Պուլանըխի քազա – Վանքեր, եկեղեցիներ եւ ուխտավայրեր

Հեղինակ՝ Տիգրան Մարտիրոսեան, 26/06/17 (վերջին փոփոխութիւն՝ 26/06/17), թարգմանութիւն՝ Վարդան Մատթէոսեան

Պուլանըխի քազան, որ մաս կը կազմէր Պիթլիսի վիլայէթի Մշոյ սանճագին, Հայաստանեայց Առաքելական Եկեղեցւոյ առաջնորդական փոխանորդութեան նստավայրն էր։ Ըստ որոշ աղբիւրներու, Հարքի (Պուլանըխի հայերէն պատմական անունը) առաջին եկեղեցին կամ թեմը 4-րդ դարուն օծուած էր Ս. Գրիգոր Լուսաւորիչի կողմէ։ Եկեղեցին կը գտնուէր Մանազկերտի մէջ, որ Մեծ Հայքի թագաւորութեան օրերուն (Ք.Ա. 4-րդ դարէն մինչեւ Ք.Ե. 5-րդ դար) Հարքի կից Ապահունիք գաւառի գլխաւոր քաղաքն էր։ Սակայն, քանի որ կարգ մը աղբիւրներ այդ եկեղեցիին կամ թեմին մէջ ծառայող եպիսկոպոսները Ապահունիքի հետ կապած են, իսկ ուրիշներ՝ Հարքի հետ, եզրակացուած է, թէ զոյգ գաւառները միեւնոյն թեմի իրաւասութեան տակ կրնային գտնուած ըլլալ։ Ե. դարէն ետք, Հարքը իր սեփական եկեղեցին կամ թեմը ունէր, ինչպէս կը վկայեն կարգ մը տիեզերաժողովներու մասնակցութեան արձանագրութիւնները [1]։

Սքանչելագործ Սուրբ Նշան վանքի աւերակները (Աղբիւր՝ VirtualANI)։

Այս կարգավիճակը՝ առաջնորդական փոխանորդութեան կերպարանքով, օսմանեան շրջանին յարատեւեց մինչեւ 1915 Պուլանըխի մէջ։ Պուլանըխի առաջնորդական փոխանորդութիւնը կը գտնուէր Ս. Դանիէլի վանքին մէջ՝ Կոփի մօտակայքը, որ օսմանեան ժամանակաշրջանի աւարտին գլխաւոր քաղաքը դարձած էր։ Վարչականօրէն, առաջնորդական փոխանորդութիւնը ենթակայ էր Մշոյ առաջնորդութեան, որ կը գտնուէր Կոփէն 78 քիլոմեթր (49 մղոն) դէպի հարաւ-արեւմուտք։ Գրիգորիս եպս. Ալեաճեան 1876-1882 եւ 1885-1886 թուականներուն Մշոյ առաջնորդն էր [2], պաշտօն, զոր Ներսէս եպս. Խարախանեան վարած է 1908-էն մինչեւ 1915 [3]։ Մշոյ առաջնորդարանին հետ կապուած ըլլալով հանդերձ, Պուլանըխի առաջնորդական փոխանորդը՝ ի տարբերութիւն առաջնորդին, ո՛չ ձայն ունէր Մշոյ սանճաքի շրջանային խորհուրդին մէջ (մեճլիս ի-իտարէ) եւ ո՛չ ալ իրաւասութիւն՝ խորհուրդի ժողովներուն մասնակցելու։ Մեծ Եղեռնը կանխող տարիներուն, Համազասպ վրդ. Վարդանեան Պուլանըխի առաջնորդական փոխանորդն ու Ս. Դանիէլի վանքի վանահայրն էր։

1870ական թուականներէն Մուշ կազմուած բողոքական համայնքը հազիւ հարիւր տուներէ բաղկացած էր [4]։ Պուլանըխի մէջ շուրջ տասնեակ մը, ըստ մէկ աղբիւրի, կամ հինգ կամ վեց, ըստ մէկ ուրիշին, հայ լութերանական տուներ կային [5]։ 1913-ին օծուելէ ետք, Վերապատուելի Մելիք Պաղտասարեան հովուած է շրջանի հայ բողոքական ընտանիքները [6]։ 1900-ական թուականներու սկզբնաւորութեան, ամբողջ Մշոյ սանճագին մէջ շուրջ հազար հայ բողոքական կար։ Այս ուսումնասիրութեան մէջ օգտագործուած որեւէ աղբիւր չէ յիշած հայ կաթողիկէ ընտանիքներու գոյութիւնը Պուլանըխի մէջ։ Մշոյ մէջ, հայ կաթողիկէներու թիւը 3.000-ի կը հասնէր [7]։

Պուլանըխը նշանաւոր էր իր եկեղեցական տօներով ու ծէսերով, ինչպէս Կաղանդ, Ծննդեան տօն, Տէրնտէզ, Սուրբ Սարգիս, Բարեկենդան, Ջոջ պաս, Աղբրգիր կամ Աւետարանի քոյրեր, Համբարձում, Վարդեվառ կամ Վարդավառ, Աստուարածին (կամ Աստուածածին) եւ Սուրբ Խաչ [8]։ Կրօնական տօները սովորաբար կը նշուէին տեղական եկեղեցիներու կամ վանքերու մէջ։ Ջոջ պասին, իւրաքանչիւր ընտանիք Պահքի վերջին Ուրբաթ օր տեղական եկեղեցին կերակուր կը բերէր, զոր ամէն մարդ կրնար կիսել։ Այս հաւաքական ընթրիքը կը կրկնուէր Զատկուան յաջորդ օրը։ Վարդավառի պարագային, տօնակատարութիւնը տեղի կ՚ունենար Ս. Դանիէլի վանքին մէջ, ուր Պուլանըխի եւ Մանազկերտի շրջաններու բնակիչներուն համար տեղի կ՚ունենային ճիրիտի խաղեր (ձիաւորներու մականախաղ), պարեր, երգեր ու մատաղներ։ Օգոստոսին տեղի ունեցող Ս. Աստուածածնի եւ Ս. Խաչի տօներուն, տեղացիները տարուան առաջին ուխտագնացութիւնը կը կատարէին դէպի Ս. Թուխմանուկի եկեղեցիները։

Հետեւեալ քրիստոնեայ սուրբերը, որոնք օրհնելու եւ մեղքերէ ազատելու կարողութեամբ ծանօթ էին, ամենէն աւելի կը պաշտուէին Պուլանըխի մէջ։ Ցուցակը կ՚ընդգրկէ անոնց պաշտամունքի սրբավայրերը եւ ուխտավայրերը.

Յատուկ յարգանքի կ՚արժանանար Խաթուն եղնիկ Սուրբ Տիրամէրի (Պալաք գունբէթ, Կանաչ չունբար) բորոտ մեղաւորներու վրայ ազդելու կարողութիւնը (կոտու եարա՝ տեղական բարբառով)։ Պուլանըխի հայերը ուխտագնացութեան կ՚երթային Մեծոփավանքի Ս. Աստուածածնայ եկեղեցին, որ կը գտնուէր Ականցի (Արծկէ) մօտերը՝ Վանայ լճի հիւսիսային ափին [9], եւ Ս. Աստուածածնի պաշտամունքի սրբավայրն էր։ Բորոտները բուժիչ կը համարէին վանքին մօտերը գտնուող աղբիւրի մը ջուրը, որով կը լուային իրենց մարմնի հիւանդ մասերը։

Ս. Կարապետը հաւատացեալներուն կը պարգեւէր իրենց սրտի ցանկութիւնը։ Ան կը պաշտուէր համանուն վանքին մէջ, որ կը գտնուէր Մուշէն 35 քիլոմեթր (22 մղոն) դէպի հիւսիս-արեւմուտք (այժմու Չենկիլլի գիւղը)։ Ս. Զատիկէն մինչեւ Վարդավառ, Պուլանըխի ամուրի կիները, իսկ երբեմն երիտասարդ տղամարդիկ, օրական եւ շաբաթական ծոմ կը պահէին Ս. Կարապետի համար։ Միայն շաբաթավերջերուն կը թոյլատրուէին կերակուրներ, որոնք պատրաստուած էին կարագով կամ հաւկիթով (կամ երկուքի գործածութեամբ). շաբաթավերջի ծոմին միսով կերակուրներ չէին ուտեր։ Երիտասարդները եօթը տարի ծոմ կը պահէին, որմէ ետք ուխտագնացութեան կ՚երթային Ս. Կարապետի վանք՝ իրենց սրտի ցանկութիւնը սուրբէն հայցելու։

Գէորգը հռոմայեցի զինուոր մըն էր Հռոմի կայսր Դիոկղետիանոսի պահակազօրին մէջ։ Կայսրը զինք մահուան դատապարտած էր՝ քրիստոնէական հաւատքը չուրանալու պատճառով։ Իբրեւ նահատակ, ան պիտի դառնար քրիստոնէութեան ամենէն պաշտուած սուրբերէն մէկը։ Ս. Գէորգը մեծարուած էր ճողուածք բուժելու իր կարողութեան համար։ Ան պաշտուած էր երկու սրբավայրերու մէջ, ուր Պուլանըխի հայերը ուխտագնացութեան կ՚երթային։ Անոնցմէ մէկը կը գտնուէր Շիրին գիւղի (Պիթլիս սանճագի Սպարկերտի քազա) մօտերը, իսկ միւսը՝ Մոկս քաղաքի (Մոկաց քազա, Վանի սանճագ) մօտերը գտնուող Փութկու վայրի համանուն վանքին մէջ։

Սարգիսը զօրավար էր Հռոմի կայսր Կոստանդին Ա.ի բանակին մէջ։ Կոստանդինի մահէն ետք, Յուլիանոս Ուրացողը գահ բարձրացաւ ու Սարգիս, որ քրիստոնեայ դարձած էր, շնորհազրկուեցաւ։ Իր որդիին՝ Մարտիրոսի հետ, ան ապաստան գտաւ Հայաստան, ուր Տիրան թագաւորը Սարգիսը համոզեց, որ միանար պարսիկ շահի բանակին։ Շահը գլխաւոր հրամանատար նշանակեց Սարգիսը, բայց պահանջեց որ ան կրակապաշտ դառնար։ Սարգիսը մերժեց եւ մահուան դատապարտուեցաւ իր որդիին հետ։ Սուրբին պաշտամունքը այնքան ժողովրդական էր, որ Պուլանըխի հայերը ծոմ կը պահէին։ Երեք օր շարունակ, երիտասարդ տղաք ու աղջիկներ մինչեւ իրիկուն չէին ուտեր։ Պառկելէ առաջ, անոնք աղի անեկ (առանց թթխմորի հաց) կ՚ուտէին։ Տարածուած էր այն կարծիքը, որ այն աղջիկը, որ երիտասարդ տղու մը սափոր մը ջուր կը բերէր երազին մէջ, անոր հետ կ՚ամուսնանար, եւ հակառակը։ Ս. Սարգիսի սրբավայրը կը գտնուէր համանուն վանքին մէջ՝ Դուգնուկ գիւղին մօտերը, Մանազկերտէն տասնհինգ քիլոմեթր (տասը մղոն) դէպի հիւսիս։

Սքանչելագործը սրբազան մասունք մըն էր, պահուած՝ Սքանչելագործ Ս. Նշանի վանքին մէջ, որ Սիփան լերան լանջին կը գտնուէր՝ Արծկէի մերձակայքը։ Կը համարուէր, որ մաս կազմած էր պղինձէ այն աւազանին, ուր Յիսուս լուացուած էր ծնունդէն անմիջապէս ետք։ Մարիամ եւ Յովսէփ պղնձեայ կտորը Յուդա տարած էին, իսկ Թադէոս ու Բարթողիմէոս առաքեալները զայն Հայաստան բերած էին։ Մասունքին վերագրուած էր ժանտախտի եւ ծաղիկի պէս հիւանդութիւններ բուժելու կարողութիւնը [10]։

Տ. Յուսիկի որդին՝ Ստեփանոսը, քահանայ մըն էր, որ միայն մէկ անգամ պատարագած էր։ Քահանայ օծուելէ ետք, Ստեփանոս զարհուրելի տեսիլք մը ունեցած էր իր անդրանիկ պատարագի ընթացքին. հետեւաբար, ուխտած էր այլեւս չպատարագել։ Պուլանըխի հայերը անոր անունը կը վկայակոչէին՝ ապահովելու համար, որ ուխտ մը երբեւէ պիտի չդրժուէր, ինչպէս որ Ստեփանոս պահած էր իր ուխտը։ Տէր Յուսկայ որդիի վանքը, ուր Ստեփանոսի պաշտամունքը տեղի կ՚ունենար, նաեւ ծանօթ էր Արգելանայ Ս. Աստուածածնի վանք անունով ու կը գտնուէր Բերկրիի մօտերը [11]։ Այս քաղաքը կը գտնուէր Վանայ լիճի արեւելեան ափէն տասը քիլոմեթր (վեց մղոն) դէպի հիւսիս-արեւելք։

Ս. Թուխմանուկը քիւրտ տղայ մըն էր, որ քրիստոնեայ դարձած եւ նահատակուած էր իր մահմետական կրօնակիցներուն ձեռքը։ Ըստ առասպելին, քիւրտ Համզա շէյխի վեցամեայ որդին եկեղեցականներու կ՚այցելէր իր հայ ընկերներուն հետ՝ հայերէն Աստուածաշունչը կարդալու։ Երբ այս եղելութիւնը ծանօթ դարձաւ, Համզա իր որդին քաշկռտեց գիւղի մը մօտակայքը, որ այնուհետեւ Համզաշեխ քրտական անունը ստացաւ, տղուն մարմինը բզկտեց եւ այնուհետեւ հայ գիւղացիներուն յանձնեց։ Պուլանըխի հայերը սրբացուցին տղան եւ եկեղեցիներ կառուցեցին, որոնք թուխմանուկ անունով կոչուեցան։ Հնարաւոր է, որ անունը քրտերէն փոխառութիւն մը ըլլայ՝ ժողովրդական ստուգաբանութեամբ, ուր «մանուկ» բառը կը հնչէ լամուկ բառին նման, որ լաւօ («տղայ») բառէն կու գայ։ Շաբաթ գիշերներուն, Ս. Թուխմանուկի եկեղեցիներուն մէջ խունկ կը ծխէին եւ կանթեղներ կը վառէին՝ ի յարգանս փոքրիկ սուրբին [12]։

Հռոմէացի զինուորականներու խումբ մըն էր, որ յանուն քրիստոնէութեան նահատակուեցաւ Լիկինիոս կայսեր հալածանքներուն օրով՝ Սեբաստիոյ մօտ (Փոքր Հայք)։ Նահատակները ծանօթ են Սեբաստիոյ Քառասուն Մանուկ անունով քրիստոնէական աւանդական մարտիրոսագրութիւններու մէջ։ Այս սուրբերուն պաշտամունքի յատուկ վայր չկար Պուլանըխի մէջ, բայց նահատակները այնպիսի ջերմեռանդութեամբ կը մեծարուէին, որ կիներն ու աղջիկները քառասուն անգամ քառասուն ծունկի կու գային աղօթելու համար։

Մշոյ դաշտի Կուրաւի գիւղը (Աղբիւր՝ Սարգիս եւ Միսաք Բդէեան, Հարազատ պատմութիւն Տարօնոյ, Գահիրէ, «Նոր Աստղ» տպ., 1962)

1912-1913ին Կ. Պոլսոյ հայոց պատրիարքարանի կողմէ  օսմանեան Արդարութեան եւ Կրօնական Փոքրամասնութիւններու նախարարութեան ներկայացուած ցանկը սկզբնաղբիւր մըն է, որ կը պարունակէ Մշոյ սանճագի վանքերու ու եկեղեցիներու ըստ գիւղի հաշուարկ մը։ Ցանկերը, որոնք յայտնապէս օսմանեան իշխանութիւններու հրահանգով կազմուած էին, ո՛չ միայն կը պարունակեն վանքերու ու եկեղեցիներու անունները, այլեւ անոնց տեղադրութիւնը, շինութեան տարիներու եւ սուլթանի ֆերմանով վաւերացուած ըլլալը կամ ոչ։ Ցանկերէն յայտնի կը դառնայ, որ Պատրիարքարանը հայաբնակ գաւառներու ու քաղաքներու առաջնորդարաններէն տեղեկութիւններ կը ստանար։ Պատրիարքարանի ցանկերուն ընկերացող տեղեկագիրը (թաքրիր) 82 վանքեր ու եկեղեցիներ յիշած է Մշոյ սանճագի եւ շրջակայ գիւղերու պարագային [13]։ Անյայտ պատճառներով, սակայն, հաշուարկը դուրս ձգեց Պուլանըխի քազան եւ Մշոյ ուրիշ քազաներ (Մանազկերտ, Վարդօ եւ Սասուն), սահմանափակուելով Մուշ քաղաքի եւ Մշոյ դաշտի վանքերու եւ եկեղեցիներու։

Ուրիշ աղբիւր կը թելադրէ, որ եկեղեցիներու թիւը 148 էր, ներառեալ Պուլանըխ, Մանազկերտ ու Վարդօ, ինչպէս եւ Պաթմանի յարակից նահանգը եւ Խիզանի գիւղախումբ/ենթագաւառ (նահիյէ) Պիթլիսի գաւառակին (քազա) մէջ [14]։ Ըստ Մաղաքիա արք. Օրմանեանի, 1900-ական թուականներու սկիզբը 230 եկեղեցի ու վանք կար Մշոյ առաջնորդարանի իրաւասութեան տակ, որ կ՚ընդգրկէր Մշոյ եւ Կէնչի սանճագները։ Անոնց շարքին, Ս. Կարապետի եւ Ս. Առաքելոց վանքերը ամենէն հռչակաւորներն էին Մշոյ մէջ։ Աստուծաբանական մեծ կեդրոններ ըլլալու կողքին, այս վանքերը հայկական ուխտագնացութեան կարեւոր սրբավայրեր էին, ո՛չ միայն Մշոյ, այլեւ Հայկական լեռնաշխարհի տարածքին։ Շահեկան է նշել, որ ֆետայի Նատոն՝ Պուլանըխի Բլուր գիւղէն, եղեռնի օրերուն Առաքելոց վանքի Աւետարանը փրկած եւ ի պահ յանձնած է Էջմիածնի մայր տաճարին [15]։

Ականց (Արծկէ) քաղաքը (Աղբիւր՝ Henry Lynch, Armenia: Travels and Studies, volume 2: The Turkish Provinces. London, 1901)։

Ստորեւ կը ներկայացնենք օսմանեան շրջանի Պուլանըխի քազայի վանքերու, եկեղեցիներու եւ ուխտավայրերու ցանկ մը։ Ըստ կարելւոյն, ցանկը կը պարունակէ ծառայող եկեղեցականներու թիւին մասին տեղեկութիւններ, որոնք քաղուած են Մանուէլ Միրախորեանի եռահատոր ուղեգրութեան վերջին հատորէն։ Եկեղեցականներու անուններուն մեծ մասը առնուած է Թէոդիկի «Գողգոթա թրքահայ հոգեւորականութեան եւ իր հօտին աղէտալի 1915 թուականին» հատորէն։ Կարգ մը անուններ ալ վերցուած են տոքթ. Աւետիս վարժապետ Պէրպէրեանի 1871-ին հեղինակած հայոց պատմութենէն, Մեծ Եղեռնի հայ եկեղեցականութեան կորուստի մասին Բաբգէն եպս. Չարեանի գիրքէն (2009) եւ «Արեւելք» ու «Արարատ» պարբերականներէն։ Այլապէս նշուած չըլլալու պարագային, ստորեւ տրուած տեղեկութիւնները քաղուած են 1880-ական թուականներու կէսերէն մինչեւ 1915 երկարող շրջանը ընդգրկող աղբիւրներէ։

1. Դիւան հայոց պատմութեան, հատոր ԺԳ., Հարստահարութիւններ Տաճկահայաստանում (վաւերագրեր 1801-1888), Թիֆլիս, տպ. Ն. Աղանեանց, 1915։

2. Մաղաքիա Օրմանեան, Հայոց Եկեղեցին եւ իր պատմութիւնը, վարդապետութիւնը, վարչութիւնը, բարեկարգութիւնը, արարողութիւնը, գրականութիւնը ու ներկայ կացութիւնը, Կ. Պոլիս, Վ. եւ Հ. Տէր-Ներսէսեան տպարան, 1911։

Ըստ 1913-1914-ի Պատրիարքարանի մարդահամարին, երեք վանք կար Պուլանըխի մէջ [16], որոնցմէ միայն երկուքը գործօն էին Ա. Աշխարհամարտէն առաջ. Ս. Դանիէլի վանքը եւ Ս. Կարապետի վանքը։  Երրորդը՝ Ս. Գէորգի վանքը, նախաեղեռնեան տասնամեակներուն աւեր վիճակի մէջ էր։ Այլ աւերուած վանք մը՝ Ս. Յովհաննէսի վանքը, Պուլանըխէն դուրս կը գտնուէր՝ Խլաթի մերձակայ քազային մէջ։ Սակայն, Ս. Յովհաննէսը կը յիշուի այս ուսումնասիրութեան մէջ, որովհետեւ Պուլանըխի գիւղացիները անոր վայրը սուրբ կը նկատէին։ Պուլանըխի հայերու վանքերու հանդէպ յարգանքը կը հասնէր այն աստիճանին, որ վանականները երբեմն կով մը կը ստանային իբրեւ նուէր։ Ըստ Պուլանըխի սովորութեան, ընտանիքի հանգուցեալ անդամի մը հագուստները վանականներուն կը յանձնուէին՝ թաղման արարողութեան վճարումի փոխարէն։ Ինչպէս անգլիացի հնագէտ Օսթըն Հենրի Լայարտ դիտել տուած է 19-րդ դարու կէսերուն, «տեղական վանքերը առողջարանն էին այն հիւանդներուն, որոնք, դեղերէ աւելի, իրենց բուժումը հաւատքին կը վստահէին» [17]։

Սուրբ Դանիէլ վանքը Երկրորդ Համաշխարհային պատերազմի տարիներուն պատրաստուած բրիտանական քարտէսի մը վրայ։ Վանքին վայրը նշուած է «քիլիսէ» (թրքերէնով եկեղեցի) անուան տակ։

Գեղեցիկ վանական համալիր մը, ծանօթ՝ Կոփավանք անունով, կը գտնուէր Կոփի հարաւը։ Վանքը նաեւ յայտնի էր Կարմիր վանք կամ Կարմրոյ վանք անուններով։ Ան կը պահպանէր ասորի քորեպիսկոպոս Դանիէլի նշխարները։ Ան Տարօնի եկեղեցիներու ժամապահը եղած էր Արշակունեաց Տիրան թագաւորի (339-350) օրով։ Օրուան կաթողիկոսը՝ Յուսիկ Ա., թագաւորն ու արքունիքը կշտամբած էր իրենց մեղաւոր կեանքին համար եւ արգիլած՝ եկեղեցի յաճախել։ Վրէժխնդիր թագաւորը հրամայած էր Յուսիկ բրածեծ ընել։ Դանիէլ դատապարտեց թագաւորը Յուսիկի սպանութեան համար եւ գուշակեց աստուածային պատիժ մը։ Տիրան՝ զայրացած, հրամայեց Դանիէլը խեղդամահ ընել [18]։ 347-ի շուրջ, Դանիէլի մարմինը թաղուեցաւ բլուրի մը վրայ, ուր գտնուած էր իր վանական խուցը։ Ժողովրդական աւանդութիւն մը կ՚ըսէ, թէ Դանիէլի անշունչ մարմնի փոխադրութեան ժամանակ, սայլին վերի ձող մը՝ կոփ մը, գիւղի մը մօտերը ինկաւ, որմէ այդ գիւղը ստացաւ Կոփ անունը։ Աւելի ուշ, 360-ի շուրջ, պարսպապատ վանք մը շինուեցաւ Դանիէլի թաղումի վայրին վրայ [19], յաջորդ դարերուն դառնալով Պուլանըխի հայկական ուխտագնացութեան ամենակարեւոր սրբավայրը։

Ս. Դանիէլի վանքը վարչականօրէն Մշոյ Ս. Կարապետի վանքին ենթակայ էր։ Անոր կազմը կը բաղկանար երեք վանականներէ՝ առաջնորդական փոխանորդի գլխաւորութեամբ, որ գործերը կը վարէր առանց տիրացուի կամ սարկաւագի։ Քանի մը մշակներ կը կատարէին ամէնօրեայ գործերը։ Անգլիացի սպայ Ֆրետերիք Միլլինկըն դիտել տուած է, որ Կոփի մօտակայ փոքր վանք մը (անշուշտ՝ Ս. Դանիէլը) մէկ մատուռ ունէր [20]։ Ըստ իրլանտացի աշխարհագրագէտ Հենրի Լինչի, վանքը գեղեցիկ մատուռ մը ունէր՝ առանց զանգակատան, որուն խորանին վրայ աստուածամօր ու մանկան պատկեր մը կար[21]։ Մշոյ Գեղամ (Գեղամ Տէր Կարապետեան)՝ Տարօնի վանքերու նուիրուած ուսումնասիրութիւններու հեղինակ, գրած է, թէ վանքը երկու մատուռներ ունէր՝ Ս. Աստուածածին եւ Ս. Դանիէլ [22]։ Լայարտ նշած է, թէ քիւրտերը վանքին գիրքերն ու զարդարանքները թալանած էին, բայց մատուռին վիճակը 19-րդ դարու վերջաւորութեան շատ չէր փոխուած՝ հակառակ անցած տասնհինգ դարերուն [23]։ Երկյարկանի փոքր բնակարան մը կար առաջնորդական փոխանորդին համար եւ ութը կամ ինը սենեակներ վանականներուն համար։ Վանքը մառան մը ունէր, գոմ մը՝ կովերով, գոմէշներով, եզներով ու ոչխարներով, երկու ջրաղացներ եւ աղալու քար մը։ Ըստ երեւոյթին, մեծաթիւ եղջերաւոր անասուններ կային. հիւսիսային դարպասին մօտ յուշատախտակ մը կ՚ըսէր . «Այս վանքը մի ժամանակ այնքան մալ ու տաւար ունէր, որ գահոց գահ (24 ժամուայ մեջ) յիսուն կողով թրիք կը թափուէր»։ Վանքը երեք մարգագետիններ եւ բերրի հողատարածքներ ունէր՝ ագարակային շինութիւններով։

Վանքը վերանորոգուած էր 1701-ին՝ Պատրիարքարանի ներկայացուցիչ Մկրտիչ վրդ. Զիարացիի հսկողութեան տակ։ Վերականգնումի եւ վերանորոգութեան գործը կատարուած էր բաղիշեցի (պիթլիսցի) վարպետ Սիմոնի կողմէ [24]։ Վանքին մէջ պատմական յուշարձաններ, արձանագրութիւններ կամ ժամանակագրութիւններ գոյութիւններ չունէին։ Ըստ աղբիւրի մը, պատմութիւնը վանքի փառաւոր անցեալին կամ հոն ծառայող նշանաւոր հոգեւորականներու մասին որեւէ արձանագրութիւն պահած չէ, բացառելով Յակոբ եպս. Հարքացին՝ 10-11-րդ դարերու թոնդրակեան կրօնական շարժումին պարագլուխը։ Շարժումը կեդրոնացած էր Վանայ լիճին հիւսիսը գտնուող Թոնդրակ լերան շուրջ։ Յակոբ եպիսկոպոսը կը մերժէր եկեղեցիի եւ հոգեւորականութեան անհրաժեշտութիւնը՝ Աստուծոյ եւ հաւատացեալներու միջնորդ ըլլալու, եւ ճգնաւորութիւն կը քարոզէր։ Սարգիս Ա. Սեւանցի կաթողիկոսը կարգալոյծ ըրաւ եպիսկոպոսը, զինք մեղադրելով հերետիկոսութեամբ, եւ բանտարկել տուաւ։ Կեանքի վերջին տարիներուն, Յակոբ ապրած էր Թոնդրակի եւ ապա Խլաթի մէջ՝ իր կողմնակիցներուն կողքին [25]։ Այլ աղբիւր մը կը պնդէ, թէ Ս. Դանիէլի վանքը հռչակաւոր էր Պուլանըխի մէջ [26]։ Գեղեցիկ քանդակներով խաչքարեր ու գերեզմանաքարեր կանգուն էին վանական գերեզմանատան մէջ։ Անոնցմէ մէկը գերեզմանն էր ղարաբաղցի Խաչատուր վարդապետին, որ Բագաւանի Ս. Յովհաննէսի վանքի վանահայր մըն էր։ Բագաւանը՝ նաեւ ծանօթ Ուչքիլիսա անունով, կը գտնուէր Վանք գիւղին մօտ՝ Էրզրում նահանգի Տիատինի քազային մէջ։ 17-րդ դարու սկզբնաւորութեան, Խաչատուր կռուած էր արշաւող պարսիկ բանակին դէմ եւ գերի բռնուած։ Բազմաթիւ չարչարանքներու ենթարկուելէ ետք, ազատ արձակուած էր։ Ճակատագիրը զինք բերած էր Կոփ, ուր մտած էր Ս. Դանիէլի վանքը եւ իր մահկանացուն կնքած։

Վանքի վանահայրերէն հետեւեալ անունները հասած են մեզի։ 1800-ական թուականներուն սկիզբը, վանահայրը Հ. Վարդանն էր [27]։ 1870-ական թուականներուն սկիզբը, վանահայրը Հ. Ղազարն էր, որուն ենթադրաբար յաջորդած էր Հ. Մամբրէ Եղիշէ [28]։ 1880-ական թուականներուն, աբբահայրը Հ. Յարութիւն Շահինեանն էր [29]։ 1890-ական թուականներուն սկիզբը, Հ. Սիմոն ստանձնեց վանահայրութիւնը։ Հ. Սիմոնը ձերբակալուեցաւ համիտեան ջարդերէն առաջ, վանքին մէջ զէնք պահած ըլլալու կեղծ մեղադրանքով։ Օսմանեան իշխանութիւնները՝ անոր յանցագործութիւնը ցոյց տալու անկարողութեան առջեւ, զինք աքսորի դատապարտեցին [30]։ 1900-ական թուականներուն սկիզբը, Հ. Պետրոս Պլեճ վանահայրն էր [31]։ Հ. Համազասպ Վարդանեան վանահայրութիւնը ստանձնեց ցեղասպանութիւնը կանխող տարիներուն։ Իր բուն պարտականութիւններուն կողքին, ան լայնօրէն աշխատակցեցաւ Մշոյ եւ Պոլսոյ թերթերուն։ Երբ ռուսական զօրքերը Մանազկերտ հասան Մայիս 1915-ին, Հ. Վարդանեան ամսուն 14-ի եւ 16-ի միջեւ օսմանեան զօրքերէն փախչող Պուլանըխի հայերու բազմութեան հետ խառնուեցաւ. զօրքերը հայերու զանգուածային ջարդերը կը կատարէին՝ յառաջխաղացքի ժամանակ [32]։ Հ. Վարդանեան՝ սպառած, իր մահկանացուն կնքեց քաղաքը հասնելէ ետք, բայց անոր խուճապահար հայրենակիցները անթաղ ձգեցին իր մարմինը [33]։

Թուրք իշխանութիւնները Ս. Դանիէլի վանքը քանդեցին անյայտ թուականի մը՝ ցեղասպանութենէն ետք։ Ըստ Միրախորեանի, Լինչի եւ Պուլանըխի բնիկ ազգագրագէտ Բենսէի (Սահակ Մովսիսեան), վանքը Կոփի հարաւային թաղամասէն հեռու չէր, գտնուելով քաղաքէն մէկ քիլոմեթր (0,62 մղոն) դէպի հարաւ՝ Խաչլի լիճի ուղղութեամբ։ Ենթադրաբար վանքին մնացորդը ներկայացնող քարակոյտ մը, ուր մասամբ քանդակուած խաչեր կային, 1975-ին կանգուն էր բլրալանջին, Կոփէն դէպի լիճը տանող ճանապարհին մօտ՝ 39°06’N 42°15’E աշխարհագրական կէտին վրայ [34]։ Աւելի արդիական տեղագրական տուեալներ կը թելադրեն, որ վանքը տեղադրուած էր 39°4’33.35”N 42°16’25.22”E կէտին վրայ, կամ թերեւս այդ դիրքէն թեթեւօրէն դէպի արեւելք կամ արեւմուտք։ Ստորեւ ներկայացուող լուսանկարին խորքը գտնուող գիւղը, ամենայն հաւանականութեամբ, Շէյխեագուպն է (մերօրեայ Կիւլլիւօվա), որ նախապէս մեծ հայաբնակ գիւղ մըն էր եւ Ս. Դանիէլի ամենամօտ վայրը՝ Կոփէն ետք։

Ս. Կարապետի վանքը կը գտնուէր Խաչլուի մէջ, նախապէս հայաբնակ գիւղ մը որ Կոփի հարաւն էր՝ Խաչլի լիճի հարաւային ափին վրայ, շրջապատուած՝ բերրի տարածքներով, արտերով ու այգիներով։ Վանքը վայելուչ կառոյց մըն էր, մօտերը կանգուն մնացած գեղեցիկ խաչքարերով։ Թէեւ կարգ մը աղբիւրներ յիշած են վանք մը Խաչլուի մէջ, 1913-1914-ի Պատրիարքարանի մարդահամարը, տարօրինակ կերպով, աւերուած եկեղեցի մը նշած է։ Գիւղը հին գերեզմանատուն մը ունէր, որուն տեղադրութիւնը կրնայ որոշուիլ ըստ հիւանդանոցի մը, որ 2000-ական թուականներուն սկիզբը շինուած էր քանդուած գերեզմանատան վրայ [35]։

Վանքը կը գտնուէր Ալիպոճան գիւղին մօտ՝ Կոփի հարաւ-արեւելքը եւ Խաչլի լիճի արեւելքը։ Ս. Գէորգի վանքը, որ վատ վիճակի մէջ էր ցեղասպանութենէն տասնամեակներ առաջ, յիշուած էր իբրեւ աւերուած շինութիւն 1913-1914-ի Պատրիարքարանի մարդահամարին մէջ։

Ս. Յովհաննէսի վանքը կը գտնուէր Կերս գիւղին մօտ, որ տեղադրուած էր Նազիկ լիճի հիւսիսային ափին՝ Խլաթ քաղաքէն 21 քիլոմեթր (13 մղոն) դէպի հիւսիս-արեւմուտք։ Կերսի մերձաւորութիւնը պատճառ դարձած էր, որ վանքը Կերսայ Ս. Յովհաննէսի վանք անունը ստանար։ Պուլանըխի գիւղացիները ուխտագնացութեան կ՚երթային հոն, քանի որ Ս. Յովհաննէսի մօտակայ անտառածածկ գօտին (պրակ՝ տեղական բարբառով) սուրբ կը համարէին։ Ծառերն ու թուփերը այնքան սրբազան կը համարուէին, որ ո՛չ հայերը եւ ոչ ալ քիւրտերը կը համարձակէին ճիւղ մը իսկ յօտել։ Գիւղացիները սեփական կամ հարազատներու պատկանող հագուստի կտորներ կը փաթթէին ծառերու ճիւղերուն, հաւատալով որ ցաւն ու հիւանդութիւնը այդպէսով իրենց ետին պիտի մնային՝ սրբազան վայրին մէջ [36]։

19-րդ դարու վերջաւորութեան, ցեղասպանութենէն առաջ, շուրջ յիսուն հայկական եւ խառն բնակչութեամբ գիւղ կար Պուլանըխի քազային մէջ, որոնց մեծամասնութիւնը սփռուած էր համանուն դաշտավայրին մէջ, իսկ ուրիշներ՝ աւելի անդին։ Գրեթէ ամէն հայկական գիւղ գործող եկեղեցի մը ունէր, իսկ ոմանք՝ երկու կամ նոյնիսկ երեք եկեղեցիներ։ Գիւղական եկեղեցիներուն մեծամասնութիւնը անշուք եւ անհրապոյր շինութիւններ էին։ Գրեթէ բոլոր գործող եկեղեցիները ծառայող հոգեւորականներ ունէին։ Ընդհանրապէս գիւղական քահանաները այնքան շատ էին Մշոյ մէջ, ներառեալ Պուլանըխ, որ եթէ անոնց թիւը բաժնուէր հայաբնակ գիւղերու գումարով, իւրաքանչիւր քահանայի առաւելագոյնը քսան տուն բաժին կ՚իյնար [37]։ 1871, 1872 եւ 1873 թուականներու օսմանեան կառավարութեան տարեգիրքերը (սալնամէ) հաստատած են, որ Պուլանըխի քազան 26 հայկական եկեղեցի ունէր [38]։ Մշոյ սանճագի 1878-ի Պատրիարքարանի մարդահամարը 30 եկեղեցի յիշած է քազային մէջ։ Ա. Աշխարհամարտէն առաջ,  Պատրիարքարանը 29 եկեղեցի յիշած է Պուլանըխի մէջ [39]։

Ս. Գէորգի եկեղեցի։ Ըստ Թադեւոս Յակոբեանի, Ստեփան Մելիք-Բախշեանի եւ Յովհաննէս Բարսեղեանի «Հայաստանի եւ յարակից շրջանների տեղանունների բառարան»ին, Ս. Գէորգը խղճուկ եկեղեցի մըն էր մէկ ծառայող հոգեւորականով՝ Տ. Ներսէսը։ Գիւղին մզկիթը նախապէս եկեղեցի եղած էր, ամենայն հաւանականութեամբ՝ հայկական։

Ս. Աստուածածնայ եկեղեցի։ Ըստ Միրախորեանի, երկու ծառայող հոգեւորականներ ունէր։ Թէոդիկ հաղորդած է, թէ միայն մէկ ծառայող հոգեւորական ունէր՝ Տ. Մարտիրոսը։

Ս. Յովհաննէսի եկեղեցի։ Մէկ ծառայող հոգեւորական ունէր։

ԳերեզմանԽամուրիգագաթին (Աղբիւր՝ Henry Lynch, Armenia: Travels and Studies, volume 2: The Turkish Provinces. London, 1901)

Ս. Բարթուղիմէոսի եկեղեցի։

Յակոբեան եւ այլք կը կարծեն, թէ վանք մը կար գիւղին մէջ, քանի որ Տոնօն յաճախ կը նոյնացուի Տոնեվանք գիւղին հետ, ուր , ըստ ուշ միջնադարեան հայկական ժամանակագրութեան մը հաղորդումին, Ս. Աստուածածնի հովանաւորութեամբ աւետարան մը գրուած է։ Համազասպ Ոսկեան, որ ուսումնասիրութիւն մը հեղինակած է Տարօն-Տուրուբերանի վանքերու մասին, կասկածով կը վերաբերի վանքի մը գոյութեան, դիտել տալով, որ թէեւ «վանք» վերջաւորութեամբ գիւղանունները սովորական էին Հայաստանի մէջ, բայց յաճախ վանքեր չկային այդ վայրերուն մէջ [40]։

Անանուն եկեղեցի մը, մէկ ծառայող հոգեւորականով՝ Տ. Սողոմոն Տէր Յովսէփեան։

Ս. Աստուածածնայ եկեղեցի։ Ս. Աստուածածինը հին քարաշէն եկեղեցի մըն էր՝ երեք աւանդատուներով։ Մէկ ծառայող հոգեւորական ունէր՝ Տ. Մովսէս Տէր Վարդանեան։

Ս. Թուխմանուկի եկեղեցի։ Յակոբեան եւ այլք կը նշեն, որ Ս. Թուխմանուկ մատուռ մըն էր եւ ոչ թէ եկեղեցի մը։ Մէկ ծառայող հոգեւորական ունէր։

Ս. Յակոբի եկեղեցի։

Ս. Գէորգի եկեղեցի։ Մէկ ծառայող հոգեւորական ունէր՝ Տ. Գաբրիէլ Մխիթարեան։

Ս. Աստուածածնայ եկեղեցի։ Այս եկեղեցին պարզ քարակերտ կառոյց մըն էր։ Խարապաշեհիր կը գտնուէր Հայկ նահապետի կողմէ ենթադրաբար հիմնուած Հայկաշէնի բնակավայրին տեղը [41]։

Ս. Աստուածածնայ եկեղեցի։ Եկեղեցին շինուած էր սեւ սրբատաշ քարերով։ Երկու ծառայող հոգեւորականներ ունէր՝ Տ. Յովհաննէս Մանուկեան եւ Տ. Ղազար Տէր Մելքիսէթեկեան։

1. Ղուկաս Ինճիճեան, Ստորագրութիւն հին Հայաստանեայց, Վենետիկ, Ս. Ղազար, 1822։

2. Թէոդիկ, Գողգոթա թրքահայ հոգեւորականութեան եւ իր հօտին աղէտալի 1915 տարիին, Թեհրան, 2014։

Ս. Աստուածածնայ եկեղեցին, շինուած՝ 1850-ի շուրջ, Ս. Թուխմանուկի եկեղեցին, շինուած՝ 1820-ի շուրջ, եւ Ս. Գէորգի եկեղեցին՝ ոչ-գործող։ Գիւղաքաղաքը նաեւ Ս. Ստեփանոսի նուիրուած, բայց աւերուած մատուռ մը ունէր։ Ըստ Պատրիարքարանի 1878-ի մարդահամարի տուեալներուն, Կոփը երկու եկեղեցի ունէր՝ Ս. Յակոբ եւ Ս. Թուխմանուկ։ Յակոբեան եւ այլք կը կարծեն, որ ուրիշ երկու աւերուած մատուռներ կային։ Ծառայող հոգեւորականներու թիւը հինգէն վեց էր։ Ըստ Սեւան Նշանեանի, ներկայ Պուլանըխ քաղաքի շրջանային պահակազօրի գլխաւոր մուտքը կը ներկայացնէ վերոյիշեալ հայկական եկեղեցիներէն մէկուն քարէ սիւները [42]։

Աւետարան Կոփ քաղաքէն։ 17-րդ դարու այս Աւետարանին կը տրուի նաեւ «Վարդերի տան կարմիր կող» անունը։ Կոփէն բերուած է 1910-ին Մելիք ընտանիքէն անդամի մը կողմէ եւ տեղադրուած է Ծովազարդ գիւղին մէջ, Հայաստանի Հանրապետութեան Գեղարքունիքի մարզ (Աղբիւր՝ Գեղարքունեաց Թեմի երիտասարդաց միութեան կայքէջ)

Անանուն եկեղեցի մը։

Ս. Թադէոսի եկեղեցի։ Մէկ ծառայող հոգեւորական ունէր։

Ս. Աստուածածին եկեղեցի։ Եկեղեցին սեւ պազալտէ քարերով շինուած հին կառոյց մըն էր։ Սակայն, անոր տեղադրութիւնն ու ճարտարապետական երեւոյթը, ըստ Միրախորեանի, կատարեալ ըլլալէ հեռու էին։ Եկեղեցին երկու ծառայող հոգեւորական ունէր՝  Տ. Սահակ Աստուածատուրեան եւ Տ. Նահապետ։

Ս. Յովհաննէսի եկեղեցի։ Յակոբեան եւ այլք դիտել տուած են, որ Ս. Յովհաննէսը մատուռ մըն էր եւ ո՛չ թէ եկեղեցի մը։ Ինչ ալ ըլլայ ճշմարտութիւնը, շինութիւնը կը գտնուէր գիւղի արեւմտեան թաղամասին մէջ։ Եկեղեցին երկու ծառայող եկեղեցականներ ունէր։

Ս. Ստեփանոսի եկեղեցի։

Ս. Յակոբի եկեղեցի։

Ս. Գէորգի եկեղեցի։ Ըստ Միրախորեանի, եկեղեցին, որ նոյնպէս Ս. Գէորգ Զօրավար կը կոչուէր, անշուք, սակայն գեղեցիկ կառոյց մըն էր։ Ըստ անոր, երկու ծառայող եկեղեցականներ ունէր, մինչ Թէոդիկ միայն մէկ եկեղեցականի գոյութիւնը յիշած է՝ Տ. Ռափայէլ։

Ս. Ստեփանոսի եկեղեցի։ Միրախորեան Ս. Ստեփանոսը յիշած է իբրեւ հին եկեղեցի։ Ծառայող մէկ եկեղեցական ունէր։

Ս. Աստուածածնայ եկեղեցի։ Մէկ ծառայող հոգեւորական ունէր, ըստ Միրախորեանի։ Թէոդիկ գրած է, թէ երկու հոգեւորական ունէր՝ Տ. Խաչատուր եւ Տ. Յարութիւն։

Ս. Թուխմանուկի եկեղեցի։ Մէկ ծառայող հոգեւորական ունէր։

Ս. Աստուածածնայ եւ Ս. Գէորգի եկեղեցիներ։ Ուշ 19-րդ դարուն, գիւղը հայ աւետարանական քանի մը տուներ ունէր, որոնք Հոգւոյն Սրբոյ Առաքեալ եկեղեցին կը յաճախէին։

Ս. Մինասի եկեղեցի։

Ս. Յակոբի եկեղեցի։ Մէկ ծառայող եկեղեցական ունէր։ Գիւղը Ամենայն Հայոց Կաթողիկոս Մակար Ա. Թեղուտցիի (1885-1891) ծննդավայրն էր։

Ըստ Պատրիարքարանի 1878-ի մարդահամարին, գիւղը աւերուած եկեղեցի մը կամ վանք մը ունէր։ Թէեւ վճռական փաստ մը չէ, «վանք» բառը կը թելադրէ, որ գիւղը վանք մը կրնար ունենալ։

Ըստ Միրախորեանի, գիւղը Ս. Թուխմանուկի եկեղեցին ունէր, որ շինուած էր 1815-ի շուրջ՝ գեղեցիկ սրբատաշ սեւ քարերով։ Միրախորեանի կարծիքով, եկեղեցին լայն, սակայն ցած առաստաղով շինութիւն մըն էր։ Ըստ Պատրիարքարանի 1878-ի մարդահամարին, գիւղը Ս. Ստեփանոսի եկեղեցին ունէր։ Յակոբեան եւ այլք կը կարծեն, որ երկու եկեղեցի ունէր։ Երկու ծառայող հոգեւորական կար, որոնցմէ մէկուն անունը Տ. Տաճատ էր, ըստ Միրախորեանի։ Ըստ Եղեռնի վերապրողի մը վկայութեան, Տ. Կարապետ գիւղական քահանայ մըն էր [43]։

Ս. Աստուածածնայ եկեղեցի։ Մէկ ծառայող հոգեւորական ունէր։ 19-րդ դարու վերջերուն, գիւղը հայ աւետարանական վեց կամ եօթը տուն ունէր։ Գիւղի գերեզմանատան մէջ անտաշ քար մը կար՝ ասորեստանեան սեպագիր արձանագրութիւններով, որ կը հրապուրէր ուղեւորներ ու պարագայական ուխտագնացներ [44]։

Մակար Ա. Կաթողիկոս Թեղուտցի (1885-1891)։ Ան ծնած էր Պուլանըխի Թեղուտ գիւղը:

Եկեղեցիներու ու վանքերու կողքին, մատուռներ, խաչքարեր, քարակոյտեր, անտառապատ գօտիներ, լեռներ ու աղբիւրներ կային, որոնք Պուլանըխի հայերու յարգանքը կը վայելէին՝ ամէն ուխտագնացութեան ժամանակ։ Ամենէն երկար ուխտագնացութիւնը տեղի կ՚ունենար Զատիկէն ետք, երբ գիւղացիները քազայի եւ անկէ դուրս գտնուող ու սրբազան համարուող վայրերը կ՚երթային՝ քառասուն օրուան ընթացքին։ Պուլանըխի հայերը խորապէս կը հաւատային, որ ամենէն հզօր ու փափաք գոհացնող սուրբերը անոնք էին, որոնք ապրած էին թումբերու կամ լեռներու գագաթին, կամ անտառներու մէջ։ Պուլանըխի մէջ, լեռները կամ թումբերը պսակուած էին իմաստուններու կամ սուրբ մարդոց գերեզմաններով։ Ըստ աւանդութեան, Զատիկին յաջորդող ուխտագնացութեան կը հետեւէր օրական կամ շաբաթական պարագայական ծոմը։

Եօնճելիէն Կոփ ճամբուն մօտաւորապէս կէսին մատուռ մը կար՝ յունարէն արձանագրութիւն կրող գերեզմանաքարով։ Տեղացիները Թադէոս առաքեալի փաղաքշական ձեւը՝ «Թադոս առաքեալ», կը գործածէին մատուռին համար։ Անցորդները սովոր էին մատուռը մտնել՝ գերեզմանաքարը համբուրելու եւ լաթի կտորներ փաթթելու մերձակայ թուփերուն վրայ։

Ըստ առասպելին, ճգնաւոր մը ապրած էր Գոնքլիկի թումբին վրայ, որ կը գտնուէր Պիլեճանի լերան հիւսիսը եւ Կոփի հարաւ-արեւմուտքը։ Ան գիւղացիներէն հորթ կը գողնար իր ապրուստին համար։ Ի վերջոյ, բռնուելէ ետք գիւղացիի մը կողմէ, անյայտացած էր։ Տեղացիները, սակայն, չէին մոռցած իրենց հորթի գող ու խեղճ ճգնաւորը եւ ուխտագնացութիւն կ՚ընէին թումբի կատարին։

Գիւղէն ոչ հեռու, Գրըքներ անունով անտառածածկ թումբի մը վրայ, մատուռ մը կանգնած էր, զոր հայերն ու քիւրտերը (որոնք իրենց առանձին ուխտագնացութիւնները կ՚ընէին) սրբազան կը համարէին։ Կողակի մօտերը ուրիշ անտառախիտ տարածուն գօտի մը կար՝ պրակ անունով։ Ծածկուած էր վայրի կեռասենիներով, որոնք, Նազիկ լիճի հիւսիսային ափի պրակին պէս, սրբազան կը նկատուէին։ Ո՛չ հայերը եւ ո՛չ ալ քիւրտերը կը համարձակէին ճիւղ մը յօտել, վախնալով, որ դեւերու ձեռքը կ՚իյնային կամ այլ արհաւիրքի մը կ՚ենթարկուէին։

Պուլանըխի այս եւ այլ վայրերու մէջ գտնուող խաչքարեր կը գրաւէին ուխտագնացներու ուշադրութիւնը։ Օրինակ՝ Ապրիի հարաւային թաղամասին եւ Ոտնչորի մէջ խաչքարեր կային։ Ս. Կարապետի վանքին մօտ, Խաչլուի մէջ, խաչքարեր կային, որոնցմէ մէկ քանին նախաեղեռնեան տարիներուն կը զարդարէին տեղացի քիւրտ շէյխի մը տունը [45]։ Շատ մը խաչքարեր՝ հարուստ զարդարանքներով, կանգնած էին Ս. Դանիէլի վանական գերեզմանատան մէջ։ Խաչքար մը կը գտնուէր Զեռնակայ բերդի աւերակներուն մօտ՝ Զեռնակ լեռներու կատարին, Պուլանըխի արեւմտեան ծայրամասը։ Խաչքարերուն վայրերը հասնելէ ետք, Պուլանըխի հայերը սովորաբար մատաղ կը մատուցէին, մոմ կը վառէին, խունկ կ՚այրէին եւ իրենց զաւակները կը քալեցնէին այն խաչքարերուն տակէն, որոնք մեծ խորշ մը ունէին հիմքին վրայ եւ խօսակցական լեզուով «ծակ խաչքարեր» կը կոչուէին [46]։

Գիւղին հիւսիս-արեւմտեան կողմը անտառապատ լեռ մը կը բարձրանար, որուն անունը Խոյլիպապա կամ Քոլիպապա էր։ Ըստ առասպելին, լեռնանունը բխած էր Խոյէն եկած ճգնաւորի մը անունէն։ Պարսկերէնէ «Խոյէն երէց» թարգմանութեամբ, խոյլի պապա կապուած էր այն մարդուն հետ, որ ապրած էր լերան գագաթը գտնուող ժայռախորշի մը մէջ։ Ճգնաւորի խուցին մօտ, բուժիչ ջուրերով աղբիւր մը կար, զոր հիւանդները սրբազան կը նկատէին եւ որուն ջուրով կը լուային մարմնի ցաւած տեղերը։ Աղբիւրին շրջակայ ծառերը նոյնպէս սրբազան կը համարուէին. զանոնք կտրելը երէցը պիտի դառնացնէր եւ փայտահատները հետեւանքները պիտի կրէին։ Խամուրի լեռնաշղթան ծայր կ՚առնէր Խոյլիպապա լեռնէն ու կ՚երկարէր հարաւ-արեւմուտքէն դէպի հիւսիս-արեւելք։ Անոր կատարին նշանակալից առարկայ մը կար, որ ըստ երեւոյթին իմաստունի մը կամ սուրբ մարդու մը դամբանն էր։ Լինչ դիտել տուած է, որ մարդկային ոսկորի մը նմանող անոր տապանաքարը կրնար դասաւորուած ըլլալ հսկայի մը մնացորդները ընդունելու համար [47]։

Կոփի Ս. Դանիէլի վանքի մօտերը Լիւսաղբիւրը կը բխէր։ Հիւանդները կ՚օգտուէին անոր ջուրերէն իրենց աչքերը լուալու համար, իսկ առողջ մարդիկ ջուրը կը սփռէին մարմնին վրայ՝ հիւանդութիւններ կանխելու նպատակով։ Փաստօրէն, Լիւսաղբիւր անունով քանի մը աղբիւր կար կանգուն կամ աւեր վանքերու մօտ։ Ըստ առասպելին, կոյր մարդ մը իր աչքին լոյսը վերագտած էր աղբիւրի ջուրով աչքերը լուալէ ետք։ Այստեղէն ծագում առած էր «լուսաղբիւր» անունը։  Ուրիշ աղբիւրներ ալ Կաթնաղբիւր եւ Շաքարաղբիւր անունները կը կրէին։ Սասունի մերձակայ քազային մէջ, Սուրբ Աղբերիկ (Աղբերկավանք) վանքը նոյնպէս Պուլանըխի հայերու ուխտագնացութեան վայր մըն էր, որուն անունը «աղբիւր + իկ» բառի ածանցում մըն էր, եւ կը բխէր մօտակայ աղբիւրէ մը, որ իբրեւ թէ բուժական յատկութիւններ ունէր [48]։

Վերի Պուլանըխի գիւղերուն բնակիչները Սիփան լերան հոյակապ տեսարանը ունէին դէպի արեւելք։ Այս ձիւնածածկ մարած հրաբուխը, Վանայ լիճի հիւսիսը, Հայկական Լեռնաշխարհի երկրորդ  բարձագոյն գագաթն էր՝ Արարատէն (Մասիս) ետք։ Հատուած կոնի ձեւով գագաթը սրբավայր կը համարուէր, որովհետեւ, ըստ առասպելին, հոն կ՚ապրէին հսկաները՝ ազնաւուրները։ Պուլանըխի գիւղացիները ուխտագնացութեան կ՚երթային դէպի Սիփան լեռ՝ մատաղ ընելու։ Լերան լանջերէն մէկ կողմէ կը դիտէին Վանայ լիճի ջուրերուն ընձեռած տեսարանը, իսկ միւս կողմէ՝ Պուլանըխի եւ Մանազկերտի քազաներու գեղեցիկ համայնապատկերը [49]։

Եկեղեցիի մը կամ մատուռի մը աւերակները կանգնած էին գիւղի հիւսիս-արեւելեան թաղամասին մէջ։ Տեղացիները, սակայն, «Կարմիր վանք» կը կոչէին աւերակները, ինչ որ կը թելադրէ, որ շինութիւնը սկզբնապէս վանք մը կրնար եղած ըլլալ։ Աւերակներուն կից բնակավայրը Թիլ անունը կը կրէր եւ նախապէս հայերէ բնակուած էր։ Սակայն, 19-րդ դարու վերջերուն, բնակավայրը արդէն ամայացած էր։

Ամէն տարի, Վարդավառին, Պուլանըխի եւ Մանազկերտի քազաներու շրջակայ գիւղերէն, հայ գիւղացիներու մեծ խումբեր ուխտագնացութիւն կ՚ընէին դէպի այս վանքը։

Ս. Յովհաննէսի մատուռը գիւղին արեւմտեան թաղամասը կը գտնուէր։ Այս փոքրիկ մատուռը շրջապատուած էր սրբազան համարուած ծառերով։ Ամբողջ վայրը յատուկ յարգանքի արժանացած էր հեզ ու կարիքաւոր մարդոց կողմէ։

Այս ուսումնասիրութեան ընթացքին օգտագործուած աղբիւրները համաձայն չեն, թէ մատուռը կառուցուած էր իբրեւ առանձին շինութիւն կամ իբրեւ հին եկեղեցիի մը մէկ մասը։

Գիւղին անունը Եօթնջուրի («եօթը աղբիւրներ») բարբառային աղաւաղուած տարբերակ մըն է։ Այս աղբիւրները կը բխէին գիւղի հարաւ-արեւելեան թաղամասին մէջ։ Տեղացիները սրբազան կը համարէին եօթը աղբիւրները։ Հիւանդները անոնց ջուրէն կ՚օգտուէին, կարծելով որ անոնք կը բուժէին ջերմն ու այլ ախտեր։

Այս գիւղէն ոտքով հեռաւորութեան վրայ, քար ու ցեխով շինուած փոքր մատուռ մը՝ հիւսուած դուռով, կը պսակէր բլուրի մը գագաթը։ Ներսի մեծ քարը, քանդակուած խաչով, ըստ երեւոյթին պաշտամունքի առարկայ էր, քանի որ անցորդները երբեմն կը տեսնէին փոքրիկ լամբեր անոր առջեւը՝ հորիզոնական քարի մը վրայ [50]։

• [1] Ղուկաս Ինճիճեան, Ստորագրութիւն հին Հայաստանեայց, Վենետիկ, Ս. Ղազար, 1822, էջ 115-116։
• [2] Սարգիս Բդէեան եւ Միսաք Բդէեան, Հարազատ պատմութիւն Տարօնոյ, Գահիրէ, 1962, էջ 30-31։
• [3] Papken Tcharian, The Great Loss of the Armenian Clergy during the Armenian Genocide, translated by Tamar Topjian Der-Ohannessian, Antelias, Lebanon, Armenian Church Catholicosate of Cilicia, 2009, p. 170.
• [4] Լումայ, գլ. 1 (1899), էջ 169-170։
• [5] Բենսէ, «Բուլանըխ կամ Հարք գաւառ», Ազգագրական հանդէս, հատոր 5, Թիֆլիս, 1899, էջ 39։
• [6] Թէոդիկ, Գողգոթա թրքահայ հոգեւորականութեան եւ իր հօտին աղէտալի 1915 տարիին, Թեհրան, 2014, էջ 139-140։
• [7] Մաղաքիա Օրմանեան, Հայոց Եկեղեցին եւ իր պատմութիւնը, վարդապետութիւնը, վարչութիւնը, բարեկարգութիւնը, արարողութիւնը, գրականութիւնը ու ներկայ կացութիւնը, Կ. Պոլիս, Վ. եւ Հ. Տէր-Ներսէսեան տպարան, 1911, էջ 262։
• [8] Բենսէ, «Հարք (Մշոյ Բուլանըխ)», Հայ ազգագրութիւն եւ բանահիւսութիւն, հատոր 3, Երեւան, ՀՍՍՀ Գիտութիւնների Ակադեմիայի հրատարակչութիւն, 1972, էջ 40-47։
• [9] Թ. Յակոբեան, Ստ. Մելիք-Բախշեան եւ Յ. Բարսեղեան, Հայաստանի եւ յարակից շրջանների տեղանունների բառարան, հատոր 3, Երեւան, Երեւանի պետական համալսարանի հրատարակչութիւն, 1986, էջ 774։
• [10] Մանուէլ Միրախորեան, Նկարագրական ուղեւորութիւն ի հայաբնակ գաւառս Արեւելեան Տաճկաստանի, հատոր Գ., Կ. Պոլիս, տպ. Պարտիզպանեան, 1885, էջ 42։
• [11] Համազասպ Ոսկեան, Վասպուրական-Վանի վանքերը, հատոր Ա., Վիեննա, Մխիթարեան տպարան, 1940, էջ 357-378։
• [12] Բենսէ, «Պուլանըխ կամ Հարք գաւառ», Ազգագրական հանդէս, հատոր 6, Թիֆլիս, 1900, էջ 25-26։
• [13] Արամ Սաֆրաստեան, Կոստանդնուպոլսի հայոց Պատրիարքարանի կողմից Թուրքիայի արդարադատութեան եւ դաւանանքների մինիստրութեան ներկայացուած հայկական եկեղեցիների ցուցակներն ու թաքրիրները (1912-1913), Էջմիածին, Մայր Աթոռ Ս. Էջմիածնի տպարան, 1965, հտ. ԻԳ. (2) եւ  ԻԲ. (2-4), էջ 41, 182-183։
• [14] Raffi Bedrosyan, “Searching for Lost Armenian Churches and Schools in Turkey,” The Armenian Weekly, August 1, 2011, armenianweekly.com/2011/08/01/searching-for-lost-armenian-churches-and-schools-in-turkey/.
• [15] Արեւիկ Գափոյեան, «Նրանց գնալով աղքատանում ենք մենք, հարստանում է մեր պատմութիւնը», Հայ զինուոր, 17 Դեկտեմբեր 2010, www.hayzinvor.am/754.html.
• [16] Raymond Kévorkian and Paul Paboudjian, Les Arméniens dans l’Empire Ottoman à la veille du génocide, Paris, ARHIS, 1992, p. 59.
• [17] Austen H. Layard, Discoveries among the Ruins of Nineveh and Babylon, New York, Harpers & Brothers, 1853, p. 16.
• [18] Քրիստոնեայ Հայաստան հանրագիտարան, Երեւան, Հայկական Հանրագիտարան, 2002, էջ 259։
• [19] Մշոյ Գեղամ, Տարօնի վանքերը. ուղեւորի յիշատակներ, Երեւան, «Մուղնի» հրատարակչութիւն, 2003, էջ 91։
• [20] Frederick Millingen, Wild Life among the Koords, London, Hurst and Blackett Publishers, 1870, p. 72.
• [21] H.F.B. Lynch, Armenia: Travels and Studies, volume 2: The Turkish Provinces, London, New York, Longmans, Green, & Co., 1901, p. 345.
• [22] Մշոյ Գեղամ, նշ. աշխ., էջ 91։
• [23] Layard, op. cit., p. 16.
• [24] Voskian, op. cit., p. 89.
• [25] Հայկական համառօտ հանրագիտարան, հատոր 4, Երեւան, Հայկական Հանրագիտարան, 2003, էջ 44-45։
• [26] Թէոդիկ, նշ. աշխ., էջ 139։
• [27] Աւետիս Պէրպէրեան, Պատմութիւն հայոց, Հայ Եկեղեցու պատմութեան ժառանգութիւն, հատոր 1, Էջմիածին, Մայր Աթոռ Ս. Էջմիածին, 2008, էջ 51։
• [28] Գարեգին եպս. Սրուանձտեանցի 20 Նոյեմբեր 1872ի նամակը Պատրիարք Մկրտիչ Խրիմեանին, տե՛ս Դիւան հայոց պատմութեան, հատոր ԺԳ., Հարստահարութիւններ Տաճկահայաստանում (վաւերագրեր 1801-1888), Թիֆլիս, տպ. Ն. Աղանեանց, 1915, էջ 450։
• [29] Արեւելք, թիւ 214 (1884), էջ 3։
• [30] Ռուբէն Տէր Մինասեան, Հայ յեղափոխականի մը յիշատակները, հատոր 3, Երեւան, «Գիտութիւն» հրատարակչութիւն, 1990, էջ 64։
• [31] Արարատ, թ. 2-3 (1903), էջ 166։
• [32] Raymond Kévorkian, The Armenian Genocide: A Complete History, London, I.B. Tauris, 2012, p. 350.
• [33] Թէոդիկ, նշ. աշխ., էջ 139։
• [34] Lawrence V. Parsegian (Project Director, Rensselaer Polytechnic Institute), Armenian architecture microfilm collection: a documented photo-archival collection on microfiche with 42,000 photographs for the study of early- and late-medieval Christian architectural arts of Transcaucasia and the Middle-East. (Leiden: Inter Documentary Company, 1990). Bulanik (Kop): carved crosses and stone remains, Turkey (A-2001.f), 6: 081.
• [35] Սամուէլ Կարապետեան, «Թուրքերը չեն մարսել մեր հայրենիքը», Հայոց Աշխարհ, թ. 154/3199, 2010։
• [36] Բենսէ, «Հարք (Մշոյ Բուլանըխ», էջ 51։
• [37] Լումա, գլ. 1 (1899), էջ 131-132։
• [38] Naci Okcu and Hasan Akdağ, Salname-i vilayet-i Erzurum (1287/1870-1288/1871-1289/1872-1290/1873): Erzurum il yıllığı [Annual Salnamé of the Erzrum Province, 1870, 1871, 1872, 1873], Erzurum, Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi, 2010, pp. 205, 317, 442.
• [39] Kévorkian and Paboudjian, op. cit., p. 59.
• [40] Համազասպ Ոսկեան, Տարօն-Տուրուբերանի վանքերը, Վիեննա, Մխիթարեան տպարան, 1953, էջ 86։
• [41] Ինճիճեան, նշ. աշխ., էջ 116։ .
• [42] Index Anatolicus. Retrieved from nisanyanmap.com.
• [43] "1915-2015 Armenian Genocide Centennial: Ghazar Rashoian’s story". Retrieved from armeniangenocide100.org/ghazar-rashoyan/.
• [44] Համբաւաբեր, թ. 25 (1916), էջ 797։
• [45] Թէոդիկ, նշ. աշխ., էջ 140։
• [46] Բենսէ, «Հարք (Մշոյ Բուլանըխ)», էջ 29։
• [47] Lynch, op. cit., p. 350.
• [48] Բենսէ, «Հարք (Մշոյ Բուլանըխ)», էջ 48։
• [49] Անդ, էջ 50։
• [50] Lynch, op. cit., p. 343.