Հաճըն - Տօներ

Հեղինակ՝ Վարդի Քէշիշեան, 28/01/2014 (վերջին փոփոխութիւն՝ 04/02/2014)

Հաճնոյ հայոց տօներու հարուստ բազմազանութիւնը իր մէջ կը ներառնէ Հայկական լեռնաշխարհի մէջ ձեւաւորուած տօներու եւ տօնահանդէսի բազմադարեան աւանդոյթը, միով բանիւ՝ հայոց տօնական մշակոյթը՝ իր ողջ շքեղութեամբ ու գունագեղութեամբ: Մեծ մասամբ հայոց աւանդական տօնացոյցին վրայ խարսխուած ըլլալով հանդերձ, Հաճնոյ եկեղեցական եւ ժողովրդական տօնակարգը կը յատկանշուի շարք մը առանձնայատկութիւններով: Վերջիններս կը դրսեւորուին թէ' տօնի խորհուրդը նշող եկեղեցական արարողակարգի եւ թէ ժողովրդական տօնահանդէսի առանձին դրուագներուն մէջ: Անշուշտ, ինչպէս ամէնուր, Հաճնոյ մէջ նոյնպէս, ժամանակի ընթացքին տօները փոփոխութիւններ կրած են, յաճախ արտաքին ազդեցութիւններու, միջավայրի պահանջներու, իսկ աւելի շատ՝ կեանքի պայմաններու թելադրանքով: Այսուհանդերձ, կարելի է ըսել, թէ Հաճնոյ հայութիւնը աւանդաբար սերունդէ սերունդ փոխանցելով, գրեթէ անաղարտօրէն պահած է հայոց տօնականիին նախասկիզբ խորհուրդը եւ իմաստը: Ամենապարզ հայեացքն անգամ հաճնցիներու տօնաշարին վրայ բաւարար է հաստատելու, որ Հաճնոյ հայութիւնը իր հայկական ինքնութիւնը կրցած է պահել ամէնէն առաջ իր աւանդապաշտութեան, այլեւ նաեւ տօնի եւ ծէսի հանդէպ ցուցաբերած առանձնայատուկ վերաբերմունքին շնորհիւ:

Բարեբախտութիւն մը պէտք է նկատել, որ Հաճնոյ պատմութիւնը գրառող հեղինակներուն մեծ մասը կարեւորելով տօնի եւ տօնահանդէսի դերն ու նշանակութիւնը ժողովուրդին կեանքին մէջ, ըստ կարելւոյն փորձած է վեր առնել Հաճնոյ ժողովրդական տօնացանկը մոռացումէ, հետեւաբար նաեւ կորուստէ փրկելով տօներուն առնչուող ժողովրդական շատ մը սովորութիւններ ու արարողութիւններ: Այդ ընդհանուր նկարագրութիւններէն ծաղկաքաղ մը կը ներկայացնենք Հաճնոյ հայոց տօնականիէն:

Հաճնցիներ Նոր Տարին կը դիմաւորեն տօնական սեղաններու շուրջ, որ նաեւ առիթ է զուարճանալու, երգելու, պարելու եւ տղաքը պարեցնելու: Երգն ու պարը, խրախճանքը անբաժան ուղեկիցներն են Հաճնոյ տօնական օրերուն, այնքան, որ երբ մէկը պարել չի գիտեր, կը սկսին կատակաբանել.

- Մանէ, մանէ, պագաեօ,
Հաճի տօղօ, ել խաղօ,
- Վայտիք չունիմ, ի՞նչ խաղոմ,
Սըլլէ քօյը մասղաեօ [1]:

Աշխարհաբար՝

Մանէ, մանէ, պագնէ,
Հաճի տղա, ել խաղայ [պարէ],
-Վարտիք [տաբատ] չունիմ, ի՞նչ խաղամ,
Սըլլէ քոյը [տեղական անուն] ծաղրի առարկայ ընէ:

Տղոց համար ամէնէն սիրելի ու սպասուած օրն է Կաղանդը, որ կու գայ նուէրներով, անուշեղէններով ու զուարթ խաղերով ուրախացնել մանուկները: Կաղանդի գիշերը տղաք փողոց ելած տուն տուն կը պտտին եւ երդիքներէն պարանով տոպրակ մը իջեցնելով նուէրներ կը պահանջեն, ապա տուները մտնելով կը սկսին երգել. 

Կաղընտէս, տընտէս, տընտէս,
Վօնգն ունի էյկու տընտէս,
Իքիչմէյիս էյկու նուկիս,
Հօվնի գուտիս, կաքօվն առջիս [2]:

Աշխարհաբար՝

Կաղընտես [կաղանդ], տնտես, տնտես,
Վանքը ունի երկու տնտես,
Զոքանչիս երկու ունկի [հողէ աման գինի կամ ձէթ չափելու],
Հաւը կ'ուտեմ, կաքաւն առջեւս:

Տօնը կանխող տղոց շնորհաւորանքներն ու երգերը յաճախ անպաճոյճ եւ բովանդակութեամբ մանկական են, սակայն Հաճնոյ գաւառաբարբառի յատկանիշները կը կրեն:

Ս. Ծննդեան տօնը Հաճնոյ հայութեան ամէնէն սիրելի եւ նախամեծար տօներէն է, որ կը նշանաւորուի տօնին համարժէք փառաւոր տօնակատարութիւններով: Ըստ հնաւանդ սովորութեան, հաճնցիք, Ս. Ծնունդի Ճրագալոյցի իրիկունը քաղաքին արեւմտեան կողմը լերան ստորոտը գտնուող Ս. Յակոբի վանքը կ'երթան: Արտակարգ եռուզեռ մը կը տիրէ վանքին շրջափակէն ներս. ուրախութիւնն ու ոգեւորութիւնը, Ծննդեան երգերու հոգեզմայլ մեղեդիները կը պարուրեն վանքին մթնոլորտը [3]:

Կէս գիշերէն ետք վանքին զանգակը խուլ ղօղանջով մը կը հրաւիրէ բոլոր ուխտաւորները գիշերուայ մեծ խորհուրդին՝ փառաբանելու Յիսուսի ծնունդը աղօթքով ու երգեցողութեամբ: Պատարագը սկսած է արդէն Ս. Յակոբի ծերունազարդ վանահայրը: Եկեղեցին լեցուն է ուխտաւորներով, գաւիթը՝ տօնական գունագեղ տարազներ հագած հարս ու աղջիկներով, հոս են քաղաքին է'ն անուշ ձայն ունեցող ձայնաւորները [4]: Ահա սրբազան պատարագի ամէնէն խորհրդաւոր պահը՝ տասներկու հովիւներ շապիկներ հագած, իրենց հովուական սրինգները ձեռքերնին՝ զոյգ զոյգ կը յառաջանան դէպի խորանը ու կ'երգեն «Խորհուրդ մեծ եւ սքանչելի»ն, դուրսէն ոչխարներու անուշ մայանքը կու գայ խառնուիլ հոգեզմայլ մեղեդիին [5]: Ս. Ծննդեան տեսարանը ներկայացնող կենդանի այս պատկերը իր գեղջկական պարզութեան մէջ մեծ խորհուրդ մը կը պարունակէ, ուխտաւորներու բազմութիւնը կարծես մասնակից կ'ըլլայ ու կը փառաբանէ մանուկ Յիսուսի ծնունդը: Եկեղեցական արարողակարգն ու ժողովրդական ծէսը իրար շաղկապող այս դրուագը տեղական սովորոյթ մըն է, որ ձեւ եւ մարմին առած է Հաճնոյ ժողովուրդի հոգեկան հարուստ ներաշխարհին ու վառ երեւակայութեան շնորհիւ:

Յիրաւի, շատ գեղեցիկ նկարագրած է Ներսէս Եպս. Դանիէլեան (ծնած 1868ին-սպաննուած 1915-ին) Հաճնոյ մէջ իր տեսած Ս. Ծնունդի գիշերը. «Ինծի այնպէս կը թուէր, թէ՝ ճիշտ Յիսուս մանկան ծնած քարայրին մօտիկն էի, ուր հովիւներու հետ՝ երկնային անտես հոգիները մեծ խորհուրդը կ'երգէին Աստուածորդւոյն ծննդեան» [6]:

Ս. Ծննունդի տօնը, առաւել քան սիրելի է պզտիկ տղոց համար: Կէս գիշերէն ետք, տղաք ձեռքերնին իւղաթղթէ լապտերներ բռնած տուն տուն կը պտտին ու «Աւետիս» երգեր կ'երգեն: Երբ երգերու շարքը լմննայ կը պոռան՝ «Եա' տուէք»: Ամէն տուն իր կարողութեան համեմատ նուէրներ կու տայ ու կը ճամբէ երգողները, որ կ'ըլլայ ճուճու մը (անուշ հաց), շաքար մը, ընկոյզ եւ անուշեղէններ, երբեմն ալ մէթալիք մը (չնչին արժէքով մետաղեայ դրամ): Եւ այսպէս, մինչեւ ուշ գիշեր [7]:

Հնարամիտ տղաք նաեւ տուներու տանիքներէն պարանով պարկեր կ'իջեցնեն նուէրներ հաւաքելու յոյսով: Տանտիկինը սովորաբար պարկին մէջ տան բարիքներէն կը զետեղէ՝ կտոր մը շըպոք (քաղցու), ղըռմօ (կորկոտով եւ ռուպով քաղցրեղէն), ճըխտոկ (պաստեղ), չամիչ, թուզ կամ ընկոյզ, եւ կամ մէթալիք մը: Նուէրներն ստանալով կը սկսին երգել.

Այսօր տօն է Ծննդեան, աւետի՜ս,
Տեառն մերոյ եւ յայտնութեան, աւետի՜ս,
Այսօր արեւ արդարութեան, աւետի՜ս,
Երեւցաւ ի մէջ մարդկան, աւետի՜ս...
Այսօր հրեշտակք յերկնից իջան,
Ընդ մեզ օրհնեն զանմահն Արքայ [8]։

Թրքերէն՝

Պուկիւն Քրիստոս Փրկիչ տօղտու, աւետիս,
Պիւթիւն տիւնեա շատ օլունտու, աւետիս,
Մէլաիքլէր կէօքտէն ինտի, աւետիս,
Փառք ի բարձունս օնտան տօղտու, աւետիս,
Կէօքտէն պիր պէօյիւք գուշ ինտի, աւետիս,
Ղանատը եօգ թիւյսիւզ նէսիզ, աւետիս:
Մէյրամ անա կէօյնէկ պիչէր, աւետիս,
Եախասը եօգ, գօլսուզ, նէսիզ, աւետիս:
Ալէլուիա, ալելուիա, աւետիս,
Ուրախ լերուք Քրիստոս տօղտու, աւետիս [9]:

Թրքատառ՝

Bugün Krisdos Pırgiç doğdu avedis
Bütün dünya şaz olundu avedis
Melekler gökten indi avedis
Park i partsunıs ondan doğdu avedis
Gökten bir büyük kuş indi avedis
Kanadı yok tüysüz nesiz avedis
Meryem ana gömlek biçer avedis
Yakası yok kolsuz nesiz avedis
Aleluya aleluya avedis
Urakh leruk Krisdos doğdu avedis

Թարգմանութիւն՝

Այսօր Քրիստոս փրկիչը ծնաւ, աւետիս
Ամբողջ աշխարհ երջանկացաւ, աւետիս
Հրեշտակներ երկինքէն իջան, աւետիս
Փառք ի փարձունս անկէց ծնաւ, աւետիս
Երկինքէն մեծ թռչուն մը իջաւ, աւետիս
Ոչ թեւ ունի, ոչ ալ փետուր, աւետիս
Մարիամ Աստուածամայր շապիկ կը ձեւէ, աւետիս
Ոչ օձիք ունի, ոչ ալ թեւ, աւետիս
Ալելուիա, ալելուիա աւետիս
Ուրախ լերուք, Քրիստոս ծնաւ, աւետիս

Սոյն «Աւետիս»ը հայ միջնադարեան բանաստեղծ Գրիգոր Նարեկացիի (951-1003) Ս. Ծնունդին նուիրուած՝ «Տաղ Ծննդեան» թրքերէնի վերծանում մըն է, որ կ'երգէին հայերէն եւ թրքախառն տարբերակներով:

Ս. Ծնունդի բարի լուրը աւետելու իրաւունքը վերապահուած է եկեղեցւոյ ժամկոչին, որ գաւազանը ձեռքը եւ վիզէն ալ պարկ մը անցուցած՝ տուն տուն շրջելով ու երգելով՝ Յիսուսի ծնունդը կ'աւետէ ու նուէրներ կը հաւաքէ [10]:

Ուշագրաւ է, որ Հաճնոյ մէջ սովորոյթի ուժով Քրիստոսի ծննդեան խորհուրդը նշող տօնը միաձուլուած է Հայոց Նոր Տարիին, այսինքն՝ Յունուարի 6-ին: Այդ կը վկայէ առհասարակ այդ օրուայ ամբողջ ծիսակարգը: Տղոց շրջիկ խումբերը, Աւետիս երգերը, կաղընտիէլը (նուէրներ տալը), տօնական յատուկ ուտեստեղէնները, հաւատալիքները, այս բոլորը ժողովրդական տօնակատարութեան բաղադրիչներ են:

Քրիստոսի մկրտութեան խորհուրդը նշող տօնը, որ հայոց մէջ ստացած է «Ջրօրհնէք» անուանումը, կը նշուի Ծնունդի օրը՝ Յունուար 6-ին: Այդ օրը ջրի մէջ միւռոն կը կաթեցնեն եւ ջուրը խաչով կ'օրհնեն: Հայ եկեղեցական տօնացոյցով սահմանուած այս տօնը Հաճնոյ մէջ կը նշեն առանձնայատուկ շուքով, որ իր մէջ կը պարունակէ ժողովրդական տօնահանդէսի ուշագրաւ դրուագներ:

Հաճնցի Ազարիա Պապհէքեան իր յուշերուն մէջ կը պատմէ, որ Ս. Ծննդեան տօնին, Հաճնոյ երեք եկեղեցիները լեցուած կ'ըլլային երկսեռ հաւատացեալներով, որոնք ջերմեռանդութեամբ կը մասնակցէին եկեղեցական արարողութիւններուն [11]: Ս. Ծնունդի պատարագէն յետոյ տեղի կ'ունենար Ջրօրհնէքի հանդիսաւոր արարողութիւն, որ ըստ հնաւանդ սովորութեան կը կատարուէր գետեզերքին: Տօնի ծիսակարգին մաս կազմող՝ Խաչի կնքահայրը ըլլալը աստուածահաճոյ եւ պատուաբեր արարք մը կը համարուէր: Այս առթիւ նաեւ նուիրատուութիւններ կ'ընէին եկեղեցւոյն: Սովորաբար ամեմամեծ ընծայաբերումը կատարող ընտանիքներուն զաւակները կը դառնային Խաչ-կնքահայրեր: Վերջինները շապիկներ հագուած կը բռնէին խաչերը, որոնք արարողութեան ժամանակ ջուրը պիտի նետուէին [12]:

Պատարագի աւարտին Հաճնոյ երեք եկեղեցիներու (Ս. Աստուածածին, Ս. Գէորգ եւ Ս. Թորոս) ժողովուրդը եւ եկեղեցական դասը՝ Սրբազան Առաջնորդէ, քահանաներէ, սարկաւագներէ ու աբեղաներէ բաղկացած բազմամարդ թափօրը՝ շարականներու եւ «Աւետիս» երգերու երգեցողութեամբ կ'ուղղուի դէպի նախապէս որոշեալ վայրը, որ կ'ըլլայ գետեզերքին մօտ գտնուող թաղերէն մէկը՝ Չաթախի, Գըրտէտի, Թաղարնոցի կամ Քրկէվունի թաղամասերը [13]:

Գետեզերքը հաւաքուած հոծ բազմութեան ներկայութեան Սրբազան Հայրը քանի մը կաթիլ միւռոն կը կաթեցնէ ջուրին մէջ, որմէ ետք աղօթքներով ու շարականներով խաչերը ջուրը կը նետուին: Երիտասարդներէն ոմանք անմիջապէս ջուրը կը նետուին եւ դուրս կը բերեն ընկղմուած խաչերը՝ ժողովուրդի ծափողջոյններուն եւ զուարթ կանչերուն ընկերակցութեամբ [14]: Հաւատացեալներ այս ջուրէն ջրամանները լեցնելով տուն կը տանին: Աղբիւրներու համաձայն հին ատենները եկեղեցական արարողութենէն յետոյ տեղի կ'ունենային ժողովրդական տօնախմբութիւններ եւ խրախճանքներ: Ջրօրհնէքի հանդիսակարգը իր մէջ ընդունած է ջրի պաշտամունքային տարրեր, որոնք ժողովրդական սովորոյթի ուժով յարատեւած են նախաքրիստոնէական ժամանակներէն ի վեր:

Ծիսական արարողութիւններէն ետք բոլոր ընտանիքները կը հաւաքուին տօնական առատ եւ ճոխ սեղաններուն շուրջ, որոնք բեռնաւորուած կ'ըլլան համադամ ճաշերով, տեսակ տեսակ անուշեղէններով, չոր եւ թարմ պտուղներով: Ըստ սովորութեան տօնին առիթով կը պատրաստուին զանազան ծիսական թխուկներ եւ իւղով հացեր, ճուճուներ, կոչնակներ, խաչեր, եւ այլն: Հինէն եկած սովորոյթ է նաեւ Ս. Ծնունդի առթիւ իրարու տուն այցելելն ու Ծնունդը շնորհաւորելը [15]:

Տեառընդառաջը Հայ Առաքելական Եկեղեցւոյ տօնացոյցով սահմանուած տօներէն է, կը նշուի Փետրուար 14-ին՝ Ս. Ծնունդէն քառասուն օր վերջ: Կը խորհրդանշէ քառասնօրեայ մանուկ Յիսուսին ընծայաբերումը տաճարին: Ըստ եկեղեցական աւանդութեան, երբ Յիսուսը տաճար կը բերեն անոր ընդառաջ կու գայ տիրոջ գալստեան սպասող, խոր ծերութեան հասած Սիմէոն ծերունին, այստեղէն տօնին անուանումը՝ «Տիրոջն ընդառաջ» [16]: Ինչպէս ամենուր, Հաճնոյ մէջ նոյնպէս տօնական հանդիսութիւնները կը սկսին Փետրուար 13-ին՝ նախատօնակին: Այդ օրը երեկոյեան տեղի կ'ունենայ եկեղեցկան արարողութիւն, որու ընթացքին ներկաները մէկական մոմ բռնած կը մասնակցին տօնի խորհուրդին: Տեառընդառաջի բուն ժողովրդական տօնակատարութիւնը շատ աւելի խոր արմատներ ունի եւ կ'առնչուի կրակի մաքրագործող զօրութեան ու անոր շուրջ ձեւաւորուած հաւատալիքներուն: Այստեղէն նաեւ Տեառնընդառաջին խարոյկ վառելու սովորութիւնը, որ կը խորհրդանշէ բնութեան զարթօնքը՝ գարնան գալուստը: Այն պատկերացումը կար, որ Տեառնընդառաջի կրակը կը ջերմացնէ օդը եւ ձմեռը կը սկսի տակաւ նահանջել [17]:

Հաճնցիք այս տօնը նաեւ «Շըվէտ» կը կոչէին: Կը խորհրդանշէ Տեառնընդառաջը, որ Փետրուար ամսուան մէջ կու գայ (շուոտ, շվոտ – Փետրուար պարսկ. šubāt): Ըստ հին նախապաշարմանց՝ Փետրուարը սատանաներու ազատութեան ամիսն է, ըստ այդմ՝ «շվոտ» նաեւ կը նշանակէ տեսակ մը դեւ՝ չար ոգի, որ տան զանազան անկիւններուն մէջ կը բնակի, զայն վռնտելու համար աւանդաբար խարոյկ կը վառէին [18]:

Հաճնոյ մէջ առաւօտեան բոլոր տանիքներուն վրայ խարոյկի դէզեր կը պատրաստեն, երեկոյեան եկեղեցիէն վերադարձին վառելու համար: Սովորաբար երեկոյեան ժամերգութենէն վերջ եկեղեցիի կրակէն բռնկած մոմերը տուն կը տանին, եւ տուները, փողոցներն ու տանիքները այդ մոմերով կը լուսաւորեն [19]: Այդ կրակէն կը բռնկեցնեն նաեւ խարոյկի դէզերը, այնպէս կը թուէր որ կարծես բոլոր տանիքները կը բոցավառուէին: Այդ օրուայ վառելիքը նոյնպէս կը կարեւորուի, կը գործածեն չոր խոտ, ծղօտեղէններ եւ դդումի չորցած ծիլեր [20]: Կը հաւատան, որ Տեառնընդառաջի կրակը օրհնութիւն եւ բարիք կը բերէ: Շատ մը տանտիկիններ այդ կրակէն վառուած ճրագը ամիսներով վառ կը պահեն [21]:

Բարեկենդանը հայոց ամէնէն ուրախ եւ ամէնէն սիրուած տօներէն է, կը տեւէ շաբաթ մը կամ տասը օր, կը յաջորդէ Ս. Սարգիսին եւ կ'աւարտի Մեծ պահքին: Հաճնոյ բարեկենդանեան նկարագրութիւնները ցոյց կու տան, որ «Բայկինտօնք»ը (Հաճնոյ գաւառաբարբառով՝ Բարեկենդան) Հաճնոյ հայոց ամենաուրախ եւ համաժողովրդական տօներէն է: Աւելին, տօնակատարութեան առանցքը կազմող՝ խաղերը, պարերը, խնճոյքները, զուարճանքները, տանիքներու վրայ կազմակերպուող մրցախաղերը, անմիջական զուգահեռներ կը բերեն հայոց աւանդական Բարեկենդանին հետ: Խաղերու եւ զուարճութիւններու շաբաթ մը յիրաւի, որ Հաճնոյ հայութիւնը կը նշէ համընդհանուր խանդավառութեամբ [22]: Կարեւոր է նկատել, որ տօնին հիմնական գաղափարը կը յանգի կեանքի առօրեայ յարաբերութիւններու եւ արժէքներու ժամանակաւոր, աւելի ճիշդ՝ խորդհրդանշական փոփոխութեան. ժուժկալութիւնը կը փոխարինուի զեխութեամբ, հնազանդութիւնը՝ անհնազանդութեամբ, զսպուածութիւնը՝ անկաշկանդութեամբ եւ ազատութեամբ, աշխատանքը՝ անգործութեամբ եւլն [23]: Օրինակ, կրտսերներ աւագներու հետ անկաշկանդ կը կատակեն, կը զուարճանան, երիտասարդ տղաք եւ աղջիկներ իրարու հետ ազատօրէն կը շփուին, նոյնպէս երիտասարդ կիներ եւ աղջիկներ ընտանիքի երէց անդամներուն եւ տղամարդոց ներկայութեամբ աշխուժօրէն կը մասնակցին հանդիսութիւններուն: Այս երեւոյթները ո'չ միայն ընդունուած չէին այդ ժամանակներու Հաճնոյ առօրեայ կեանքին մէջ, այլեւ կը հակադրուէին իշխող աւանդական բարքերուն: Մինչդեռ տօնին ամբողջ ընթացակարգը տակնուվրայ կ'ընէ ընկերային կեանքին կամ ընտանիքին մէջ գործող իրական յարաբերութիւնները:

Բարեկենդանի անբաժան ուղեկիցներն են ընդհանրական խաղերը, երգն ու պարը, որոնք յաւելեալ զուարթութիւն կը հաղորդեն տօնին: «Շաբաթ մը ամբողջ Հաճնի հայութիւնը տղայական եւ մանկական ոգիով կը լեցուէր, - կը պատմէ Հաճնոյ տօներուն մասին ականատես հեղինակը, - տանիքներուն վրայ տարիքոտ մարդիկ, կիներ, հարսեր, աղջիկներ եւ տղաք խումբ խումբ տարբեր խաղերով կը զբօսնէին, եւ ժողովուրդը մեծ հաճոյքով կը դիտէր զանոնք» [24]: Խաղերը տեղի կ'ունենան բակերուն մէջ, տանիքներուն վրայ եւ կը շարունակուին մինչեւ ուշ գիշեր: Տղաք անարգել տանիքէ տանիք կը ցատկեն ու կը զուարճացնեն ընտանիքները: Առաւել տարածուած են՝ «էշի պուլտու», «գօչգօչա», «թույինը», «չօթուրում էշէք», «ալայինը», «մէտիկ», «տիկանօկ» անուններով յայտնի զուարճախաղերը [25]: Նշուած անուններէն կարելի է եզրակացնել, որ անոնք հայաբնակ շատ մը գաւառներու մէջ տօնին ուղեկցող ընդհանրական խաղերէն են, միայն թէ փոփոխուած անուններով եւ տեղական տարբերակներով:

Անցնինք ուտեստներու նկարագրութեան, որուն ընդհանրապէս մեծ կարեւորութիւն կը տրուի: Տօնին ընդառաջ մառաններէն դուրս կը բերուին ձմրան համար պատրաստուած բոլոր մթերքները. կը պատրաստուին միսով եւ իւղով կերակուրներ, տեսակ տեսակ անուշեղէններ [26]: Նաեւ իւրաքանչիւր ընտանիք, ըստ կարողութեան, կենդանի մը կը մորթէ, առհասարակ խնճոյքի սեղանները առատ եւ ճոխ կ'ըլլան: Ընդունուած սովորութիւն է նաեւ տօնական ուտեստներէն բաժնել դրացիներուն, յատկապէս չունեւոր ընտանիքներուն:

Խնճոյքները, զուարճութիւնները, կատակները իրենց բարձրակէտին կը հասնին Բարեկենդանի վերջին օրը: Պարտադիր պէտք է սպառին բոլոր մսեղէն, իւղեղէն, կաթնեղէն ուտեստները, քանի որ յաջորդ օրը այլեւս Մեծ պահք է, որու ընթացքին արգիլուած է կենդանական ծագման ուտելիքներով սնուիլ: Բարեկենդանին այնքան շատ կ'ուտեն, որ այդ օրերու համար կ'ըսեն.

Բայկինտօնք, խնտոնք, խնտոնք,
Էշ մը ունանք, գինիցոնք, կիյօնք,
Վողը իլոնք, կըլկըլտիցոնք [27]:

Աշխարհաբար՝

Բարեկենդան, ուրախացանք, ուրախացանք,
Էշ մը ունէինք, գերցանք?, կ'երանք,
Վաղը [յաջորդ օրը] ելանք, փափաքեցանք [կարօտը քաշեցինք]:

Փոստալճեան եւ Ուզունեան ընտանիքները, Հաճըն (Աղբիւր՝Հայոց Ցեղասպանութեան թանգարան – ինստիտուտ, Երեւան. շնորհակալութիւններ՝ Անդրանիկ Տագէսեանին)

Բարեկենդանի ուրախ եւ զեխ տօնաշարին կը յաջորդէ Մեծ պահքի զսպուածութեան եւ ինքնազրկման քառասունիննօրեայ շրջանը, որ կը սկսի Աղօցքի (Աղ ու հացի) տարտամ եւ տխուր Երկուշաբթիով: Տխրութիւն մը կ'իջնէ ժողովուրդին վրայ: Այս երեւոյթը այնքան բնորոշ է, որ նոյնիսկ առածի նիւթ դարձած է հաճնցիներուն քով. եթէ մէկու մը երեսը խոժոռ ու մռայլ ըլլար՝ «Աղոցքի Երկուշաբթին ծնէր է» կ'ըսէին [28]:

Այդ օրը տանտիկինները մոխիրով կը լուան խոհանոցի ամբողջ ամանեղէնը, ջանալով ամողջովին մաքրել իւղի հետքերը, կարգի կը բերեն կը մաքրեն տուներու եւ բակերու բոլոր անկիւնները [29]: Մեծ պահքի շրջանին, ի դէպ, յատուկ նշանակութիւն կը տրուի ո'չ միայն ուտելիքի պահեցողութեան, այլեւ վարքագիծի՝ բարոյական մաքրութեան, զսպուածութեան, ժուժկալութեան, հոգեւոր եւ ընկերային արժէքներու խստապահանջ կիրառման: Աղօթքի, հսկումի եւ ապաշխարհութեան երկար շրջան մը, որուն Հաճնոյ հայութիւնը կը տրուի հաւատքով եւ երկիւղածութեամբ: Ժողովուրդի մեծ մասը, յատկապէս տարեցներ եւ երիտասարդ հարսեր, սովորաբար պահք, իսկ յատուկ օրերու նաեւ ծոմ կը պահեն [30]:

Հայաբնակ շատ մը գաւառներու նման, Հաճնոյ մէջ նոյնպէս ընդունուած է Մեծ պահքի եօթը շաբաթները վերահսկող փետրազարդ սոխ զարդարել, որ «Օռուճպէյ» կը կոչուի [31]: Ըստ սովորութեան, ամէն շաբաթ փետուր մը կը քաշեն, եւ երբ կարգը կու գայ եօթերորդ փետուրին՝ սոխը տանիք կը նետեն, այդպիսով լրացած կ'ըլլայ եօթշաբաթեայ հսկումը, եւ կեանքը կը վերադառնայ իր բնականոն վիճակին:

Մեծ պահքի ուտեստները ընդհանրապէս բանջարեղէններով եւ արմտիքով կը պատրաստուին: Ճաշացուցակին մէջ հիմնական տեղ կը զբաղեցնեն ոսպը, սիսեռը, աղճապէյը (լուբիա), ձաւարեղէնը, իբրեւ իւղ կը գործածեն շուշմայի իւղ կամ ձիթաիւղ: Մեծ պահքի յատուկ ճաշատեսակներէն են՝ թթու ապուրը, սիմիթէ ապուրը, ոսպով կամ սիսեռով գըլլանը, լէփէն, ինչպէս նաեւ ընկոյզով եւ ռուպով պատրաստուած քաղցրեղէնները [32]: Իբրեւ յատուկ ըմպելիք կը պատրաստեն մանսույի (մասուր) թուրմը, որու չոր պտուղները կը խաշեն եւ քամելէ վերջ ջուրը կը խմեն [33]: Նշանաւոր է յատկապէս «թթու ապուր»ը. տարբեր տեղեր տարբեր կերպ կը պատրաստեն այս ապուրը, որ Մեծ պահքի ամէնէն խորհրդանշական ճաշատեսակն է գրեթէ ամենուր:

Վերջին՝ թաթախման օրուայ ծոմապահութիւնը պարտադիր է բոլորին համար: Սովորաբար Աւագ շաբաթը եօթը օր ծոմ պահել մեծ առաքինութիւն կը նկատուի, իսկ նշանուած աղջիկներ, երբ ծոմ բռնեն առաւել շատ կը սիրուին: Այդ եօթը օրուայ ընթացքին միայն ակռայի դեղ եւ նուռ կրնային ուտել [34]:

Աւագ Հինգշաբթի գիշերը եկեղեցիներու մէջ «լացի» օր կ'ընեն, բոլոր եկեղեցիները լեփ լեցուն կ'ըլլան: Տարեց կիներ եւ հարսեր՝ Յիսուսի չարչարանքներն ու խաչելութեան պատմութիւնները լսելով, սրտանց լաց ու կոծ կ'ընեն [35]: Խորանին վրայ դրուած 12 մոմերը ամէն Աւետարան ընթերցելէ ետք հատ հատ կը մարեն, միայն կեդրոնի մեծ մոմը վառուած կը մնայ: Կատարեալ խաւար կը տիրէ եկեղեցւոյ մէջ: Այդ մթութեան մէջ չարաճճի տղաք յաճախ կիներու քղանցքները իրարու կը կապեն, եւ երբ պատարագը վերջանայ ու քալել սկսին՝ իրարանցում կը սկսի [36]:

Յաջորդ՝ Ուրբաթ օրը, ըստ եկեղեցական տօնացոյցի, Քրիստոսի խաչելութեան օրն է, ուստի Աւագ Ուրբաթը սուգի օր է: Ընդհանրապէս Աւագ Հինգշաբթի եւ Ուրբաթ օրերը եկեղեցական արարողութիւնները զգայական, յուզիչ մթնոլորտ մը կը ստեղծեն, որոնց ներկայ կ'ըլլայ անխտիր բոլոր ժողովուրդը [37]:

Հաճընցի հայ կիներ (Աղբիւր՝ Հուրի Էլլեզեանի հաւաքածոյ. շնորհակալութիւններ՝ Անդրանիկ Տագէսեանին)

Ահա եւ Զատկի շաբաթը՝ խթման գիշերը, ինչպէս կը սիրեն կոչել հաճնցիք: Այդ օրը բուն Զատիկին նախապատրաստուելու օրն է, տանտիկիններ կը յարդարեն տուները, տեսակ տեսակ թխուկներ եւ անուշեղէններ կը պատրաստեն, գոյնզգոյն հաւկիթներ կը ներկեն [38]: Զատկական հաւկիթները սովորաբար սոխի կեղեւով կ'եփեն եւ կարմիր կը ներկեն, իսկ կապոյտ գոյնը կը ստանան «թաճուկ» կոչուած բոյսի ծաղիկներէն [39]:

Ահա թէ ինչպէս կը նկարագրէ Զատկի շաբաթը հաճնցի Աւետիս Գատէլեան. «Խթման առաւօտ քաղաքը ուրախութեան եւ ցնծութեան մէջ է, մեծ թէ փոքր, հարուստ թէ աղքատ ժրաջան մեղուներու նման իրար կ'անցնին, պատրաստութիւններ կը տեսնան եւ անհամբեր կը սպասեն եկեղեցւոյ հրաւէրին: Իսկ անդին մեծ մայրեր ու հարսներ, տուն տեղ կահաւորած, գոյնզգոյն ներկուած հաւկիթներ կողովներու մէջ լեցուցած մառան կը տանին: Ձագուկներ, 5-15 տարեկան պատանիներ կոկիկ հագուած ի ձեռին ներկուած հաւկիթներ, կ'ոստոստան հոս ու հոն, կ'երգեն, կը խաղան...: Կէսօրէ ետքն է. ահա երեք եկեղեցիներու զանգակները կը սկսին հնչել անուշ մեղեդիներով. հաւատացեալ ժողովուրդը խումբ խումբ կ'առաջնորդուի հոն, Աստուծոյ տունը, ներկայ ըլլալու Ճրագալոյցի պատարագին» [40]:

Եկեղեցական կարգի համաձայն՝ երեկոյեան ժամերգութենէն յետոյ կը մատուցուի Ճրագալոյցի պատարագը, որու ընթացքին կ'ազդարարուի Փրկչի հրաշափառ Յարութեան աւետիսը: Այս աւետիսով վերջ կը գտնէ Մեծ պահքը:

Եկեղեցւոյ մէջ հաւաքուած խուռներամ ժողովուրդը ջերմեռանդութեամբ կը մասնակցի արարողութեան: Փոքրիկներ նոյնպէս պահք բռնած են եւ անհամբեր կը սպասեն պահքի աւարտը ազդարարող «Առէք կերէք»ը լսելու, եւ երբ պատարագիչ քահանան կ'արտասանէ՝ «Առէք կերէք այս է մարմին իմ», տղաք զիրար հրմշտկելով եկեղեցիէն դուրս կը նետուին ու կը շտապեն ուտել իրենց հետ բերած հաւկիթները եւ կը բանան պահքը [41]:

Հաւատացեալներու բազմութիւնը կը սպասէ հաղորդութիւն առնելու, որմէ ետք՝ Քրիստոսի յարութեան լուրն առած կը շտապէ տուն՝ պահքը բանալու: Երիտասարդներ տուն վերադառնալով, աւանդոյթի համաձայն կը համբուրեն տարեցներուն ձեռքը եւ կը ստանան օրհնութեան խօսքեր՝ «Խայիլու Ս. Զէտիկ թէննօ, Աստուած պապիկ ամէն տայի աս էյը թը հասսընէ թիւմսա» [42], որ համազօր է՝ «Բարի Զատիկ ըլլայ, Հայր Աստուածը ամէն տարի այս օրը հասցնէ ամէնքը»:

Երեկոյեան բոլոր ընտանիքները կը հաւաքուին սեղանի շուրջ: Պահքը հաւկիթով մը կամ թանապուրով բանալէ ետք, կ'ուտեն մածուն, ձուկ, չոր կամ թարմ կանաչեղէններով, ընդեղէններով հարստացած կերակուրներ, միսը դեռ արգիլուած է, որովհետեւ Քրիստոս դեռ Յարութիւն չէ առած [43]: Մինչեւ ուշ գիշեր բոլոր երդիկներու տակ կը շարունակուին ուրախութիւնն ու ցնծութիւնը:

Կիրակի առաւօտ կանուխ եկեղեցիներու զանգակները վերստին կը ղօղանջեն հրաւիրելով բարեպաշտ ժողովուրդը զԱստուած փառաբանելու: Եկեղեցին զարդարուած է ծաղիկներով եւ առկայծող մոմերու լոյսին մէջ կը շողայ: Եկեղեցւոյ գաւիթը, ներս ու դուրսը հաւաքուած հոծ բազմութիւնը ցնծութեամբ ու փառատուութեամբ կ'ունկնդրէ տօնին խորհուրդը աւետող «Քրիստոս Յարեաւ ի մեռելոց...» խորհրդաւոր բառերը: Պատարագի աւարտին ժողովուրդը կրկին տուն կ'երթայ, ճանապարհին ամէն քայլափոխի իրարու ձեռք կը սեղմեն ու կ'ըսեն «Քրիստոս Յարեաւ ի մեռելոց», փոխադարձաբար կը լսուի պատասխանը՝ «Օրհնեալ է Յարութիւն Քրիստոսի» [44]:

Տօնին ամէնէն յատկանշական բաղադրիչը անկասկած հաւկթախաղն է, որ ամենուրէք է՝ տուներու մէջ, փողոցը, քաղաքը ամբողջ հաւկթախաղի բռնուած է: Դիմենք դարձեալ Աւետիս Գասէլեանին, որ կենդանի մանրամասներ կը հաղորդէ հաւկթախաղի ընթացքին մասին. «Պառկէ'» (այսինքն՝ գետին փռուիլ, պարտուիլ) - կ'ըսէ մէկը միւսին: «Դո'ւն պառկէ», կը պատասխանէ մրցակիցը: Ու կը զարնուին հաւկիթները մէյ մը ակռաներու, ուժը հասկցուելու համար, մէյ մըն ալ իրարու, երբ մին կամ միւսը կը պարտուի, այն ատեն պարտուողը կ'ըսէ. «Աղբայ կէկիյվէնոյ թէ հաւկիթիդ անաճա է: Միւսը թէ «Չէ', պէլքի ֆէյէկ է» [45] (Աղբար, կ'երեւի թէ հաւկիթդ թիթեղ է(?), միւսը թէ՝ ո'չ, կարելի պողպատ է):

Յաջորդ օրը, Երկուշաբթի, Զատկի մեռելոցն է, տարուան մէջ կարեւորագոյն մեռելոցներէն մէկը: Ընդունուած կարգի համաձայն բոլորը գերեզմանատուն կ'երթան այցելելու իրենց հին եւ նոր ննջեցեալներուն: Շատեր կու լան եւ իրենց տխրութիւնը կը հաղորդեն հանգուցեալներուն [46]:

Զատկին յաջորդող երկու կիրակիները, իրենց բնոյթով զատկական հանդիսութիւններուն անմիջական շարունակութիւն են, կանաչ եւ կարմիր հաւկիթներ կը ներկուին, կը շարունակուին երիտասարդներու մրցախաղերը, հացկերոյթներ կը սարքուին: Անցեալին, այս զոյգ կիրակիները հաճնցիներու ամէնէն ուրախ եւ սիրելի տօներէն են եղած, որոնք ուղղակիօրէն կ'առնչուէին բնութեան զարթօնքին՝ գարնան հետ: Այդ է պատճառը, որ տօնակատարութիւններն առհասարակ տեղի կ'ունենան բնութեան գիրկը, որպէս կանոն՝ ժողովրդական սովորոյթով հաստատուած ուխտավայրերու մէջ: Հետաքրքրական է, որ աւանդական միւս տօներուն սովորաբար կը մասնակցի ամբողջ ժողովուրդը, այսինքն որեւէ ընդգծուած սահմանափակում գոյութիւն չ'ունի, մինչդեռ այս զոյգ տօնահանդէսները կ'ընթանան գերազանցապէս երիտասարդներու մասնակցութեամբ: Այս առումով ուշագրաւ մէկ սովորութեան կը հանդիպինք Հաճնոյ տօնաշարքի նկարագրութիւններուն մէջ. Կարմիր Կիրակիին հարս ու փեսայ, նշանուած զոյգեր, երիտասարդներ խումբ խումբ քաղաքին հիւսիսակողմը՝ Կէյիկ (Կէլիկ) կոչուած թաղը կը բարձրանան, եւ հոն կրկին Զատկի տօնահանդէսներուն յատուկ խաղեր կ'ունենան [47]: Առաւել յատկանշականը, անշուշտ, հաւկթախաղն է, որ կ'անցնի ուրախ եւ խանդավառ մթնոլորտի մը մէջ, եւ եթէ մրցակիցներէն մէկը նշանուած երիտասարդ մըն է, ապա խօսեցեալ օրիորդը կը «յուսահատի», խորհելով, որ իր նշանածը «լաւ հաւկիթ ընտրել չի գիտեր» [48]:

Բնորոշ է նաեւ տօնին օրը երիտասարդ հարսերու եւ աղջիկներու միջեւ կազմակերպուած խաղը: Բոլորը միասին մօտակայ «սըպըրտուկ» կոչուած քարին մօտ կ'երթան եւ այդ քարէն վար կը սահին: Ասիկա թէեւ տեղական սովորութիւն մըն է, սակայն, նմանօրինակ ծիսական սովորոյթներու կարելի է հանդիպիլ նաեւ այլ վայրերու մէջ: Ապա կը սկսին հարս ու աղջիկներու միջեւ մտերմիկ զրոյցները, խաղերն ու կատակները: Տղամարդիկ ո'չ միայն ներգրաւուած չեն, այլեւ մօտենալ չեն կրնար աղջիկներու խումբին [49]:

Հաճնոյ հայութեան ամենանուիրական տօներէն է Ս. Աստուածածնայ տօնը (Հայ Եկեղեցւոյ հինգ տաղավար տօներէն՝ Ս. Աստուածածնայ Վերափոխման տօնը), որ կը նշուի փառաշուք տօնակատարութիւններով: Հաճնցիք աւանդաբար շատ մեծ նշանակութիւն կու տան այս տօնին, կարեւորելով միանագամայն ե'ւ տօնի խորհուրդը նշանաւորող եկեղեցական արարողակարգը ե'ւ անոր ուղեկցող ժողովրդական ծիսակարգը. այնքան, որ կարծես Հաճնոյ ազգային տօնն ըլլար Ս. Աստուածածինը [50]: Յատկանշական է, որ այս տօնակատարութիւններուն կը մասնակցին ո'չ միայն տեղացի հայեր, այլ նաեւ ոչ քրիստոնեաներ [51]:

Տօնին նախապատրաստութիւնները կը սկսին տասնհինգ օր առաջուընէ: «Հեռաւոր վայրերէ գիւղացիք հազարներով ուլեր կը բերեն քաղաք - կը պատմէ հաճնցի յուշագիր հեղինակը -, բոլոր ընտանիքները իրենց կարողութեան չափ մատաղացուներ կը գնեն այս տօնին առթիւ, մէկ կամ աւելի» [52]: Ի դէպ, այդ օրը ուլ զենելու սովորոյթը այնքան ընդհանրացած է, որ տեղացի եւ գիւղացի թուրքեր այս տօնին «օղլագ ղրան» (oğlak kıran, ուլերու մորթ) անունը տուած են, որովհետեւ Հաճնոյ գիւղերու մէջ գրեթէ ուլ չէր մնար, ամբողջը կը մորթուէր [53]: Այս իմաստով կարելի է ըսել, որ Ս. Աստուածածնայ տօնը տարուան ամէնէն ծախսալից եւ յարգի տօներէն է, սակայն, հաճնցին պատրաստ է այդ տօնին իր ունեցածը եւ անգամ չունեցածը նուիրաբերել: Կը յիշուի, որ տօնին առիթով Հաճնոյ մէջ մօտ 15 հազար ուլ կը մորթուէր: Ուլերու գինը կը տատանի 12-30 մէթալիքի միջեւ, պայմանաւ, որ մորթուած կենդանիին կաշին ծախողին վերադարձուի [54]:

Տօնական հանդիսութիւնները կը սկսին Շաբաթ երեկոյեան: Ժողովուրդի մեծ մասը Շաբաթ իրիկուընէ արդէն մթերքներով ու մատաղցու ուլերով մերձակայ այգիները կ'ելլէ: Մաս մըն ալ, հիմնականին մէջ տարեցներ եւ առաւել բարեպաշտներ, անձկութեամբ կը սպասեն Կիրակի օրուան Ս. Պատարագին [55]:

Շաբաթ երեկոյեան Ս. Աստուածածին եկեղեցւոյ զանգերը զիլ ղօղանջելով կ'ազդարարեն տօնին նաւակատիքը: Եկեղեցին ծայրէ ծայր լեցուած է հաւատացեալներով. հոս են քաղաքին միւս եկեղեցիները՝ իրենց քահանաներով ու ժողովուրդով [56]: Այդ օրը եկեղեցւոյ անուանակոչութեան տօնն ըլլալով, բոլորը Ս. Աստուածածին կու գան, եւ ինչպէս ընդունուած է առհասարակ, օրուան հանդիսաւոր պատարագը կը մատուցանէ Առաջնորդ Հայրը: Ս. Պատարագի աւարտին կը կատարուի խաղողօրհնէքի արարողութիւն, որու ընթացքին կ'օրհնուի նաեւ տարուայ ամբողջ բերքն ու բարիքը: Ինչպէս ամէնուր, Հաճնոյ մէջ նոյնպէս, մինչեւ խաղողի օրհնուիլը խաղող չեն ուտեր, նոյնիսկ մեղք կը համարուի:

Պատարագի աւարտին բոլոր մասնակիցները կը շտապեն այգիները, միանալու խնճոյքի ու կերուխումի մէջ գտնուող իրենց հարազատներուն, այնպէս որ քաղաքը երկու օր գրեթէ կ'ամայանայ: Բոլորը միասին՝ խնամի, բարեկամ, դուռ դրացի կ'ուտեն, կը խմեն, կ'երգեն ու կը պարեն: Խրախճանքի ամէնէն թէժ պահուն անպակաս են հրացանաձգութիւններն ալ, ի նշան ուրախութեան եւ տօնական խանդավառութեան [57]:

Երկուշաբթի երեկոյեան, մարդիկ կը սկսին խումբ խումբ տուն վերադառնալ, երգն ու պարը, հրացանաձգութիւնները ուղեկից կ'ըլլան ճանապարհի ողջ ընթացքին: Նաեւ ընդունուած սովորութիւն է այդ օրուայ բարիքներէն բաժին հանել աղքատներուն: Քաղաքին մուտքին, ճամբու եզերքը շարուած բազմութեան կը բաժնեն մատաղ, զանազան ուտելիքներ, խաղող. ստացողներն ալ կը փոխադարձեն օրհնութեան խօսքերով [58]:

Հաճընէն համայնապատկեր մը (Աղբիւր՝ Ferdinand Brockes, Quer durch Klein-Asien, Gütersloh, 1900)

Վերը նկարագրուած տօներէն զատ Հաճնոյ տօնացոյցին մաս կը կազմեն այլ տօներ եւս, որոնց ընթացքին ժողովուրդը կ'ուրախանայ եւ խրախճանքներ կը սարքէ, ինչպէս՝ Համբարձումը, Վիճօկը (Վիճակ), Վայդիվոյը (Վարդավառ) եւ այլն [59]: Տարուան ընթացքին ինչպէս եկեղեցիներու, այնպէս ալ տուներու մէջ, յատկապէս այդ անուններով հարազատներ ունեցող ընտանիքներուն մէջ, կը նշեն սուրբերու յիշատակութեան նուիրուած տօները, ինչպէս՝ Ս. Յակոբ, Ս. Կարապետ, Ս. Գէորգ, Ս. Սարգիս եւլն: Իսկ երբ այդ տօնը նաեւ եկեղեցիի անուանակոչութեան օրն է, միւս եկեղեցիներու ժողովուրդը իրենց քահանաներով եւ դասով տուեալ եկեղեցին կ'երթայ եւ միասնական պատարագ կ'ունենան: Հաճնոյ երեւելիները առատաձեռն նուիրատուութիւններ կ'ընեն եկեղեցւոյ տօնին առիթով, որ երբեմն 3000-5000 դահեկանի կը հասնի [60]:

Առաւել յատկանշական են սուրբերու յիշատակութեան օրերու առթիւ ուխտագնացութիւնները, որոնք ըստ սովորութեան կը վերածուին համաժողովրդական տօնախմբութիւններու: Հաճնոյ մէջ գրեթէ բոլոր սուրբերը իրենց անունով սրբատեղիներ եւ ուխտատեղիներ ունին, ուր տարուան մէջ որոշակի օրերու ժողովուրդը ուխտի կ'երթայ: Առաւել ճոխ եւ բազմամարդ կ'ըլլայ Ս. Յակոբի տօնը, որ Հաճնոյ համանուն վանքին տօնն է: Ուխտաւորներ կը հաւաքուին այստեղ եւ քանի մը օր շարունակ կ'աղօթեն, կ'երգեն եւ կ'ուրախանան [61]: Հաճնցիներու ամէնէն նուիրական ուխտատեղիներէն է Թօմարզայի Ս. Կարապետի վանքը, ուր կը գտնուի նաեւ սուրբին գերեզմանը: Բուն ուխտագնացութեան օրը Վարդավառի տօնին կ'ըլլայ: Տօնին առթիւ Հաճնէն բազմաթիւ ուխտաւորներ կ'երթան Ս. Կարապետի վանքը եւ շաբաթ մը ամբողջ հոն կը մնան [62]: Ուխտաւորներ մեծ ոգեւորութեամբ կը մասնակցին ե'ւ եկեղեցական արարողութիւններուն ե'ւ ժողովրդական տօնախմբութիւններուն:

1. [1] Յ. Պ. Պօղոսեան, Հաճնոյ ընդհանուր պատմութիւնը եւ շրջակայ Գօզան-Տաղի հայ գիւղերը, Լոս Անճելըս, 1942, էջ 250:
2. [2] Նոյն:
3. [3] Նոյն, էջ 199:
4. [4] Նոյն, էջ 199-200:
5. [5] Նոյն, էջ 200:
6. [6] Նոյն:
7. [7] Նոյն, էջ 252:
8. [8] Նոյն, էջ 250:
9. [9] Նոյն, էջ 251:
10. [10] Նոյն, էջ 199:
11. [11] Նոյն։
12. [12] Նոյն, էջ 200:
13. [13] Նոյն, էջ 200-201:
14. [14] Նոյն, էջ 201:
15. [15] Նոյն:
16. [16] Նոյն:
17. [17] Հրանուշ Խառատեան, Տօնը եւ տօնահանդէսի մշակոյթը Հայաստանում, Երեւան, 2009, էջ 63:
18. [18] Հր. Աճառեան, Հայերէն արմատական բառարան, հատ. Գ., Երեւան, Համալսարանի հրատարակչութիւն, 1977, էջ 537:
19. [19] Յ. Պ. Պօղոսեան, էջ 201, 338:
20. [20] Նոյն, էջ 201:
21. [21] Նոյն:
22. [22] Նոյն:
23. [23] Նոյն, էջ 202:
24. [24] Հրանուշ Խառատեան, էջ 143-144:
25. [25] Յ. Պ. Պօղոսեան, էջ 202:
26. [26] Նոյն, էջ 202:
27. [27] Նոյն, էջ 196:
28. [28] Նոյն, էջ 202:
29. [29] Նոյն:
30. [30] Նոյն:
31. [31] Նոյն:
32. [32] Նոյն, էջ 336:
33. [33] Նոյն, էջ 202:
34. [34] Նոյն, էջ 321:
35. [35] Նոյն, էջ 202:
36. [36] Նոյն:
37. [37] Նոյն:
38. [38] Նոյն, էջ 203
39. [39] Նոյն:
40. [40] Նոյն, էջ 307:
41. [41] Նոյն, էջ 203:
42. [42] Նոյն:
43. [43] Նոյն:
44. [44] Նոյն, էջ 204:
45. [45] Նոյն:
46. [46] Նոյն:
47. [47] Նոյն:
48. [48] Նոյն:
49. [49] Նոյն, էջ 205:
50. [50] Նոյն:
51. [51] Նոյն:
52. [52] Նոյն:
53. [53] Նոյն:
54. [54] Նոյն:
55. [55] Նոյն:
56. [56] Նոյն, էջ 206:
57. [57] Նոյն:
58. [58] Նոյն:
59. [59] Նոյն:
60. [60] Նոյն, էջ 198:
61. [61] Նոյն:
62. [62] Նոյն, էջ 198-199, 209: