Մալազկիրթ/Մանազկերտի քազա - Վանքեր, եկեղեցիներ եւ ուխտատեղիներ

Հեղինակ՝ Տիգրան Մարտիրոսեան, 30/05/18 (վերջին փոփոխութիւն՝ 30/05/18), թարգմանութիւն՝ Շաղիկ Շահինեան Արծրունի

Պիթլիսի նահանգի (վիլայէթի) Մշոյ գաւառի (սանճաք) Մանազկերտի գաւառակը (քազա), որ հետագային Մալազկիրթ պիտի վերանուանէր, Օսմանեան կայսրութեան օրերուն Հայաստանեայց առաքելական սուրբ եկեղեցիի թեմի փոխ առաջնորդին նստավայրն էր։ ՔԱ Դ դարէն մինչեւ ՔԵ ԺԳ դարը գաւառակին գլխաւոր քաղաքը՝ Մանազկերտը, Մեծ Հայքի թագաւորութեան Տուրուբերան նահանգի Ապահունիք գաւառակի վարչական կեդրոնն էր։ ՔԵ Դ դարու առաջին կիսուն Խոսրով Գ Կոտակ թագաւորը այս գաւառակին կալուածները նուիրած էր Աղբիանոսեաններու նախարարական տոհմին։ Աղբիանոսեանները Մանազկերտը եպիսկոպոսական թեմի վերածած էին [1]։ Տրուած ըլլալով որ այդ թեմի եպիսկոպոսները որոշ ժամանակագրութիւններու մէջ Ապահունիքին վերագրուած են եւ ուրիշներու մէջ ալ դրացի Հարք գաւառին, որոշ հետազօտողներ յառաջ քաշած են այն վարկածը, թէ երկու գաւառները նոյն թեմին պատկանած են [2]։ Բազմաթիւ եպիսկոպոսներ, որոնք Աղբիանոսեան իշխանական տոհմին կը պատկանէին եւ Մանազկերտի եպիսկոպոսութեան կը պատկանէին, Դ եւ Ե դարերուն կաթողիկոս պիտի օծուէին՝ Սեւակ Ա Մանազկերտցին, Զաւէն Ա Մանազկերտցին, Ասպուրակէս Ա Մանազկերտցին, Մելիթէ Ա Մանազկերտցին եւ Մովսէս Ա Մանազկերտցին [3]։

Ինչպէս կը վկայեն յետագայ դարերու այլազան եկեղեցական ժողովներու ներկայութեան մատեանները՝ Ե դարէն սկսեալ Մանազկերտը իր թեմը ունեցած է։ Այս եկեղեցական ժողովներէն մէկը՝ հայ-ասորական համատեղ ժողով մը, գումարուած էր 726-ին Նորատիի մէջ, որ Մանազկերտէն տասնհինգ քիլօմեթր հիւսիս-արեւմուտք գտնուող գիւղ մըն էր։ Ժողովին նպատակը այս երկու արեւելեան եկեղեցիներուն միջեւ գոյութիւն ունեցող տարբերութիւնները հարթեցնել էր․ տարբերութիւններ, որոնք ծագած էին Անարատ յղութեան եւ Յիսուսի կուսական ծնունդին վերաբերեալ հակաքաղկեդոնական աստուածաբաններու ուսմունքներէն։ Հայ եպիսկոպոսներու եւ վարդապետներու պատուիրակութիւնը կ’առաջնորդէր Յովհաննէս Գ Օձնեցի կաթողիկոսը։ Այդ օրերուն Հայաստանը կը գտնուէր արաբական տիրապետութեան տակ. արաբները երկիրը դարձուձած էին իրենց կայսրութեան էմիրութիւններէն մէկը (ոստիկանատ)։ Հայ նախարարները կը շարունակէին իշխել հոն, բայց որպէս արաբ էմիրներուն ենթականեր։ Սկիզբը այս ժողովը ծրագրուած էր գումարել Կարինի (Էրզրում) մօտ գտնուող Արծն քաղաքին մէջ, բայց արաբ կառավարիչը արգիլեր էր իր տարածքէն դուրս տեղ մը ժողով գումարելը, որովհետեւ նպատակ ունէր արեւելեան Փոքր Ասիոյ մեծագոյն երկու եկեղեցիներուն դաշինքը օգտագործելու ընդդէմ Բիւզանդիոնի ծաւալապաշտական ախորժակներուն [4]։ Մօտաւորապէս երեք դար ետք Մանազկերտը պիտի կցուէր Բիւզանդական կայսրութեան։

Իննէն տասնմէկերորդ դարերուն Մանազկերտը թատերաբեմ պիտի դառնար Թոնդրակեցիներու աղանդային շարժումին։ Այս շարժումը թէ՛ Հայաստանեայց, եւ թէ՛ Բիւզանդական եկեղեցիներուն կողմէ հերետիկոսական աղանդ կը սեպուէր։ Շարժումին կեդրոնը Վանայ լիճին հիւսիսը գտնուող Թոնդրակ լեռան շրջակայքի տարածութիւնն էր։ Այս շարժումին հետեւորդները կը մերժէին եկեղեցական նուիրապետութիւնը, կողմնակից էին գիւղացիներու սեփականատիրական իրաւունքներուն եւ այրերու ու կիներու միջեւ հաւասարութեան։ Թոդրեակեանները նաեւ տարբերութեան կը դնէին աշխարհը արարած Աստծուն եւ Դրախտի Աստծուն միջեւ, որ միակն էր, կը հաւատային իրենք, որ պէտք էր պաշտամունքի առարկայ ըլլար ։ Կը հաւատային որ Յիսուս Քրիստոսը հրեշտակ մըն էր, կը մերժէին Հին կտակարանը եւ չէին հաւատար հոգիի անմահութեան եւ հանդերձեալ կեանքին։ Մօտաւորապէս երկու դար այս շարժումը ասպարէզ կարդացած էր հայ առաքելական եկեղեցիին, ապա ճնշուած էր Վասպուրականի, Տարօնի, Մանազկերտի եւ այլ գաւառներու բիւզանդական կուսակալ Գրիգոր Մագիստրոսին կողմէ։

Տասնմէկերորդ դարու սկիզբները բիւզանդացիները ստիպուած էին պատերազմելու սելճուքներուն դէմ, որոնք «օղուզ» ճիւղին պատկանող թրքացեղ վաչկատուն թուրքմէն ցեղախումբ մըն էին եւ դար մը առաջ դէպի արեւմուտք գաղթած էին Միջին Ասիոյ տափաստաններէն։ 1020-1070 թուականներու սելճուքեան արշաւանքները ահաւոր քաոս պիտի ստեղծէին, սպանդ եւ աւերուածութիւն։ Մանազկերտ ապրողները առաջինը պիտի ըլլային սելճուքներու լուծին տակ ինկողներէն, երբ վերջիններս պիտի գրաւէին քաղաքը՝ բիւզանդացի կայսր Ռոմանոս Դ Դիոգենեսի զօրքին յաղթելէ ետք 1071-ին։ Այս ճակատամարտին յաջորդող տասնամեակներուն ընթացքին թրքացեղ տիրակալները եւ իսլամ պետութեան հովանաւորութիւնը վայելող հիմնարկները պիտի բռնագրաւէին Մանազկերտի հայկական եկեղեցիներուն պատկանող բազում գոյքեր ու կալուածներ [5]։ Հայերը ստիպուած պիտի ըլլային վերաշինելու աւերուած եկեղեցիները, նոյնիսկ ընդարձակելու անոնցմէ ոմանք. այսպիսի օրինակ մըն է Մանազկերտէն դուրս գտնուող Սուրբ Բարթողիմէոս վանքը, որ կը գտնուի Աղբակ քաղաքին (այսօր՝ Բաշկալէ) մօտիկ, Վանայ Լիճին հարաւ արեւելքը [6]։

Սուրբ Բարթողիմէոս վանքը, որ կը գտնուի Աղբակ քաղաքին (այսօր՝ Բաշկալէ) մօտիկ, Վանայ Լիճին հարաւ արեւելքը (Աղբիւր՝ Վարձք, թիւ 2, Հայկական ճարտարապետութիւնն ուսումնասիրող հիմնադրամ, Յուլիս-Նոյեմբեր 2010, Երեւան)

Մեծ Բրիտանիոյ ընդհանուր հիւպատոս Ճօն Ճորճ Թեյլորը, որ Օսմանեան կայսրութեան հայաբնակ շրջաններուն մէջ շատ յաճախ եւ բազմաթիւ անգամներ ճամբորդած էր, 1869-ին կը նշէր, թէ Մանազկերտի, Պուլանըխի եւ Խլաթի (Ախլաթի) գաւառակներուն մէջ կ’ապրէին Հասանանլը (Հասանան) եւ Միլլանլը (Միլան) ցեղախումբերուն պատկանող քիւրտեր։ Թեյլորին խօսքերով՝ այս ցեղախումբերուն աւազակային յարձակումները, որոնք կը վայելէին աւարները կիսող իրենց ցեղապետերուն քաջալերանքը, բացայայտ հետեւանքներ ունէին՝ ամբողջ շրջանին մէջ սփռուած. աւերուած հայկական եկեղեցիներու, լքուած գիւղերու եւ փուլ եկող մզկիթներու տեսարաններ էին ամենուր [7]։ Երեսուն տարի ետք իռլանտացի աշխարհագէտ Հէնրի Լինչը Մանազկերտի միջնաբերդի փլուզուող եկեղեցիներուն եւ աշտարակներուն պատասխանատւութիւնը պիտի դնէր քաղաքին իսլամ տիրակալներուն վրայ եւ կառոյցները նկարագրէր այսպէս՝ իբրեւ «հայ բնակիչներու աստիճանական կործանման մելամաղձոտ ուղենիշերը» [8]։ Ամրոցային համալիրի միակ կանգուն մնացած մասը միջնաբերդին մեծ աշտարակն էր, որ հաւանաբար տասնմէկերորդ դարէն ետք կառուցուած էր։ Այնուամենայնիւ, Լինչին խօսքերով, «կասկած չկար, որ [վերանորոգումի եւ վերաշինութեան] աշխատանքները հայերու կողմէ կատարուած էին՝ սկզբնական յատակագիծին համահունչ։»

Սուրբ Բարթողիմէոս վանքը, որ կը գտնուի Աղբակ քաղաքին (այսօր՝ Բաշկալէ) մօտիկ, Վանայ Լիճին հարաւ արեւելքը (Աղբիւր՝ Վարձք, թիւ 2, Հայկական ճարտարապետութիւնն ուսումնասիրող հիմնադրամ, Յուլիս-Նոյեմբեր 2010, Երեւան)

Մինչեւ տասնիններորդ դարու սկիզբը Մանազկերտի վանքերն ու եկեղեցիները կապուած էին Վանդիր կամ Սուրբ Աղբերիկ (Աղբերկավանք) վանքին։ Այս վանքը կը գտնուէր Մանազկերտէն 103 քմ (64 մղոն) հարաւ-արեւմուտք, Պիթլիսի նահանգի Սասուն գաւառի Խութ-Բռնաշէն գաւառակին մէջ [9]։ Այդ թուականէն սկսեալ Մանազկերտի փոխ առաջնորդութիւնը հաշուետու էր Մշոյ առաջնորդարանին, որ կը գտնուէր Մանազկերտէն 102 քմ (63 մղոն) հարաւ-արեւմուտք։ Մշոյ առաջնորդարանին ենթակայ էին նաեւ Մշոյ եւ Գենջի գաւառները [10]։ Հայոց ցեղասպանութենէն անմիջապէս առաջ Մշոյ առաջնորդը Վարդան ծայրագոյն վարդապետ Յակոբեանն էր։ Ան յաջորդած էր Ներսէս եպիսկոպոս Խարախանեանին, որ պիտի վախճանուէր 10 ապրիլ 1915-ին եւ չտեսնէր իր ժողովուրդին ոչնչացումը[11], որ սկիզբ պիտի առնէր տասնչորս օր ետք։ Մշոյ Սուրբ Կարապետ վանքի այդ օրերու վանահայր Վարդան վարդապետը 1907-ին աղերսագիր մը ղրկած էր ռուս ցար Նիկոլայ Բ-ին։ Այդ գրութեան մէջ յուսահատ հոգեւորականը կը խնդրէր ռուս արքայէն, որ օգնէր Մանազկերտի, Պուլանըխի, Մշոյ եւ Սասնոյ հայ բնակչութիւնը թուրք եւ քիւրտ հարստահարիչներու լուծէն ազատագրելուն եւ հայերու գոյութիւնը պահպանելու միջոց որպէս Մշոյ մէջ ռուսական հիւպատոսարան հաստատէր [12]։ Վարդան ծայրագոյն վարդապետ Յակոբեանին բաժին պիտի իյնար Մշոյ տասնեակ հազարաւոր հայերուն ճակատագիրը, որոնք Ցեղասպանութեան ատեն բռնի տեղահանութեան եւ սպանդի պիտի ենթարկուէին։ Վարդան վարդապետը իր մահկանացուն պիտի կնքէր ասաներով բրածեծ՝ Մուշ քաղաքին մօտակայ թրքական բանտի մը մէջ։

1) Մշոյ վերջին հոգեւոր Առաջնորդը Վարդան Ծայրագոյն վարդապետ Յակոբեան (Աղբիւր՝ Համազասպ Ոսկեան, Վասպուրական-Վանի վանքերը, հատոր 1, Վիեննա, 1940)։

2) Թէոդիկ, Գողգոթայ թրքահայ հոգեւորականութեան եւ իր հօտին աղէտալի 1915 տարին, Թեհրան, Ս.Ն., 2014 (վերահրատարակութիւն)։

Ցեղասպանութեան նախորդող տարիներուն Մանազկերտի փոխ առաջնորդը Յովհաննէս քհնյ. Տէր-Աւետիսեանն էր, ծնունդով նորատիցի։ 1915-ի ապրիլին վանեցի խումբ մը հայեր յաջողեր էին փախիլ թուրքերէն եւ հասեր էին Մանազկերտի գաւառակի Քզըլեուսուֆ գիւղը, բայց հոնտեղի թուրք ոստիկանները սպաններ էին զիրենք։ Երբ ոճիրին լուրը յայտնի դարձեր էր, Տէր Յովհաննէսը իր բողոքը եւ վրդովմունքը յայտներ էր Մանազկերտի գայմագամ (գաւառապետ) Իպրահիմ Խալիլին [13]։ Երբ մայիսի կէսերուն ռուսական զօրքերը հասեր էին Մանազկերտ, Տէր Յովհաննէսը խառնուեր էր օսմանեան բանակներէն փախող հայ ամբոխին եւ կրցեր էր խուսափիլ թուրքերուն դէպի արեւելք առաջընթացին զուգահեռ կատարած կոտորածներէն։

Ըստ Հայոց պատրիարքարանի 1913-ի վիճակագիրին՝ նախքան Առաջին համաշխարհային պատերազմը Մանազկերտի կանգուն եւ քանդուած եկեղեցիներուն եւ վանքերուն թիւը 70 կը գնահատուէր [14]։ Մշոյ հայ բնակչութիւնը նուազեցնելու իրենց գործելաոճին հաւատարիմ՝ տեղւոյն օսման իշխանութիւնները չէին վարանիր հայկական եկեղեցիներու թիւն ալ նուազեցնելու։ 1890-ականներու վերջերուն Մուշ իր կարճատեւ կեցութեան ընթացքին Լինչը վկան եղած էր դէպքի մը, երբ երիտասարդ հայ վարդապետը ճնշած էին եւ ստիպած կեղծելով աւելի պզտիկ թիւ արձանագրել, որպէսզի հոն ապրող հայերուն թիւը կարելի եղածին չափ ճղճիմ ցոյց տրուէր։ Երբ, օսման ոստիկանապետի (քոմիսար) մը ներկայութեամբ, վարդապետին հարցուցեր էին թէ Մշոյ մէջ քանի եկեղեցի կար, ան պատասխաներ էր՝ եօթ, ինչը ինքնին արդէն թերիրազեկում էր՝ հաւանաբար հետեւանքներէն վախնալով։ Ոստիկանապետը, սակայն, «չորս» ըսած էր։ Երբ ոստիկանապետին ընկերակցող զինեալ թիկնապահը դիմեր էր վարդապետին քրտերէնով, Լինչի բառերով «խեղճ մարդը գոյնը նետեր էր եւ նկատեր էր որ սխալեր էր «եօթը» ըսելով՝ չորսէն աւելի չէր կրնար ըլլալ»։ Ահա Լինչին ապրած փորձառութիւններէն մէկը Մշոյ մէջ ուր, ըստ իրեն, «օդին մէջ կը տիրէր ամենաանարգ սարսափը»։ [15]

Ցեղասպանութենէն դար մը ետք Մանազկերտի բոլոր եկեղեցիները եւ վանքերը, ինչպէս նաեւ մատուռները, տաղաւարիկները, գերեզմանատուները եւ խաչքարերը ամբողջութեամբ աւերուած էին։ 1974-ին խաչքարի եւ շիրմաքարի մնացորդներ՝ Ալեարի, եկեղեցիի եւ խաչքարերու մնացորդներ՝ Նորատինի, եւ խաչքարերու մնացորդներ՝ Սուլթանմուտ գիւղերուն մօտերը կային։

Պոսթանխայայի մէջ փորագրուած խաչեր եւ շիրմաքարեր իսկ Տոլաղպաշի մէջ փորագրուած խաչեր ու նուիրատուութեան մասին ժայռի վրայ եղած արձանագրութիւններ տեսանելի էին [16]։ 2007-ին նկարուած այս լուսանկարէն յայտնի է, որ Տոլաղպաշի ժայռին հայերէն արձանագրութիւնները արդէն ջնջուած էին։

2014-ին Մանազկերտի բերդին ներքին բակին մէջ ութանկիւն, օրորոցաձեւ շիրմաքար մը կար։ Այս շիրմաքարը, որ ըստ երեւոյթին մօտակայ գերեզմանոցէ մը բերուած էր, տասնվեցերորդ կամ տասնեօթերորդ դարու քար մըն էր. մէկ կողմը կար կիսով պղծուած խաչ մը, իսկ միւս երկու կողմերը հայերէն արձանագրութիւններ կային։

Փորագիր խաչերով եւ «Կանգնեցաւ խաչս» արձանագրութեամբ ժայռ մը գտնուած է Օղճինի (այժմ՝ Օքճուհանի) հարաւ-արեւելեան հատուածին մօտիկ [17]։ Օղճինը Մանազկերտէն հինգ քմ (երեք մղոն) արեւմուտք գտնուող նախապէս հայաբնակ գիւղ մըն է։

Խաչքարերու մնացորդներ Մանազկերտի մէջ 1975-ին լուսանկարուած (Աղբիւր՝ Armenian architecture microfilm collection: Malazgirt (Manazkert) area, Turkey (A-2001): Medieval Funerary Stones-Khachkar, G. Bruchhaus, 1975)

Այս ուսումնասիրութիւնը հիմնուած է բազմաթիւ աղբիւրներու վրայ, որոնք, ինչպէս նաեւ Մանազկերտ եւ շրջակայ գաւառակներու ամենէն սիրուած քրիստոնեայ սուրբերու անունները, թուարկուած են « Պուլանըխի քազա – Վանքեր, եկեղեցիներ եւ ուխտավայրեր» յօդուածին աւարտին (http://www.houshamadyan.org/arm/mapottomanempire/bitlispagheshvilayet/kazaofbulanik/bulanikreligion/bulanikchurches.html)։ Լրացուցիչ տուեալներու աղբիւր եղան հայ ազգագրագէտ Արիստակէս Տէր-Սարգսենցի (Տեւկանց) «Այցելութիւն ի Հայաստան, 1878»-ը [18] եւ գրող Գեղամ Տէր-Կարապետեանի ի մի բերած Կոստանդնուպոլսոյ հայոց պատրիարքութեան Մշոյ դաշտի եւ շրջակայքի քաղաքներու եւ գիւղերու 1902-ի վիճակագիրը։Կարեւոր աղբիւր էր նաեւ Կոստանդնուպոլսոյ հայոց պատրիարքարանի 1912-ին եւ 1913-ին օսման արդարադատութեան եւ կրօնական փոքրամասնութիւններու նախարարութեան ներկայացուցած՝ Մշոյ գաւառի՝ գիւղ առ գիւղ եկեղեցիներու եւ վանքերու ցանկերը։ Անյայտ պատճառներով, սակայն, այս ցանկէն դուրս մնացած են Մանազկերտի եւ Պուլաըխի, Վարդոյի ու Սասնոյ գաւառակները, այսպիսով թուարկումը սահմանափակելով Մուշ քաղաքի եւ Մշոյ դաշտի գիւղերուն` 82 վանքերով եւ եկեղեցիներով [19]։

Ստորեւ բերուած է օսմանեան ժամանակաշրջանին ընթացքին Մանազկերտի գաւառակին մէջ գտնուող վանքերու, եկեղեցիներու եւ ուխտավայրերու ցանկ մը։ Երբ որ կարելի եղած է, ցանկին աւելցուած են տեղեկութիւններ հոն ծառայող հոգեւորականներու թիւին մասին. այս տեղեկութիւնները բերուած են ազգագրագէտ Մանուէլ Միրախորեանի 1885-ին լոյս տեսած ճամբորդական եռահատոր ուղեցոյցին վերջին հատորէն։ Նշուած են նաեւ Տէր-Կարապետեանի հաւաքած՝ Պատրիարքարանի 1902-ի վիճակագիրի տուեալներէն բերուած հոգեւորականներուն անունները։ Եթէ այլ բան նշուած չէ, ստորեւ բերուած տեղեկութիւնը քաղուած է 1880-ականներու կէսերէն մինչեւ 1915-ը երկարող` մօտաւորապէս երեսունամեայ ժամանակահատուածին վերաբերող աղբիւրներէ։

Մանազկերտի գաւառակը հարուստ էր վանքերով եւ մենաստաններով` կանգուն թէ աւերուած։ Միջնադարուն գաւառակի վանքերէն ոմանք վերաճած էին գիտութեան եւ արուեստի խոշոր կեդրոններու եւ նոյնքան խոշոր բնակչութեան թիւ ունեցող տարածքներու։ Որոշ վանքեր հոգեւոր կոչումի անսացող վանականներու ապրելավայրերը չէին միայն. տեղւոյն բնակիչներուն համար սրբավայրեր էին անոնք։ Այլ վանքերու, օրինակ Ապահունիք գաւառի Գումբայթ գիւղի մենաստանին, ինչպէս նաեւ Արսէի (Հըսէ) եւ Թոնդրակի վանքերուն մէջ, գրչութեան կեդրոններ եւ ձեռագրատուներ ալ կը գործէին [20]։ Գրչատուները յատկացուած էին ծաղկողներուն, որոնք առհասարակ իրենք ալ վանականներ էին եւ կը զբաղէին ձեռագրերու ընդօրինակութեամբ, ծաղկումով, եւ այլն։ Պատրիարքարանի 1902-ի վիճակագիրը Մշոյ դաշտի եւ անոր յարակից շրջաններուն մէջ արձանագրած է շուրջ տասնմէկ վանք [21]։ Պատրիարքարանի 1913-ի վիճակագիրը շուրջ 37 վանք արձանագրած է։ «Les Arméniens dans l'Empire ottoman à la veille du Génocide» ուսումնասիրութեան համահեղինակներ Ռէմօն Գէորգեանը եւ Փօլ Փապուճեանը այս թիւը բարձրացուած են 45-ի՝ գործածելով Պատրիարքարանի վիճակագիրի լրացուցիչ տուեալներ, որոնք իրենց տրամադրութեան տակ եղած են։

Մալազկիրթ/Մանազկերտի գաւառակը (քազա) հայաբնակ գիւղերը Օսմանեան կայսրութեան վերջին տարիներուն։ Սեղմել քարտէսին վրայ մեծցուած տարբերակը տեսնելու համար (քարտէսը պատրաստեց՝ Տիգրան Մարտիրոսեան)։

Աւերուած մէկ վանք, որուն անունը չէ յիշատակուած։ Այս անցեալին մեծ կառոյց եղած շինութեան աւերակները գիւղին հիւսիսային հատուածին մօտ եղող հողաբլուրի մը վրայ կը գտնուին։

Երկու աւերակ վանք, որոնց անունները չեն յիշատակուած։ Անոնցմէ մէկը գիւղին հիւսիսային հատուածին մօտ էր։

Մէկ աւերակ վանք, որուն անունը չէ յիշատակուած։ Այս վանքը պէտք չէ շփոթել Մուշ գաւառակի հայաբնակ բնակավայրին մէջ (այսօրուան Եիւճէթէփէին) գոյութիւն ունեցած համանուն վանքին հետ, որ կը գտնուէր Մուշ քաղաքէն 27 քմ (տասնեօթ մղոն) հիւսիս՝ այն վայրին մէջ ուր գտնուած է պատմական Աշտիշատ գիւղը։

Երկու աւերակ վանք՝ Ծառթփով վանքը եւ Կարմիր վանքը։

Երկու աւերակ վանք, որոնց անունները չեն յիշատակուած։

Մէկ աւերակ վանք, որուն անունը չէ յիշատակուած։

Մէկ աւերակ վանք, որուն անունը չէ յիշատակուած։

Մէկ աւերակ վանք, որուն անունը չէ յիշատակուած։

Վանքը գիւղէն հեռու չէր գտնուեր եւ տասնութերորդ դարու վերջաւորութեան աւերակ էր։ Իրականութեան մէջ երկու գիւղ կար Ակնէր անունով՝ Վերին եւ Ներքին Ակնէր։ Այս ուսումնասիրութեան մէջ գործածուած աղբիւրները չեն նշեր սակայն թէ Խանգարի վանքը ո՛ր գիւղին մօտ էր։

Մէկ աւերակ վանք, որուն անունը չէ յիշատակուած։

Մէկ աւերակ վանք, որուն անունը չէ յիշատակուած։

Մէկ աւերակ վանք, որուն անունը չէ յիշատակուած։

Երկու աւերակ վանք, որոնց անուններըը չեն յիշատակուած։

Վանքը քսաներորդ դարու սկիզբը աւերակ էր։ Որոշ աղբիւրներու մէջ Սուրբ Գէորգը որպէս եկեղեցի յիշատակուած է։

Իրականութեան մէջ համանուն երկու վանք կար։ Մէկը գիւղին արեւելեան կողմը կը գտնուէր, միւսը՝ հիւսիսային։

Նախապէս «Սուրբ Աստուածածին վանք» անունով ծանօթ այս գմբէթաւոր կառոյցը տասնիններորդ դարու վերջաւորութեան լքեալ վիճակի մէջ էր եւ աղբիւրներու մեծամասնութեան մէջ որպէս առանց անունի վանք յիշատակուած է։

Տեւկանցը կը նշէր, թէ տասնիններորդ դարու կէսերուն Սուրբ Յովնան Ոսկեբերանը աւերակ վանք մըն էր։

Նաեւ Սուրբ Աստուածածին վանք կոչուող Սուրբ Նիկողայոս վանքը աւերակ էր արդէն Ցեղասպանութեան նախորդող երկար դարերու ընթացքին։ Քսաներորդ դարու սկիզբը փուլ եկած էին դուրսի պատերը, բայց մնացեալ կամարակապ կառոյցը կիսաւեր վիճակի մէջ կանգուն էր։

Նաեւ Սուրբ Ներսէս հայրապետ անունով յայտնի այս վանքը կը գտնուէր քաղաքի կեդրոնէն 15 վայրկեան հեռու։ Քսաներորդ դարու սկիզբները աւերուածութեան հետեւանքով վանքը պզտիկցած էր եւ վերածուած հազիւ չորս քառակուսի մեթր մակերեսով մատուռի։ Հիմքերը այնքան խրուած էին հողին մէջ, որ այցելուները մատուռ մտնելու համար պէտք էր խոնարհուելով կռանային։

Այս ուսումնասիրութեան համար գործածուած աղբիւրներէն միայն Ստեփան Մելիք-Բախշեանի պարագային Սուրբ Գրիգոր Լուսաւորիչի վանքը նշուած է իբրեւ Մանազկերտի վանքերէն մէկը [22]։

Մանազկերտէն քիչ մը դէպի արեւելք գտնուող այս վանքին գերեզմանատան մէջ վեր կը խոյանային գեղեցիկ նրբակերտ խաչքարեր, որոնցմէ ոմանք տասներկուերորդ եւ տասներեքերորդ դարերէն ի վեր կանգուն են, թերեւս նոյնիսկ աւելի առաջուընէ։

Յովհան Օձնեցի կամ Սուրբ Յովհանէս վանքը կը գտնուէր Նորատին գիւղին մօտիկ։ Այս գիւղին մէջ էր որ 726-ին գումարուեր էր վերոյիշեալ եկեղեցական ժողովը։ Վանական լայնատարած գերեզմանատան մէջ բարդագոյն նախշերով կատարեալ խաչքարեր կային՝ հին, տասներրորդ դարէն ի վեր հոն կանգուն, ինչպէս նաեւ բազմաթիւ շիրմաքարեր [23]։ Քսաներորդ դարու սկիզբները տակաւին կանգուն էին վանքի արտաքին պատերուն աւերակները։ Կ’ըսեն թէ աւերուած եկեղեցիին տեղը կանգնեցուած մատուռը անվաս մնացած էր մինչեւ 1920-ականները։

Թ դարուն Սուրբ Յովհաննէսը դարձած էր Թոնդրակեաններուն հաւաքատեղին։ Քսաներորդ դարու սկիզբները վանքը աւերակ դարձած էր։ Պատրիարքարանի 1913-ի վիճակագիրին մէջ այս գիւղին անուան տակ երկու աւերակ վանք արձանագրուած է։

Մէկ աւերակ վանք, որուն անունը չէ յիշատակուած։

Մէկ աւերակ վանք, որուն անունը չէ յիշատակուած։

Մէկ աւերակ վանք, որուն անունը չէ յիշատակուած։

Տասնիններորդ դարու վերջաւորութեան եւ մինչեւ Ցեղասպանութիւնը Մանազկերտի գաւառակին մէջ կային աւելին քան հարիւր հայաբնակ, նախապէս հայաբնակ կամ խառն բնակչութիւն ունեցող գիւղեր։ Գրեթէ ամեն հայ գիւղ ունէր իր եկեղեցին. մեծ գիւղերը երկու կամ աւելի եկեղեցի ունէին։ Կային նաեւ եկեղեցիներու եւ մատուռներու աւերակներ, յատկապէս Մանազկերտ քաղաքի արեւմտեան եւ հարաւային մասին մէջ. ոմանց անունը յիշատակուած է, ոմանցը՝ ոչ [24]։ Գրեթէ իւրաքանչիւր գործող եկեղեցի ունէր իր սպասաւոր հոգեւորականը։ Օսմանեան «սալնամէ»-ները՝ գաւառներուն եւ պետութեան վերաբերեալ վիճակագրական տուեալներու ամենամեայ պաշտօնական տեղեկագրերը, կ’արձանագրէին, թէ 1871, 1872 եւ 1873 թուականներուն Մանազկերտի գաւառակին մէջ կային համապատասխանաբար տասներեք, տասներկու եւ տասներեք հայկական եկեղեցի [25]։ Պատրիարքարանի 1878-ի վիճակագիրը Մշոյ գաւառին վերաբերեալ հատուածին մէջ Մանազկերտի մէջ միայն չորս եկեղեցի կը յիշատակէ՝ անյայտ պատճառներով։ Պատրիարքարանին 1902-ի Մշոյ դաշտի եւ շրջակայքի գիւղերու եւ քաղաքներու բնակչութեան վիճակագիրը 63 եկեղեցի կը նշէ, որոնցմէ շատերը՝ աւերուած։ Պատրիարքարանին 1913-ի վիճակագիրը տասնինն եկեղեցի կը հաշուէ գաւառակին մէջ, թիւ մը որ Գէորգեանը եւ Փապուճեանը 25-ի բարձրացուցած են՝ գործածելով Պատրիարքարանին կողմէ իրենց տրամադրութեան տակ դրուած լրացուցիչ տուեալներ։

Մէկ աւերակ եկեղեցի, որուն անունը չէ յիշատակուած։

Մէկ աւերակ եկեղեցի, որուն անունը չէ յիշատակուած։

Մէկ աւերակ եկեղեցի, որուն անունը չէ յիշատակուած։

Սուրբ Աստուածածին եկեղեցի։

Սուրբ Գէորգ եկեղեցի։

Մէկ աւերակ եկեղեցի, որուն անունը չէ յիշատակուած։

Մէկ աւերակ եկեղեցի, որուն անունը չէ յիշատակուած։

Սուրբ Յովհաննէս եկեղեցի։ Ըստ Տէր-Կարապետեանին՝ Սուրբ Յովհաննէս եկեղեցին փայտաշէն էր։

Մէկ եկեղեցի, որուն անունը չէ յիշատակուած։

Մէկ աւերակ եկեղեցի, որուն անունը չէ յիշատակուած։

Մէկ եկեղեցի, որուն անունը չէ յիշատակուած։

Մէկ աւերակ եկեղեցի, որուն անունը չէ յիշատակուած։

Սուրբ Աստուածածին եկեղեցի։ Ըստ Տէր-Կարապետեանին՝ Սուրբ Աստուածածինը փայտաշէն էր, կառուցուած 1800-ին։ Միրախորեանը կ’արձանագրէր, որ Սուրբ Աստուծածինը «անբաւական, անճաշակ եւ մութ», բայց «հրաշագործ» եկեղեցի էր։ Ըստ աւանդութեան՝ «վայրի ոչխարներն կուգային իւրեանց յօժար կամօք եկեղեցւոյս դրան առջեւ կը պառկէին վիզերնին երկնցուցած, յետոյ քահանայն գալով 1 ժամ կ’սպասէր եւ երբ ոչխարն առաջուան պէս պառկած կենայր, յայնժամ կը կոչէր զժամակոչն եւ ոչխարին օրհնեալ աղ կերցնելէն եւ երեք անգամ զայն օրհնելէն յետոյ կը հրամայէր անոր որ զոչխարն մորթէ, որոյ միսն որպէս մատաղ կը բաժնէին աղքատաց եւ կարօտելոց» [26]։ Գիւղին մէջ կար նաեւ երկու աւերակ եկեղեցի՝ Սուրբ Յակոբը եւ Սուրբ Սահակը, եւ երկու հոգեւորական՝ Տէր Սահակը եւ Տէր Պաղտասարը։ Տեւկանցը կը նշէ Սուրբ Սարգիս եկեղեցին։

Մէկ եկեղեցի, որուն անունը չէ յիշատակուած։

Սուրբ Գէորգ եկեղեցի։ Քարաշէն էր։ Կար ուրիշ աւերակ եկեղեցի մը գիւղին մէջ. անունը չէ յիշատակուած։ Երկու քահանայ կար՝ Տէր Պաղտասարը եւ Տէր Գէորգը։

Մէկ եկեղեցի, որուն անունը չէ յիշատակուած։

Մէկ եկեղեցի, որուն անունը չէ յիշատակուած։ Երկու հոգեւորական՝ Տէր Շմաւոնը եւ Տէր Յարութիւնը։

Սուրբ Աստուածածին եկեղեցի։ Սուրբ Աստուածածինը հնագոյն եկեղեցի մըն էր։ Ունէր մէկ սպասաւոր՝ տէր Յարութիւնը։

Մէկ եկեղեցի, որուն անունը չէ յիշատակուած։

Մէկ եկեղեցի, որուն անունը չէ յիշատակուած։

Մէկ եկեղեցի, որուն անունը չէ յիշատակուած։ Ղազկէօլը ենթադրութեամբ նոյնականացուած է Խազղուղք գիւղին հետ, որ միջնադարեան հայկական տարեգրութեան մը մէջ յիշատակուած գիւղ մըն է իր երկու եկեղեցիներով՝ Սուրբ Սիմոն եւ Սուրբ Գէորգ։ Տասներկրորդ դարու վերջաւորութեան Աւետիս երէցը Ստեփանոս քահանայէն հին աւետարան մը գնած է եւ զայն նուիրաբերած եկեղեցիներուն [27]։

Մէկ աւերակ եկեղեցի, որուն անունը չէ յիշատակուած։

Մէկ աւերակ եկեղեցի, որուն անունը չէ յիշատակուած։

Մէկ աւերակ եկեղեցի, որուն անունը չէ յիշատակուած։

Մէկ եկեղեցի, որուն անունը չէ յիշատակուած։ Գիւղին մօտակայ մեծ գերեզմանատան մէջ կային յունարէն եւ հայերէն արձանագրութիւններով շիրմաքարեր։

Մէկ եկեղեցի, որուն անունը չէ յիշատակուած։ Եկեղեցին հին շինութիւն մըն էր, կը գտնուէր գիւղին արեւելեան մասին մօտ։

Մէկ աւերակ եկեղեցի, որուն անունը չէ յիշատակուած։

Մէկ եկեղեցի, որուն անունը չէ յիշատակուած, եւ մէկ հոգեւոր հովիւ՝ Տէր Մկրտիչը։

Մէկ աւերակ եկեղեցի, որուն անունը չէ յիշատակուած։

Սուրբ Յակոբ եկեղեցի։ Ըստ Տէր-Կարապետեանին՝ Սուրբ Յակոբը 1841-ին շինուած փայտաշէն եկեղեցի մըն էր։ Գիւղին մէջ կար նաեւ ուրիշ աւերակ եկեղեցի մը, որուն անունը չէ յիշատակուած։

Մէկ եկեղեցի, որուն անունը չէ յիշատակուած։

Մէկ եկեղեցի, որուն անունը չէ յիշատակուած։

Մէկ եկեղեցի, որուն անունը չէ յիշատակուած։

Սուրբ Թուխմանուկ եկեղեցի, մէկ հոգեւորականով՝ տէր Խաչատուրը։

Սուրբ Կարապետ եկեղեցի։ Նախապէս վանք եղած Սուրբ Կարապետը հին, սակայն պարզ եւ անպաճոյճ շինութիւն մըն էր։ Ըստ Տէր-Կարապետեանին՝ փայտաշէն էր։ Խորանի քարերէն շատերուն վրայ սեպագիր արձանագրութիւններ կային։ Եկեղեցին ունէր մէկ սպասարկող հոգեւորական։

Մէկ եկեղեցի, որուն անունը չէ յիշատակուած։

Մէկ աւերակ եկեղեցի, որուն անունը չէ յիշատակուած։ Եկեղեցիին աւերակները գիւղին արեւելեան հատուածին մօտ էին։

Մէկ աւերակ եկեղեցի, որուն անունը չէ յիշատակուած։

Սուրբ Աստուածածին եւ Սուրբ Սարգիս եկեղեցի։ Ըստ Լինչին՝ Սուրբ Աստուածածինը ճարտարապետական ակնահաճոյ կերտուածք մըն էր, եւ բացայայտ էր, որ արքայական աղօթավայր եղած էր։ Սուրբ Աստուածածինը ծանօթ էր նաեւ Երեք խորան Աստուածածին անունով, որովհետեւ եկեղեցին իրօք երեք խորան ունէր։ Եկեղեցիին ներքին մակերեսը 62 ոտնաչափ երկարութիւն եւ 40 ոտնաչափ լայնութիւն էր։ Եկեղեցիին նաւը կողմերու թեւերէն բաժնուած էր երեք սիւնանոց երկու սիւնաշարերով։ Ժամանակին պատերը որմնանկարներով զարդարուած եղած են [28]։ Ըստ Տէր-Կարապետեանին՝ Սուրբ Աստուածածինը 1885-ին աւերուած էր. տանիքը ինկած էր եւ խորաններէն մէկը փուլ եկած։ Ըստ Սրուանձտեանց սրբազանին՝ Սուրբ Սարգիսը հնագոյն հոյակապ կառոյց մըն էր [29]։ Լինչն ալ այս կարծիքին է, եւ կը նշէ, որ ըստ երեւոյթին Սուրբ Սարգիսը քաղաքային եկեղեցի մըն էր, եռախորան։ Ներսի մակերեսը 66 ոտնաչափ երկարութիւն եւ 39 ոտնաչափ լայնութիւն էր։ 1139-ին կառուցուած Սուրբ Սարգիսը, ըստ Տէր-Կարապետեանին, քսաներորդ դարու սկիզբներուն տակաւին պաշտամունքի վայր էր։ Սակայն եկեղեցին, Լինչի խօսքերով, «աղտոտ վիճակի մէջ ձգուած էր»։ Տասնիններորդ դարու վերջերուն եռասիւն երկու սիւնաշարերը տակաւին կանգուն էին։ Փոքրիկ աւանդատուն մը հիւսիսէն եկեղեցին կը միացնէր մատուռի մը։ Այս աւանդատան արեւմտեան ճակատին անջատ մատուռ մը կառուցուած էր, որ այդ ատեն արդէն աւերակ էր։ Մատուռը «արաբներու եկեղեցի» կամ թրքերէն «արաբ քիլիսէ» անունով ծանօթ էր [30]։ Լինչը կ’ենթադրէր որ «արաբ» անուանարկումը տեղացի թուրքերուն համար կը նշանակէր նեստորականները, հաւանաբար որովհետեւ վաղ Միջնադարուն նեստորական քրիստոնէութիւնը տարածում գտած էր Արաբական թերակղզիին վրայ։ Տեւկանցը կը նշէր, որ քաղաքին մէջ կային Սուրբ Աստուածածին եկեղեցին եւ Սուրբ Մինաս եկեղեցին։

Մանազկերտ քաղաքի 10-րդ դարու յատակագիծին վերականգնում։ Սուրբ Աստուածածին եկեղեցին կը գտնուի վարը աջին, իսկ Սուրբ Սարգիս եկեղեցին՝ վարը կեդրոնը (Jacque de Morgan, The History of the Armenian People: From the Remotest Times to the Present Day, Boston, 1965)

Սուրբ Սարգիսին մօտիկ կար պզտիկ, գողտրիկ, գեղեցիկ եկեղեցի մը, որուն անունը չէ յիշատակուած։ Մանազկերտի եկեղեցիներէն էին նաեւ Սուրբ Կարապետը եւ Սուրբ Յակոբը։ 1903-ի մայիսի աղէտալի երկրաշարժին հետեւանքով (կեդրոնը՝ Սիփան լեռը) [31], բոլոր եկեղեցիները, ներառեալ Սուրբ Սարգիսը աւերակներու վերածուած էին [32]։ Վերոյիշեալ երկու եկեղեցիներէն մէկուն սպասաւորները Տէր Պօղոսը եւ Տէր Եղիազարն էին։

Սուրբ Յովհաննէս եկեղեցի։ Ըստ Տէր-Կարապետեանին՝ Սուրբ Յովհաննէսը փայտաշէն էր։ Գիւղին անունը աստուածաշնչեան բնաբանէ մը կու գայ եւ «մար+ Մոսէս» (պարսկերէն «Տէր Մովսէս») կամ հայերէն «Տէր Մուս» (Տէր Մովսէս) բառակապակցական իմաստը ունի։

Մէկ աւերակ եկեղեցի, որուն անունը չէ յիշատակուած։

Մէկ աւերակ եկեղեցի, որուն անունը չէ յիշատակուած։

Մէկ եկեղեցի, որուն անունը չէ յիշատակուած։ Ըստ Տէր-Կարապետեանին՝ եկեղեցին հին շինութիւն մըն էր։

Մէկ եկեղեցի, որուն անունը չէ յիշատակուած։

Մէկ աւերակ եկեղեցի, որուն անունը չէ յիշատակուած։

Սուրբ Յակոբ եկեղեցի։ Քառաշէն այս եկեղեցին եռախորան էր։ Ըստ Միրախորեանին՝ երկու սպասարկող հոգեւորական ունէր։ Տէր-Կարապետեանը միայն մէկ հոգեւորական նշած է՝ Տէր Յովհաննէսը։ Պատրիարքարանի 1878-ի վիճակագիրը այս գիւղին դիմաց արձանագրած է Սուրբ Ստեփանոս եկեղեցին։

Սուրբ Գէորգ եկեղեցի։ Սուրբ Գէորգը 1639-ին շինուած քարաշէն քառամոյթ հոյակապ ճարտարապետական կառոյց մըն էր։ Եկեղեցիին բակին մէջ կար գեղեցիկ մատուռ մը։ Ըստ աւանդավէպերուն՝ գիւղին անունը կու գար հայերէն «ողջոյն» բառէն։ Գիւղէն անցնող վաճառական մը տեսեր էր որ ծառերը զիրար կը ողջունէին։ Վստահ ըլլալու համար որ տեսածը իրականութիւն էր, վաճառականը տեղւոյն քահանայէն խնդրած էր պատարագ մատուցել։ Ծառերը արձագանգեր էին ժամերգութեան՝ խոնարհուելով [33]։ Տեւկանցը այս գիւղին մէջ Սուրբ Կարապետ եկեղեցին կը յիշատակէ։

Մէկ աւերակ եկեղեցի, որուն անունը չէ յիշատակուած։

Սուրբ Թուխմանուկ եկեղեցի։ Երկու քահանայ։ Պատրիարքարանի 1878-ի վիճակագիրը այս գիւղին մէջ կը յիշատակէ Սուրբ Կարապետ եկեղեցին այս գիւղին պարագային։

Սուրբ Աստուածածին եկեղեցի։ Տէր-Կարապետեանը կը յիշատակէ անանուն, աւերակ եկեղեցի մը, որ բարդ, նրբագեղ զարդանախշերով քարաշէն կառոյց մըն էր։

Մէկ եկեղեցի, որուն անունը չէ յիշատակուած։

Մէկ աւերակ եկեղեցի, որուն անունը չէ յիշատակուած։ Տասնեօթներորդ դարու վերջաւորութեան այս գիւղին մէջ պատրաստուած է հնագոյն աւետարանի մը հայերէն պատճէնը։

Սուրբ Ամենափրկիչ եկեղեցի։ Ըստ Տէր-Կարապետեանին՝ Սուրբ Ամենափրկիչը քարաշէն հնագոյն եկեղեցի մըն էր։ Գիւղէն ոչ շատ հեռու, Արածանի (Մուրատ) գետին վրայ «գեղեցկաշէն կամուրջ կայ կապուած, շատ հաստատուն եւ հին», որուն վրայ կար Սուրբ Նշան եկեղեցին։ Տասնիններորդ դարու կէսերուն Սուրբ Նշանը արդէն աւերակ վիճակի մէջ էր, միայն «չորս պարսպաց կէսերն եւ վիմաքարն տակաւին կային կանգուն»։ Հոս-հոն մի քանի խաչքար կար տարտղնուած։ Գեղեցկաշէն կամուրջին տասներեք կամարներէն երեքը քանդուած էին հայատարանցի եւ հասլանցի քիւրտ ցեղախումբերուն միջեւ կռիւներու հետեւանքով [34]։

Սուրբ Սարգիս եկեղեցի։ Նախապէս վանք եղած այս եկեղեցին կը գտնուէր գիւղին հիւսիսային հատուածին մօտիկ։

Մէկ աւերակ եկեղեցի, որուն անունը չէ յիշատակուած։

Սուրբ Աստուածածին եկեղեցի։ Սուրբ Աստուածածինը 1168-ին շինուած քառամոյթ հոյակապ կառոյց մըն էր։ Մէկ քահանայ ունէր։ Տեւկանցը կը նշէ, թէ գիւղին մէջ կար Սուրբ Կարապետ եկեղեցին, որ հոյակապ եկեղեցի մըն էր։ Երկու այլ եկեղեցիներ՝ Սուրբ Յակոբ եկեղեցին եւ Սուրբ Ստեփանոս Տէր Յուսկան որդու եկեղեցին տասնիններորդ դարու վերջերուն աւերակ դարձած էին։ Սուրբ Ստեփանոսը Մանազկերտի եւ դրացի գաւառակներուն ամենէն պաշտելի սուրբերէն մէկն էր։ Մանազկերտի գաւառի տարածքէն դուրս՝ Բերկրիի (այսօր՝ Մուրատիէ) մէջ, որ Վանայ լիճին ամենէն արեւելեան ափին հիւսիս-արեւելքը գտնուող քաղաք մըն էր, նոյնպէս կար վանք մը, որ նուիրուած էր Սուրբ Ստեփանոսին։ Այս վանքը յայտնի էր նաեւ Արգելանայ Սուրբ Աստուածածին վանք անունով [35]։

Արգելանայ Սուրբ Աատուածածին վանքը (կամ Սուրբ Ստեփանոս Տէր Յուսկան որդու վանք) լուսանկարուած 2006-ին Ս. Կարապետեանի կողմէ (Աղբիւր՝ Վարձք, թիւ 1, Հայկական ճարտարապետութիւնն ուսումնասիրող հիմնադրամ, 2015, Երեւան)։

Մէկ եկեղեցի, որուն անունը չէ յիշատակուած։

Մէկ եկեղեցի, որուն անունը չէ յիշատակուած։

Սուրբ Ստեփանոս եկեղեցի։

Վանքերուն եւ եկեղեցիներուն կողքին կային նաեւ մատուռներ, լեռներ, խաչքարեր եւ աղբիւրներ, որոնք Մանազկերտի հայերուն համար սրբավայր էին. հոն կ’երթային ուխտի ու պաշտամունքի։ Ամենէն երկար ուխտագնացութիւնը Զատիկէն ետք տեղի կ’ունենար. քառասուն օր անընդմէջ գիւղացիները կ’երթային բազմաթիւ տեղեր, որոնք իրենց համար սրբավայր էին, գաւառակէն ներս թէ անոր սահմաններէն դուրս։ Ուխտագնացութիւնը երբեմն կ’աւարտէր մէկօրեայ կամ մէկշաբաթեայ պահեցողութեամբ։ Մանազկերտի գաւառակի ամբողջ տարածքին հոս-հոն տարտղնուած էին ամբողջական կամ բեկ-բեկուած խաչքարեր, կիսաւեր կամ աւերուած (շաբաթացեալ) մենաստաններ ու վանքեր, որոնցմէ ոմանք սրբավայրեր էին։ Նոյնիսկ քարակոյտերը, որոնցմէ ոմանք դարերու ընթացքին պարզապէս դերբուկներ էին այլեւս, սուրբ կը սեպուէին եւ, հետեւաբար, չէին մոռցուիր։ Յատկապէս հայ կիներուն համար դերբուկները պաշտամունքի առարկայ էին. անոնք խունկ կը ծխէին հոն եւ աղօթքներ կը մրմնջէին [36]։ Այս դերբուկներէն մէկը, որ տասնչորրորդ դար կը թուագրուէր եւ որուն վերի մասի հորիզոնական քարաթերթին քարտաշին անունը փորագրուած էր, Մանազկերտ գիւղաքաղաքի հիւսիսային մասին մէջ կը գտնուէր [37]։

Ըստ աւանդավէպին՝ ամէն տարի Համբարձումի տօնին հրեշտակները առտու կանուխ անմահական խնձոր մը կը դնէին Ակնի ջուրին մէջ (Մանազկերտի գաւառակին մէջ կը գտնուէր այս աղբիւրը, բայց ո՛ւր՝ չենք գիտեր)։ Ով որ «լուսաբացին շուտ գար», ան կը տեսնէր խնձորը, բայց երբ ձեռքը երկարէր որ զայն բռնէր, խնձորը «իսկոյն կ’անհետանար» [38]։

Գիւղին հիւսիսային հատուածին մօտ գտնուող անանուն վանքի մը աւերակները սրբավայր էին բնակիչներուն համար։

Գիւղին դիմացը կար ժայռոտ քարակոյտ մը, սանդուխներու պէս դասաւորուած վիմուտքերով, որոնք կը տանէին այս բլրակոյտի գագաթին։ Հոն կար ածուներով պարտէզ մը։ Ահա թէ ինչո՛ւ գիւղը կը կոչուէր Քարապարտէզ հայերէն կամ Պոսթանքայա թրքերէնով [39]։ Այս բլրակոյտի գագաթին կային հնագոյն ամրոցի մը աւերակները՝ կիսով չափ հողին մէջ թաղուած մշակուած քարեր, ոմանց վրայ Ուրարտուի Մենուա թագաւորէն մնացած սեպագիր արձանագրութիւններ։ Այս աւերակներուն քով կար հսկայ շիրմաքար մը, որ սրբավայր էր։ Ըստ աւանդավէպի՝ հոն կը հանգչէր ազնաւուր հսկան [40]։

Սուրբ Գէորգ եկեղեցիին քովէն կը բխէր Լուսաղբիւրը։ Հիւանդները ցաւոտ աչքերը կը լուային անոր ջուրով, իսկ առողջները ջուրը կը ցօղէին իրենց մարմնին՝ հիւանդութիւնները կանխելու համար։ Իրականութեան մէջ Լուսաղբիւր անունով բազմաթիւ ակեր կային աւերակ թէ կանգուն վանքերու քով։ Ըստ աւանդավէպին՝ կոյր մը աչքերը լուացած էր աղբիւրին ջուրով, եւ աչքերուն լոյսը վերականգնուէր էր, ու աղբիւրը կոչուէր էր «Լուսաղբիւր»՝ լոյս բերող աղբիւր։

Վանայ լիճի հիւսիսը վեր խոյացող այս լեռան արեւմտեան լանջերը Մանազկերտի գաւառակի հարաւային սահմանին մէկ մասը կը գծէին։ Յաւերժական ձիւներով ծածկուած այս հանգած հրաբուխը հայկական բարձրավանդակի երկրորդ ամենաբարձր կատարն է (Մասիսէն ետք)։ Հատեալ կոնի տեսք ունեցող անոր հսկայ գագաթը սրբավայր մըն էր, ուր, ըստ աւանդութեան, ազնաւուրներ՝ աժդահաներ կը ննջէին։ Մանազկերտի գաւառակի գիւղացիները ուխտի կ’երթային Սիփան սարի լանջերը եւ մատաղ կ’ընէին [41]։

Ամեն տարի Յիսուս Քրիստոսի պայծառակերպութեան տօնին՝ Վարդավառին, Պուլանըխի եւ Մանազկերտի գաւառակներու եւ յարակից շրջաններու հայ գիւղացիները ուխտի կ’երթային Սուրբ Դանիէլի վանքը։ Խնճոյքներուն ընթացքին երիտասարդները ձիախաղացութիւն կ’ընէին («ճիրիտ» խաղալ), երգեր, պարեր կը հնչէին, մատաղ կ’ըլլար վանքի շրջաբակին մէջ։ Պուլանըխի գաւառակին մէջ, Մանազկերտ քաղաքէն 24 քմ հարաւ-արեւելք գտնուող Սուրբ Դանիէլի այս վանքը պէտք չէ շփոթել Մանազկերտի գաւառակի համանուն վերոնշյալ վանքին կամ ստորեւ նկարագրուած մատուռին հետ։

Մանազկերտին արեւելեան կողմը քաղաքին մօտիկ գտնուող այս մատուռը ըստ երեւոյթին մաս կը կազմէր համանուն վանքային համալիրին։ Սուրբ Դանիէլի մատուռը ոչ միայն հայերուն համար սրբավայր էր, այլ նաեւ քիւրտերուն, որոնք նոյնպէս ուխտագնացութեան կ’երթային հոն։

Այս փոքրիկ, խցանման մատուռը տեղւոյն բարբառով «լուստուն» կը կոչուէր եւ կը գտնուէր համանուն վանքին մօտիկ։ Սուրբ Յովհաննէս Օձնեցու մատուռը սրբավայր էր, եւ հոն յաճախ այցի կու գային ուխտի ու պաշտամունքի համար, մանաւանդ տեղւոյն հայուհիները։

Վանքը նաեւ ուխտավայր էր, ինչպէս կը վկայէ 14-րդ դարու հայ մատենագիրը [42]։

Վանքը սրբավայր մըն էր. տեղւոյն բնակիչները հոն կ’երթային Սուրբ Սարգիսին «մուրազ» ներկայացնելու։ Սարգիսը հռոմէական բանակի զօրավար էր։ Ան պիտի նահատակուէր իր որդիին՝ Մարտիրոսին հետ, որովհետեւ պիտի մերժէր քրիստոնէութիւնը ուրանալը։ Սուրբ Սարգիսին նուիրուած սրբավայրերը Մանազկերտի մէջ աւելի քիչ էին, քան այլ սուրբերունը, օրինակ Սուրբ Գէորգինը կամ Սուրբ Թուխ Մանուկինը։ Սուրբ Սարգիսը, այնուամենայնիւ, այս գաւառակի [43] եւ դրացի Պուլանըխի բնակիչներուն կողմէ ամենէն շատ սիրուած սուրբերէն մէկն էր. հայերը Սուրբ Սարգիսի տօնին յատուկ ծոմապահութիւն ունէին։

Սուրբ Նշան եկեղեցիին քովը աղբիւր մը կը ցայտէր։ Անոր ջուրը քաղցրահամ էր եւ անմահական, հետեւաբար, հայերուն համար սուրբ կը համարուէր։ Քարաժայռերու կատարէն սկզբնաւորուող այս ջուրը կը հոսէր բաժակաձեւ ժայռին մէջէն եւ կը թափուէր մօտակայ Արածանի (Մուրատ) գետը։

Մանազկերտէն հարաւ-արեւմուտք, մօտաւորապէս մէկ ժամ հեռաւորութեան վրայ կային երկու-երեք եկեղեցիներու աւերակներ. այս վայրը հայ գիւղացիներուն համար ուխտավայր էր։ Ըստ ժողովրդական աւանդավէպին՝ ժամանակին հոն Կարմիր վանքը եղած էր [44]։ Կարմիր վանքէն ոչ շատ հեռու կար մեծ քար մը՝ երկու մեթր երկարութեամբ եւ մէկ ու կէս մեթր լայնքով (մօտաւորապէս եօթով հինգ ոտնաչափ)։ Այս քարը բնականօրէն տաշուած հրաշալիք մըն էր. վերի մակերեսը «տափարակ էր եւ հաւկթաձեւ, տաշտի նման փորուած»։ Հայերը «սեղանքար» կամ «սեղանի քար» կը կոչէին զայն, իսկ քիւրտերը՝ «կիաւր քաֆըրան», այսինքն՝ կռապաշտի քար։ «Ըստ ամենայն հաւանականութեան, կը կարծուի լինիլ կուռքի մը պատուանդան մեր նախնեաց կռապաշտութեան ժամանակէն մնացած» [45]։ Բազմաթիւ աղբիւրներ Կարմիր վանքի ուխտավայրը Մանազկերտէն հարաւ-արեւմուտք կը տեղակայեն։ Յակոբեանը եւ միւսները, սակայն, սեղանաքարը, որ, ըստ էութեան, Կարմիր վանքէն հեռու չէր, Մանազկերտէն հարաւ, Սնճան հայկական լքուած գիւղին քով կը տեղակայեն։

Գիւղաքաղաքին մէջ հոս-հոն ցրուած վեց տաղաւարիկ կար, որոնցմէ ոմանք սեպագիր արձանագրութիւններ կը կրէին։ Անոնցմէ երկուքը պարզապէս «սուրբ» կը կոչուէին, իսկ միւս չորսը՝ «Սուրբ Թուխ Մանուկ»։ Մանազկերտի եւ բազմաթիւ այլ գաւառակներու ամենէն պաշտուած սուրբը՝ Թուխ Մանուկը, «քրտու լամուկ եղած է» եւ քրիստոնեայ դառնալով նահատակուած է՝ իր իսլամ կրօնակիցներուն կողմէ սպաննուելէ ետք [46]։ Այս տաղաւարիկները «մուրազատուր» կը համարուէին, մանաւանդ կիներուն կողմէ, որոնք շաբաթ երեկոները այցի կ’երթային հոն, խունկ կը ծխէին, մոմ ու ճրագ կը վառէին կուրծքի տակից մրմնջելով՝ «Աստուած ողորմի մեր նախնեաց հոգւոյն»։» [47]։

Սուրբ Նշանը Սիփան լեռան հարաւային լանջին կը գտնուէր, Արծկէին մօտիկ։ Սուրբ Նշանի մէջ կար սուրբ մասունքը, որ հայերը «Սքանչելագործ» կը կոչէին։ Կ’ըսուէր, որ «Քրիստոսի մանկութեան ժամանակի լուացման տաշտի մի փոքրիկ մասն» էր ան։ Կ’ըսուէր, որ Մարիամ Աստուածածինն ու Յովսէփը այդ պրոնզէ կտորիկը իրենց հետ տարած էին Յուդայի երկիր, եւ անտեղէն ալ Թադէոս եւ Բարթողիմէոս առաքեալները զայն բերեր էին Հայաստան։ Սուրբ Նշանը կը գտնուէր Մանազկերտի գաւառակի հարաւային սահմանին անմիջապէս հարեւանութեամբ, բայց գիւղացիները ուխտի կ’երթային հոն, որովհետեւ կը հաւատային, որ այդ մասունքը կրնար բուժում բերել, «երբ երկիրն բնութենէն պատժուի ժանտախտով, ծաղկի կամ այլ հիւանդութեամբք» [48]:

Մանազկերտ քաղաքի արեւելեան հատուածին մէջ կար հոգեւոր շինութիւն մը, որ մանազկերտցիները «Մայր եկեղեցի» կը կոչէին։ Այս կառոյցին պատերը եւ անկիւնները, ինչպէս նաեւ մօտակայ նրբակերտ խաչքարերը սրբագործ կը համարուէին։ Մայր եկեղեցիին քով կային աւելի պզտիկ, կամարակապ եկեղեցիի մը աւերակները։ Այս եկեղեցին այնքան խրուած էր հողին մէջ, որ իր տափակցած տանիքը գիւղական ճամբուն մէկ մասը դարձած էր։

Գիւղին մօտիկ սրբավայր մը կար, ենթադրաբար՝ վանք մը, որ տակաւին կանգուն էր տասնիններորդ դարու վերջաւորութեան։ Հայերու՝ պարտադրեալ գիւղը լքելէն ետք, ենթադրաբար 1877-1878-ի ռուս-թրքական պատերազմէն ետք, տեղւոյն քիւրտ «շէյխը» քանդեր էր սրբավայրը։

• [1] Թադէոս Յակոբեան, «Մանազկերտ», Հայկական սովետական հանրագիտարան, Երևան, Հայաստանի գիտութիւններու ակադեմիա, 1981, 7-րդ հատոր, էջ 210 (հայերէն)։
• [2] Ղուկաս Ինճիճեան, Ստորագրութիւն հին Հայաստանեայց, Վենետիկ, Սուրբ Ղազար, 1822, էջ 115։
• [3] Քրիստոնեայ Հայաստան հանրագիտարան, Երևան, Հայկական հանարգիտարան, 2002, էջ 35։
• [4] Մհեր Պապեան, «Մանազկերտի եկեղեցական ժողով 726», Քրիստոնեայ Հայաստան հանրագիտարան, Երևան, Հայկական հանրագիտարան, 2002, էջ 668-669։
• [5] Ռոպերթ Պետրոեան, «Armenia during the Seljuk and Mongol Periods», Armenian People from Ancient to Modern Times, խմբագիր՝ Ռիչարտ Յովհաննիսեան, 1 տարի, Նիւ Եորք, St. Martin’s Press, 2004, էջ 246-247, հոս՝ էջ 249։
• [6] Davis Nicolle, Manzikert 1071: The Breaking of Byzantium, Oxford, Osprey Publishing, 2013, էջ 91։
• [7] Ներդիր No. 25-ին մէջ, հիւպատոս Թայլորէն Քլարէնտոնի դուքսին, Էրզրում, 19 մարտ 1869, «British Documents on Ottoman Armenians», հատոր 1, Թուրքիա, No 16 (1877), էջ 16-36, No. 13/1։
• [8] H.F.B. Lynch, Armenia:Travels and Studies, volume 2: The Turkish Provinces, London, New York, Longmans, Green, & Co., 1901, էջ 275։
• [9] « Վանդիր կամ Սուրբ Աղբերկայ վանք - Le Monastère de Vantir ou de Saint-Aghpérig», «Collectif 2015: Réparation», Union Internationale des Organisations Terre et Culture.
• [10] Մաղաքիա արք. Օրմանեան, Հայոց եկեղեցին եւ իր պատմութիւնը, վարդապետութիւնը, վարչութիւնը, բարեկարգութիւնը, արարողութիւնը, գրականութիւնը ու ներկայ գոյութիւնը, Կոստանդնուպոլի, Վ. եւ Հ. Տէր-Ներսէսեան հրատ. 1911, էջ 262։
• [11] Սարգիս Բդէեան եւ Միսաք Բդէեան, Հարազատ պատմութիւն Տարօնոյ, Գահիրէ, Սահակ-Մեսրոպ հրատ., 1962, էջ 335։
• [12] Յակոբ Պետրոսեան, «Վերջին առաջնորդը Տարօն աշխարհի», Վարդան ծայրագոյն վարդապետ Յակոսեան, Էջմիածին հայագիտական հանդէս (no. 68 (12)), Էջմիածին, Մայր աթոռի հրատարակչութիւն, 2012, էջ 60։
• [13] Թէոդիկ, Գողգոթայ թրքահայ հոգեւորականութեան եւ իր հօտին աղէտալի 1915 տարին, Թեհրան, Ս.Ն., 2014, էջ 71, 141-142։
• [14] Raymond Kévorkian, Paul Paboudjian, Les Arméniens dans l’Empire Ottoman à la veille du génocide, Paris, ARHIS, 1992, էջ 59։
• [15] Lynch, Armenia: Travels and Studies, էջ 171։
• [16] Lawrence V. Parsegian (Նախագծի տնօրէն, Rensselaer Polytechnic Institute) «Malazgirt (Manaskert) area, Turkey (A-2001)», 5: 033; 6: 080-082, «Cumulative Index and Guide to the Armenian Architecture: Microform Collection, Books I-VII. Leiden: Inter Documentary Company», 1990։
• [17] Կարէն Մաթեւոսեան, «Վիմագրական նշխարհներ Արեւմտեան Հայաստանից», Էջմիածին կրօնական-հայագիտական հանդէս (no. 72 (4)), Էջմիածին, Մայր աթոռի հրատարակչութիւն, 2015, էջ 148-149։
• [18] Արիստակէս Տեւկանց, Այցելութիւն ի Հայաստան, 1878, Երեւան, Հայկական ՍՍՀ Գիտութիւնների ակադեմիայի հրատարակութիւն, 1985։
• [19] Արամ Սաֆրաստեան, «Կոստանդնուպոլսի հայոց պատրիարքարանի կողմից Թուրքիայի արդարադատութեան եւ դաւանանքների մինիստրուտեան ներկայացուած հայկական եկեղեցիների եւ վանքերի ցուցակներն ու թաքրիրները (1912-1913)», Էջմիածին, Մայր աթոռի հրատարակչութիւն, 1965, 23 (2) եւ 22 (2-4), էջ 41, 182-183։
• [20] Թադէոս Յակոբեան, Ստեփան Մելիք-Բախշեան եւ Յովհաննէս Բարսեղեան, Հայաստանի եւ յարակից շրջանների տեղաննուների բառարան, Երևան, Երեւանի պետական համալսարանի հրատարակութիւն, 1986, հատոր 1, էջ 975, 485 եւ հատոր 2, էջ 469։
• [21] Կոստանդնուպոլսոյ հայոց պատրիարքութեան Մշոյ դաշտի եւ շրջակայքի քաղաքներու եւ գիւղերու 1902-ի վիճակագիր (կազմեց՝ Գեղամ Տէր-Կարապետեանը), էջ 157-166։
• [22] Ստեփան Մելիք-Բախշեան, Հայոց պաշտամունքային վայրեր, Երեւան, Երեւանի պետական համալսարանի հրատարակութիւն, 2009, էջ 121։
• [23] Մասիս, յուլիս 12 (no. 28), Կոստանդնուպոլիս, 1903։
• [24] Նոյն։
• [25] Naci Okcu, եւ Akdağ Hasan, Salname-i villayet-i Erzurum (1287/1870-1288/1871-1289/1872-1290/1873), Erzurum il yıllığı. (Էրզրումի նահանգի ամենամեայ տեղեկագիր, 1870, 1871, 1872, 1873) Erzurum: Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi, 2010, էջ 205, 317, 442։
• [26] Մանուէլ Միրախորեան, Նկարագրական ուղեւորութիւն ի հայաբնակ գաւառս Արեւելեան Տաճկաստանի, Կոստանդնուպոլիս, Պարտիզպանեան հրատ., 1885, հատոր 3, էջ 60-61։ Մէջբերուած ըստ
• [27] Յակոբեան եւ միւսներ, Հայաստանի եւ յարակից շրջանների տեղաննուների բառարան, էջ 617։
• [28] Lynch, Armenia: Travels and Studies, էջ 271։
• [29] Գարեգին վրդ. Սրուանձտեանց, Թորոս աղբար Հայաստանի ճամբորդ, Կոստանդնուպոլիս, Գ. Պաղտատլեան (Արամեան) հրատ. 1885, հատոր 2, էջ 278։
• [30] Lynch, Armenia: Travels and Studies, էջ 272։
• [31] Ռուսական կայսերական գիտութիւններու ակադեմիայի երկրաշարժակայուն մնայուն յանձնախումբի տեղեկագիր, հատոր 2, Սանկտ Պետերբուրգ: Կայսերական գիտութիւններու ակադեմիայի հրատ., 1905, էջ 94։
• [32] Թէոդիկ, Գողգոթայ թրքահայ հոգեւորականութեան, էջ 141։
• [33] Արամ Ղանալանեան, Աւանդապատում, Երեւան, Հայկական ՍՍՀ Գիտութիւնների ակադեմիայի հրատ., 1969, էջ 189։
• [34] Միրախորեան, Նկարագրական ուղեւորութիւն ի հայաբնակ գաւառս, էջ 58-59։
• [35] Համազասպ Ոսկեան, Վասպուրական-Վանի վանքերը, հատոր 1, Վիեննա: Մխիթեարեան հրատ. 1940,, էջ 357-378
• [36] Մասիս, յուլիս 12 (no. 28) Կոստանդնուպոլիս, 1903։
• [37] Սրուանձտեանց, Թորոս աղբար Հայաստանի ճամբորդ, հատոր 2, էջ 278։
• [38] Ղանալանեան, Աւանդապատում, էջ 105։
• [39] Համբաւաբեր, յունիս 19 (no. 25) Թիֆլիս, 1916։
• [40] Յակոբեան եւ միւսներ, Հայաստանի եւ յարակից շրջանների տեղաննուների բառարան, հատոր 1, էջ 731։
• [41] Բենսէ, «Հարք (Մշոյ Բուլանըխ)», Հայ ազգագրութիւն եւ ֆոլկլոր, հատոր 3, Երեւան: Հայկական ՍՍՀ Գիտութիւնների ակադեմիայի հրատ., 1972, էջ 50։
• [42] Արարատ, ապրիլ 30 (no. 4), էջ 150, Մայր աթոռ Սուրբ Էջմիածին, 1872, ըստ tert.nla.am/archive/NLA%20AMSAGIR/Ararat%20Ej/1872/1872(4).pdf ի։ 
• [43] Սարգիս Հայկունի, Բագրեւանդ. ջրաբաշխ գաւառ, Էջմիածին, 1894. Թուխ մանուկ (գիտաժողովի նիւթեր), Երեւան, «Հայաստան» հրատ., 2001, էջ 9։
• [44] Բիւզանդիոն, յունիս 22-յուլիս 5 (no. 1127), Կոստանդնուպոլիս, 1900։
• [45] Միրախորեան, Նկարագրական ուղեւորութիւն ի հայաբնակ գաւառս, էջ 54-55։
• [46] Բենսէ, «Բուլանըխ կամ Հարկ գաւառ», Ազգագրութեան հանդէս, հատոր 6, Թիֆլիս, 1900, էջ 25-26, ըստ greenstone.flib.sci.am/gsdl/collect/hajgirqn/book/bulanx_index.html -ի
• [47] Միրախորեան, Նկարագրական ուղեւորութիւն ի հայաբնակ գաւառս, էջ 48։ Ըստ
• [48] Նոյն, էջ 42։