Վանի քազա - Աշխարհագրութիւն

Հեղինակ՝ Տորք Դալալեան, 26/10/12 (վերջին փոփոխութիւն՝ 26/10/12)

Վան քաղաքը օդանաւէ նկարուած, Առաջին Համաշխարհային պատերազմի սկիզբը (Աղբիւր՝ Rafael de Nogales, Vier Jahre unter dem Halbmond: Erinnerungen aus dem Weltkriege, Berlin, 1925)

Վան քաղաքին եւ նահանգին (վիլայէթ) մասին բաւական հարուստ եւ բազմատեսակ գրականութիւն կայ, որ տարբեր է նաեւ ըստ իր պարունակած տեղեկութիւններուն կարեւորութեան եւ արժանահաւատութեան։ Բնականաբար, այստեղ հնարաւոր չէր հաւաքել եւ օգտագործել առկայ բոլոր աղբիւրներուն մատակարարած տուեալները։ Սակայն փորձեցինք, հնարաւորութեան սահմաններուն մէջ, ձեռք ձգել գոնէ ամենէն հիմնական աղբիւրները, որոնք գրուած են ականատեսներու կողմէ։

Այս գործերու շարքին կ’առանձնանան Գարեգին Սրուանձտեանցի, Երուանդ Լալայեանի, Համբարձում Երամեանի երկասիրութիւնները։ Եթէ առաջին նշուածները առաւելաբար ազգագրական բնոյթի աշխատանքներ են, ապա Երամեանի երկհատոր մենագրութիւնը իր բնակավայրին մասին տեսակ մը կենսագրական է՝ շարադրուած բաւական յախուռն եւ անմիջական ոճով, որ սակայն հետաքրքրական տեղեկութիւններ կը հաղորդէ Վանի հանրային եւ քաղաքական կեանքին զանազան ոլորտներու վերաբերեալ (1820-ական թուականներէն մինչեւ 1915)։ «Յուշարձան» կոթողային անունը կրող այս աշխատութիւնը կը սկսի օտարներու կողմէն Վանի բնաշխարհին շռայլած գովեստներու թուարկմամբ [1]։

Իրենք՝ վանեցիները, նոյնպէս անմասն չեն մնացած իրենց առասպելակերպ բնաշխարհին մասին պատկերաւոր խօսքեր ստեղծելէ. «Երկնքում դրախտ, երկրի վրայ Վան» [2], «Վանն՝ այս աշխարհում, արքայութիւնն՝ այն աշխարհում» [3] առածներուն միջոցով, տեղական փոքր-ինչ չափազանցուած սնապարծութեան հետ միասին, վանեցիները կ’արտայայտեն նաեւ իրենց կորուսեալ հայրենիքին կարօտը։ Այս երկրամասին իրական կամ առասպելական հարստութեանց մասին յատկանշական պատկերացում կու տայ Վանի պարիսպէն մածնաթան թափող պառաւ կնոջ մասին աւանդազրոյցը [4]. ըստ այդմ, կը պատմուի, թէ պարսից Թահմասպ շահը 7 տարի պաշարած է Վանայ անառիկ բերդը եւ ի վերջոյ քանի մը անգամ տեսնելով, որ պառաւ կին մը բերդի պարիսպներէն կուժով մածնաթան կը թափէ վար՝ յուսահատ կը վերցնէ պաշարումը եւ կը հեռանայ Վանէն։

Վիլայէթին հարաւային մասը կը ներկայացնէ պտղատու եւ անպտուղ ծառերու անտառներով ծածկուած լեռնաշղթայ մը՝ Կորդուաց (Զաքրոշեան) լեռներ, իսկ հիւսիսային եւ արեւելեան մասերը արօտաշատ լեռներէ զատ ունին նաեւ ընդարձակ եւ արգասաւոր տափաստաններ։ Արեւելեան նահանգներուն մէջ կ՚աճին բազմատեսակ արմտիքներ եւ պտուղներ [5]։ Հարաւային գաւառները հարուստ են անտառներով (կաղնի, թղկի, բոխի, բարտի, ինչպես նաեւ մասրենիի թփուտներ) [6]։

Վանի վիլայէթը, իբրեւ լեռնային երկրամաս, հարուստ է տարատեսակ հանքերով։ 20-րդ դարասկզբին, Երամեան կը գրէ, թէ Վանի վիլայէթին հանքերը տակաւին «կոյս եւ անմշակ» են, սակայն յայտնի է քարածուխի, նաւթի, կաւիճի, զառիկի, պղինձի, երկաթի եւ այլ հանքերու գոյութիւնը, որոնք առատօրէն կը գտնուին լեռնային վայրերուն մէջ։ Բացի այս, յայտնի է նաեւ, որ գիտնական ճամբորդներու հետազօտութիւնները՝ հարաւ-արեւելեան լեռներուն մէջ, որոշ տեղեր ի յայտ բերած են նաեւ արծաթի եւ ոսկիի հանքի նշաններ [7]։ Եթէ թուարկենք ըստ գաւառներու, ապա՝ Վանի վիլայէթի Բերկրի գաւառին մէջ կան քարիւղի պաշարներ, Արճակի եւ Շատախի մէջ՝ քարածուխ։ Երկաթ կայ Ճուլամերիկի մէջ, իսկ Արճակ եւ Արծկէ գաւառներուն մէջ՝ ծծումբ, Մոկսի մէջ՝ ասֆալտ։ Հանքերով հարուստ են նաեւ միւս գաւառները, շինանիւթերով՝ Թիմար գաւառը [8]։

Վան քաղաքէն տեսարան մը (Աղբիւր՝ P. Müller-Simonis, Durch Armenien, Kurdistan und Mesopotamien, Mainz, 1897)

Հայկական աղբիւրներուն մէջ Վանի վիլայէթը յաճախ կը կոչուի նաեւ Վանի փաշայութիւն (paşalık), Վանի կուսակալութիւն կամ Վանի նահանգ։ Վարչական կեդրոնն է Վան քաղաքը։

Առաջին Աշխարհամարտէն առաջ, Վանի վիլայէթը կը հաշուէ մօտաւորապէս 40 հազար քառ. քմ տարածութիւն՝ բաժնուած երկու սանճաքի, որոնք իրենց կարգին՝ բազմաթիւ քազաներու եւ նահիէներու. այս վերջիններու թուաքանակը փոփոխական է ըստ ժամանակաշրջաններու։ Վիլայէթ բառին օրինակով, հայկական աղբիւրներու մէջ վարչական միւս բաժանումներու համար նոյնպէս բառեզրաբանական բաւական մեծ շփոթ գոյութիւն ունի։ Այդ շփոթէն խուսափելու համար, մեր շարադրանքին մէջ ընդունած ենք հետեւեալ համապատասխանութիւնները. վիլայէթ-նահանգ, սանճաք-գաւառ, քազա-գաւառակ եւ նահիէ-գիւղախումբ։

Վանի վիլայէթին սահմաններն են. արեւելքէն՝ Ատրպատական, այն է՝ Պարսկաստանի Մակու, Խոյ եւ Սալմաստ գաւառները (պատմական Մեծ Հայքի Նոշիրական աշխարհը)։ Հիւսիսէն, արեւմուտքէն եւ հարաւէն սահմանակից է յաջորդաբար Էրզրումի, Պիթլիսի եւ Մոսուլի վիլայէթներուն։ Վիլայէթին կեդրոնը կը բարձրանայ Վանի պատմական բերդը, որ կ’իշխէ համանուն աղի լիճին կամ «ծով»ուն վրայ։ Պիթլիսի արեւելեան քազաները (Խլաթ եւ Դատուան) կը տարածուին մինչեւ լիճը, եւ այդ պատճառով՝ անոնց բնակիչները եւս կը սիրեն ինքզինքնին վանեցի կոչել [9]։

Վան երբեմն Էրզրումի մեծ կուսակալութեան մաս կը կազմէր իբր միւթէսարըֆլըք եւ երբեմն ալ անկախ նահանգ՝ Պոլսոյ կեդրոնին միայն պատասխանատու, ինչպէս եղաւ 1877-ի ռուս-թրքական պատերազմէն ի վեր [10]։ Մինչեւ 19-րդ դարու կէսերը օսմանեան աղբիւրներու մէջ այս կուսակալութեան տրուած է նաեւ Էրմենիստան անուանումը։

Իբրեւ առանձին վարչա-տարածքային միաւոր, Վանի վիլայէթը ստեղծուած է 1548 թուականին՝ ներառնելով Մեծ Հայքի Վասպուրական աշխարհի հիմնական գաւառները, ինչպէս եւ Մոկք, Կորճայք եւ Տուրուբերան աշխարհներու առանձին մասեր։ Կը բաղկանայ առանձին մարզերէ, որոնք, իրենց կարգին՝ առանձին գաւառներէ. ասոնք ալ բաժնուած են գաւառակներու կամ գիւղախումբերու։ Մինչեւ 19-րդ դարու առաջին կէսը բաղկացած էր հետեւեալ գաւառակներէն. Արծկէ/Ատիլճեւազ, Եղեգիս, Արճան, Արճէշ/Էրճիշ, Բերդաղ/Նամիրան, Բերկրի, Զռըկան/Զրիկի, Էքրատի-պին-Կոթուր, Խիզան, Խլաթ/Ախլաթ, Կարկառ, Քեցան/Քեսանի, Մուշ, Շիրվան, Սպարկերտ/Իսփայիրթ, Վան [11]։

Վան քաղաքը, համայնապատկեր։ Պատկերին խորքին կ՚երեւի Վարագայ լեռը (Աղբիւր՝ Միշել Փապուճեանի հաւաքածոյ)

16-17-րդ դարերուն, Վանի վիլայէթին մէջ կը մտնէ նաեւ Պայազիտը, որ 18-րդ դարու սկզբին կ՚անցնի Էրզրումի վիլայէթին [12]։ 1834-ին, Վանի վիլայէթի զգալի մասը կը միացուի Էրզրումի, իսկ Մոկսն ու Հաքքարին՝ Տիարպէքիրի վիլայէթներուն։

Մինչեւ 1840-ական թուականները, Վանի նահանգի տարածքին գոյութիւն ունեցած են քրտական կիսանկախ իշխանութիւններ` հիւքիւմեթութիւններ (hükümetler) [13]։ 1840-ականներու վերջերուն, քրտական հիւքիւմէթութիւններուն վերացումէն յետոյ, Վանի վիլայէթը կը լուծարուի եւ առժամաբար կ՚ընդգրկուի Տիարպէքիրի կամ ինչպէս այն ժամանակ կը կոչուէր՝ Քիւրտիստանի (1848-1850), ապա՝ նորաստեղծ Հաքքարիի (1850-1855) վիլայէթներու կազմին մեջ։ Հարաւ-արեւմուտքէն որոշ շրջաններ կ՚ընդգրկուին նորաստեղծ Պիթլիսի վիլայէթին մէջ։ Վանը, Հաքքարին, Ճէզիրէն, Մարտինը միասին կը կազմեն առանձին վիլայէթ։ 1867–76-ին Վանի վիլայէթի տարածքը կը մտնէ Էրզրումի վիլայէթին մեջ (նախկին Էրմենիստան վիլայէթը) [14]:

1877-ին, վերականգնելով Վանի վիլայէթը, օսմանեան կառավարութիւնը հետագայ տասնամեակին ընթացքին էապէս կը փոխէ անոր սահմանները, զգալիօրեն կրճատելով վերջինիս տարածքը: 1880-ին Հաքքարին կը դառնայ ինքնուրոյն վիլայէթ, մինչեւ 1884-ը՝ նորաստեղծ Պիթլիսի վիլայէթին կ՚անցնին Մուշի քազան, Սպարկերտի, Խիզանի, Շիրվանի եւ Կարճկանի նահիէները։ Հաքքարին եւ Կարճկանը, սակայն, 1888-ին վերջնականապէս կը միացուին Վանի վիլայէթին։ 1893-ին անոր կազմէն դուրս կը բերուի Ամատիայի նահիէն: Հետագայ տարիներուն՝ 1891-ին, 1897-ին, 1902-ին եւ 1913-ին, Վանի վիլայէթին ներքին վարչական բաժանումը կ՚ենթարկուի նշանակալից փոփոխութիւններու [15]:

Առաջին Աշխարհամարտի նախօրեակին, Վանի վիլայէթին տարածքը բաժնուած է 2 սանճաքի` Վանի եւ Հաքքարիի։ Հիւսիսէն սահմանակից է Էրզրումի, արեւմուտքէն` Պիթլիսի եւ Տիարպէքիրի, հարաւէն` Մոսուլի վիլայէթներուն, իսկ արեւելքէն` Պարսկաստանին [16]:

Վանայ լիճի Ախթամար կղզիին նաւամատոյցը (Աղբիւր՝ «Գեղունի», պատկերազարդ հայաթերթ, 1905, Վենետիկ, Ս. Ղազար)

Վանի սանճաքին տարածքն է՝ 22.700 քառ. քմ (որմէ 5,454 քառ. քմ-ը՝ Վանայ լիճին տարածքն է) [17]։ 1914-ին Վանի սանճաքին մէջ կը բնակի վիլայէթին հայ բնակչութեան 92,7%-ը։ 103.432 հայեր կը զբաղեցնեն Վանի սանճաքին բոլոր ինը քազաները՝ Վան, Բերկրի, Արճէշ, Արծկէ, Մահմուտիյէ, Կէաւաշ, Կարճկան, Մոկս եւ Շատախ [18]։

Վանի սանճաքը (կեդրոնը՝ Վան քաղաք) կը զբաղեցնէ վիլայէթին հիւսիսային եւ հիւսիս-արեւելեան, ինչպէս նաեւ Արեւելեան Տիգրիս (Պոհթան) գետին վերին հոսանքի շրջանները։ Աւելի հին ժամանակաշրջանին, ըստ երեւոյթին, Կարճկանի քազան կը մտնէր Կէաւաշի քազայի կազմին մէջ՝ իբրեւ նահիէ, իսկ Մոկսը՝ Շատախի եւ Կէաւաշի։ Ըստ այդմ, Վանի սանճաքին քազաներն էին` Արծկէ/Ատիլճեւազ, Արճէշ, Բերկրի, Կէաւաշ/Ոստան/Ռշտունիք (նահիէները` Կարճկան, Վերին Կարկառ), Մահմուտիյէ, կամ Խոշապ (նահիէ`Քարասու), Նորտուզ (պատմական՝ Անձեւացիք, իսկ 1913-ին կը վերանուանուի Մամուրէթուլ Ռեշատ), Շատախ, Վան։ Վերջին՝ Վան քազան կը կազմէ քաղաքին շրջակայքը՝ նախկին Վանտոսպ քազան, նաեւ` Արճակ, Թիմար եւ Հայոց Ձոր նահիէերը [19]։ Բերկրին հետագային քազայէն վերածուած է նահիէի, մինչ Կարկառ, Արճակ, Թիմար եւ Հայոց Ձոր նահիէները նախապէս կը կազմէին ինքնուրոյն քազաներ։ Ինչ կը վերաբերի Նորտուզ/Անձեւացիք եւ Խոշապ քազաներուն, ապա անոնք հետագային կ՚ընդգրկուին Հաքքարի սանճաքին մէջ [20]: Եթէ Վանի սանճաքին շրջանները թուարկենք ըստ Վանայ լիճին նկատմամբ իրենց ունեցած տեղադրութեան, ապա լիճէն արեւելք կը գտնուին Վան եւ կից բնակավայրեր, հիւսիս–արեւելք՝ Թիմար, հարաւ-արեւելք՝ Հայոց Ձոր, Նորտուզ, Աղբակ եւ Ճուլամերիկ, լիճէն հարաւ՝ Ռշտունիք (Կէաւաշ), Կարճկան եւ Կարկառ, Մոկաց երկիր, Խիզան, Շատախ։ Լիճէն արեւմուտք՝ Դատուան, եւ վերջապէս՝ հիւսիս եւ ծայրագոյն հիւսիս-արեւելք՝ Խլաթ, Արծկէ/Ատիլճեւազ, Արճէշ եւ Բերկրի [21]։

Վանի քազային հիմնական հայկական բնակավայրերն են՝

• Այանիս (ներկայիս Աղարթը)
• Ալիւր (ներկայիս Ալաքէօյ) – 1.955 հայ (343 ծուխ)
• Աղչավիրան (ներկայիս Աքչաէօրէն) – 147 հայ (32 ծուխ) եւ 19 քիւրտ (4 ծուխ)
• Ամենաշատ (ներկայիս Արըսու) – 304 հայ (40 ծուխ)
• Ամուք/Ամկուբերդ (ներկայիս Եշիլսու) – 212 հայ (40 ծուխ)
• Անավանք (ներկայիս Տիպեքտիւզիւ) – 254 հայ (50 ծուխ)
• Անգղ/Էնկիլ (ներկայիս Տէօնեմեչ) - 678 հայ (108 ծուխ), վանք՝ Ս. Աստուածածին, եկեղեցի՝ Ս. Գէորգ
• Անկշտանց (ներկայիս Փարմաքքափը) – 411 հայ (67 ծուխ) եւ 17 քիւրտ (3 ծուխ), Ս. Յարութիւն եկեղեցի
• Ասպաշին/Աստուածաշէն (ներկայիս Չաւուշթեփէ) – 351 հայ (48 ծուխ) եւ 248 քիւրտ (47 ծուխ), Ս. Յարութիւն եկեղեցի
• Ասվածածին/Միրեք (ներկայիս Էրմիշլեր) – 462 հայ (63 ծուխ)
• Ատէր (ներկայիս Եայլըեաքա) – 444 հայ (71 ծուխ)
• Ատիկէօզել (ներկայիս Ատիկիւզէլ) – 226 հայ (31 ծուխ)
• Ատնականց (ներկայիս Ենիքէօշք) – 247 հայ (31 ծուխ)
• Արէղ/Արիխան (ներկայիս Պոզյիյիթ) – 192 հայ (28 ծուխ) եւ 34 քիւրտ (7 ծուխ), Ս. Վարդանի եւ Ս. Աբրահամի վանքեր
• Արճիշակ (ներկայիս Էրչեք) – 1.170 հայ (189 ծուխ)
• Արտամէտ (ներկայիս Էտրեմիթ) – 720 հայ (130 ծուխ) եւ 2.400 քիւրտ (420 ծուխ)
• Արտավէզ (ներկայիս Տեյիրմենէօզիւ) – 118 հայ (15 ծուխ) եւ 11 քիւրտ (2 ծուխ)
• Աւանց (ներկայիս Իսքէլէ) – 1.592 հայ (339 ծուխ)
• Բանզավանք/Բանզիս Մանասթիր (ներկայիս Էօզեուրթ) – 28 հայ (1 ծուխ)
• Բանս (ներկայիս Չոլփան) – 69 հայ (8 ծուխ) եւ 104 քիւրտ (20 ծուխ)
• Բերդ/Նորգիւղ (ներկայիս Չիթէօրեն) – 210 հայ (30 ծուխ)
• Բերդակ (ներկայիս Տողանլար)
• Եկմալ – 266 հայ (31 ծուխ)
• Զարանիս (ներկայիս Արըթոփրաք) – 240 հայ (37 ծուխ) եւ 11 քիւրտ (2 ծուխ)
• Զրվանդանց (ներկայիս Քարփուզալանը)
• Զեւիկ – 285 հոգի (49 ծուխ), Ս. Աստուածածին եկեղեցի
• Զիւիստան (ներկայիս Էլմալըք) – 530 հայ (80 ծուխ) եւ 280 քիւրտ (40 ծուխ)
• Էվերեք (ներկայիս Ալապայը) – 1.061 հայ (187 ծուխ)
• Էրեմիր (ներկայիս Օթպիչեր) – 432 հայ (82 ծուխ)
• Էրերին (ներկայիս Տոեէօնիւ) – 938 հայ (151 ծուխ), վանք մը
• Էրմանց (ներկայիս Կէօվելեք) – 24 հայ (3 ծուխ) եւ 250 քիւրտ (50 ծուխ)
• Թարափեկ/Թեվֆիքպէկ (ներկայիս Տերեպեյ) – 243 հայ (37 ծուխ) եւ 104 քիւրտ (20 ծուխ)
• Թարմար (ներկայիս Տեյիրմենքէօյ) – 482 հայ (68 ծուխ) եւ 75 քիւրտ (15 ծուխ)
• Թրքաշէն (ներկայիս Ույուրվերեն) – 60 հայ (12 ծուխ) եւ 41 քիւրտ (3 ծուխ)
• Իշխանիգոմ (ներկայիս Պաքըմլը) – 409 հոգի (70 ծուխ), ունի վանք մը՝ Ս. Աստուածածին, կամ Քարավանք
• Լամզկերտ (ներկայիս Քըրաթլը) – 206 հայ (35 ծուխ)
• Լէզք (ներկայիս Քալէճիկ) – 1.178 հայ (192 ծուխ), մէկ եկեղեցի՝ Ս. Աստուածածին
• Լիմ (ներկայիս Քարաքոչ) – 143 հայ (22 ծուխ) եւ 175 քիւրտ (35 ծուխ)
• Լիմ անապատ (ներկայիս Ատըր) – 5 հայ (1 ծուխ)
• Խարակոնիս (ներկայիս Քարակիւնտիւզ) – 219 հայ (36 ծուխ), եկեղեցի՝ Ս. Աստուածածին
• Խարականց (ներկայիս Էնկինսու) – 1.525 հայ (230 ծուխ)
• Խարնիք (ներկայիս Տեյիրմենտիւզիւ)
• Խաւենց (ներկայիս Աթմաճա) – 633 հայ (106 ծուխ)
• Խէք (ներկայիս Եաթաղան) – 219 հայ (34 ծուխ), Ս. Գէորգ վանք
• Խժիշկ (ներկայիս Հալքալը) – 775 հայ (132 ծուխ)
• Խոսպ (ներկայիս Սաքալար) – 291 հայ (52 ծուխ) եւ 19 քիւրտ (3 ծուխ), Ս. Աստուածածին վանք
• Խոռգոմ (ներկայիս Տիլքաեա) – 435 հայ (65 ծուխ), վանք՝ Ս. Վարդան եւ եկեղեցի՝ Վարդ-Պատռիկ
• Խրեշիք (ներկայիս Տիլիմլի)
• Ծակտար/Զիքթեր (ներկայիս Թեւեքլի) – 231 հայ (38 ծուխ)
• Կեզելթաշ (ներկայիս Քըզըլթաշ) – 314 հայ (51 ծուխ) եւ 32 քիւրտ (6 ծուխ), Ս. Երրորդութիւն եկեղեցի
• Կենդանանց (ներկայիս Քաւուրմա)
• Կէմ (ներկայիս Քէօփրիւլեր) – 547 հայ (100 ծուխ), Ս. Թադէոս եկեղեցի եւ վանք մը
• Կէօլքաշի (ներկայիս Չիչեքլի) – 91 հայ (15 ծուխ) եւ 209 քիւրտ (40 ծուխ)
• Կուսնենց (ներկայիս Քասըմողլու) – 825 հայ (138 ծուխ)
• Կղզի (ներկայիս Քէօրփիւնար) – 312 հայ (44 ծուխ) եւ 60 քիւրտ (12) ծուխ
• Կողբանց/Քոպանիս (ներկայիս Սարմաչ) – 218 հայ (32 ծուխ)
• Կուռուպաշ (ներկայիս Քուրուպաշ) – 698 հայ (108 ծուխ)
• Կտուց անապատ/Չարխաբան (ներկայիս Չարբանաք) – 82 հայ (10 ծուխ), վանք եւ վարժարան
• Հազարա (ներկայիս Քաեապոյուն) – 305 հայ (45 ծուխ)
• Հաշփշատ Վարին (ներկայիս Աշայը Կէօլալան) – 126 հայ (18 ծուխ) եւ 200 քիւրտ (25 ծուխ)

• Հաշփշատ Վերին (ներկայիս Եուքարը Կէօլալան)
• Հինտիստան (ներկայիս Էրքալտը) – 209 հայ (37 ծուխ) եւ 30 քիւրտ (6 ծուխ), Ս. Աստուածածին եկեղեցի
• Հիրճ (ներկայիս Քէօքլիւ) – 205 հայ (30 ծուխ) եւ 356 քիւրտ (68 ծուխ), եկեղեցի մը
• Ձորովանց/Հուրավանիս (ներկայիս Քաւունճու) – հայ-քիւրտ բնակչութիւն, 100 հայեր (14 ծուխ) եւ 240 քիւրտեր (40 ծուխ)
• Ղեզըլչա (ներկայիս Քոզլուճա) – 423 հայ (65 ծուխ)
• Ճանիք (ներկայիս Կետիքպուլաք) – 714 հայ (100 ծուխ)
• Մաշտակ/Մեշկելտեք (ներկայիս Կէօլքաշը) – 394 հայ (64 ծուխ) եւ 66 քիւրտ (9 ծուխ), Ս. Աստուածածին եկեղեցի
• Մարմէթ (ներկայիս Թոփաքթաշ) – 811 հայ (153 ծուխ)
• Մարս (ներկայիս Անտաչ) – 1.100 հայ (209 ծուխ), եկեղեցի մը
• Մեխկներ (ներկայիս Կէօլեազը) – 308 հայ (48 ծուխ)
• Մերկանչուղ (ներկայիս Մեյտանճըք) – 56 հայ (8 ծուխ) եւ 53 քիւրտ (10 ծուխ)
• Նանիք (ներկայիս Չաքընլը)
• Նապաթ (ներկայիս Չոմաքլը) – 165 հայ (25 ծուխ)
• Նորգիւղ (ներկայիս Եոլաշան) – 513 հայ (88 ծուխ) եւ 10 քիւրտ (2 ծուխ), Ս. Յարութիւն եկեղեցի
• Նորշէն (ներկայիս Քումլուճա) – 270 հայ (45 ծուխ)
• Նորովանց (ներկայիս Էսենփընար) – 215 հայ (37 ծուխ)
• Շահպաղի (ներկայիս Պեյիւզիւմիւ) – 895 հայ (167 ծուխ)
• Շահքէլթի (ներկայիս Շահկելտի) – 156 հայ (22 ծուխ)
• Շամշաթին (ներկայիս Շեմսեթթին) – 465 հայ (70 ծուխ)
• Շուշանց (ներկայիս Քեւենլի) – 559 հայ (80 ծուխ)
• Ոսկեբակ (ներկայիս Պեշչաթաք) – 270 հայ (45 ծուխ)
• Ուրթուկ/Օրթիք (ներկայիս Իշըքփընար) – 247 հայ (42 ծուխ) եւ 5 քիւրտ (1 ծուխ)
• Չոփանողլու (ներկայիս Չոպանօղլու) – 168 հայ (26 ծուխ) եւ 120 քիւրտ (15 ծուխ)
• Պեղազիք (ներկայիս Աշայը Չիթլի) – 98 հայ (15 ծուխ)
• Պըլթենց (ներկայիս Ալատիւզ) – 386 հայ (65 ծուխ), Ս. Յարութիւն եկեղեցի
• Պողանց (ներկայիս Աշըթ) – 451 հայ (71 ծուխ)
• Ջրաշէն/Շէյխաթիյէ (ներկայիս Օթլուճա) – 475 հայ (76 ծուխ)
• Սաթիպեկ (ներկայիս Սաթըպէյ) – 56 հայ (7 ծուխ) եւ 180 քիւրտ (36 ծուխ)
• Սեւագրակ (ներկայիս Այազփընար) – 16 հայ (2 ծուխ) եւ 133 քիւրտ (25 ծուխ)
• Սեւան (ներկայիս Օրթանճա) – 439 հայ (67 ծուխ) եւ 300 քիւրտ (60 ծուխ)
• Սղգա (ներկայիս Պոսթանիչի) – 660 հայ (104 ծուխ)
• Սոսրաթ/Սորսուրաթ (ներկայիս Թապանլը) – 251 հայ (42 ծուխ)
• Սուրբ-Վարդան/Սուվարդան) (ներկայիս Քըյըճաք) – 114 հայ (18 ծուխ), ունի վանք մը
• Վարագ/Եէտիքիլիսէ (ներկայիս Պաքրաչլը) – 80 հայ (1 ծուխ), վանք եւ դպրոց
• Տաղվերան (ներկայիս Տաղէօրեն) – 244 հայ (37 ծուխ) եւ 11 քիւրտ (2 ծուխ)
• Տէրլաշէն (ներկայիս Եումրութեփէ) – 657 հայ (95 ծուխ)
• Տոնի (ներկայիս Կէօլարտը) – 198 հայ (25 ծուխ) եւ 34 քիւրտ (7 ծուխ)
• Փայթակ/Պայրէք (ներկայիս Էօզքայնաք) – 195 հայ (28 ծուխ)
• Փիրկարիր (ներկայիս Փիրկարիփ) – 373 հայ (57 ծուխ)
• Փողանց/Փողանիս (ներկայիս Աշըթ)
• Քասր/Քասրիք (ներկայիս Թաշքոնաք) – 235 հայ (40 ծուխ) եւ 49 քիւրտ (9 ծուխ)
• Քարավանց/Քարեվանիս (ներկայիս Չայըրպաշը) – 14 հայ (2 ծուխ) եւ 42 քիւրտ (12 ծուխ), Ս. Սարգիս վանք
• Քերծոտ (ներկայիս Ուլուշար) – 637 հայ (104 ծուխ) եւ 52 քիւրտ (12 ծուխ), Ս. Յարութիւն եկեղեցի
• Քէօշք (ներկայիս Ենիքէօշք) – 232 հայ (40 ծուխ), Ս. Գէորգ եկեղեցի
• Քէօչանի (ներկայիս Կիւվեչլի) – 705 հայ (111 ծուխ)
• Քոմս/Քոմք (ներկայիս Օչաքլը) – 340 հայ (53 ծուխ)
• Քոչ – 137 հայ (26 ծուխ)
• Ֆարուղ (ներկայիս Քէօշեպաշը) - 210 հայ (35 ծուխ) եւ 82 քիւրտ (15 ծուխ) [22]։

Վանի միջնաբերդը եւ ստորոտը գտնուող Հին քաղաքէն տեսարաններ (Աղբիւր՝ Հայաստանի պատմութեան թանգարան, Երեւան, լուսանկար՝ Ա. Վրոյր, 1916)

Վան քաղաքը կը գտնուի Վանայ լիճին արեւելեան կողմը՝ լճափէն 2-3 քմ. հեռաւորութեան (ոտքով 20 վայրկեանի ճամբայ մը) [23]։ Քաղաքը արեւմտեան կողմէն պաշտպանուած է Վանայ լիճով, իսկ արեւելեան կողմէն՝ Հայկական Տաւրոս լեռնաշղթայի արեւելեան բազուկներով։ Վան քաղաքը լիճին կը կապուի Աւանց (ներկայիս Իսքելէ) գիւղին միջոցով, որ իբրեւ տեսակ մը նաւահանգիստ կը ծառայէ Վանի համար՝ գտնուելով անմիջապէս լճափին։ Վան քաղաքը, հարթավայրին վրայ կառուցուած ըլլալով, կլիման չոր է եւ տաք։ Միեւնոյն ժամանակ, ձմեռը կը տեւէ 4-5 ամիս։ Ունի արգաւանդ մշակովի հողատարածքներ, փարթամ պտղատու այգիներ, խմելու եւ ոռոգելու առատ ջուր [24], որ այնքան ալ որակաւոր չէ [25]։

Վան քաղաքը պատմութեան ընթացքին բազմիցս ենթարկուած է երկրաշարժերու (1276, 1441, 2 Ապրիլ 1646, 1648, 1649, 7 Մարտ 1701, 13 Յունուար 1704, 8 Մարտ 1715, 1791) եւ սովի (1606)։ Յատկապէս կործանարար եղած է 1648-ի երկրաշարժը, որուն հետեւանքով աւերուած են ամբողջական թաղամասեր, բազմաթիւ եկեղեցիներ ու մզկիթներ, պատմական յուշարձաններ [26]։

Փորագրատիպ՝ Լեզք գիւղը (ներկայիս՝ Քալեճիք) (Աղբիւր՝ Jean Marie Chopin, César Famin, Eugène Boré, L'univers, vol. 2, 1838)

Վան քաղաքին կեդրոնական մասին վեր կը խոյանայ լեռնաճիւղ-ժայռ մը, ուր զետեղուած է ուրարտական միջնաբերդը։ Այստեղ կը գտնուի նաեւ քաղաքին գլխաւոր մուտքը, որ կը կոչուի Թաւրիզեան դարպաս (Թապրիզ քափը)։ Քաղաքէն արեւելք կը գտնուի Վարագայ լեռը իր համանուն երկու վանքերով՝ Հին ու Նոր Վարագայ վանքեր [27]։ Քաղաքին հիւսիս–արեւելեան կողմը կը գտնուին Թոփրաք-Քալէի բարձունքները (ուրարտական Ռուսախինիլի ամրոցը), ուր հնագիտական պեղումներու շնորհիւ ի յայտ եկած են բազմաթիւ հնութիւններ։ Այս բարձունքներուն վրայ կը գտնուին շարք մը յիշարժան վայրեր, ինչպէս Ակրփին (կամ Ագռաւի) ժայռը, Մհերի դուռը, Զըմփ-զըմփ մաղարան, Ծրտոտ քարը, որոնց հետ կապուած են տեղական աւանդութիւններ [28]։

Իր ծննդավայրին կենսագիր Համբարձում Երամեան (ծնած 1857-ին), 11 տարեկանէն կուրացած ըլլալով, մինչեւ իր կեանքի վերջը վառ պահած է Վանի հէքեաթային պատկերը՝ դրոշմուած իր մանուկ երեւակայութեան մէջ. «Յուշարձան» մենագրութեան առաջին հատորին մէջ ան կը վերյիշէ Վանի բնապատկերը՝ տեսած 5 տարեկանին. «Կը կանգնէի ժայռի մը կատարը՝ կռնակս դէպի Վարագ դարձուցած, ու կը դիտէի հսկայ համայնապատկերը՝ արեւմտեան կողմը. աջ կողմէն հորիզոնը կը պատնիշէին Ս. Գրիգորի եւ դէպ արեւմուտք՝ Ակրբիի բլուրներու երկարաձիգ կարաւանները՝ հարս ու փեսայի կատարներով՝ մինչեւ ծովափ։ Իսկ ձախ կողմէն Շուշանցի լեռները եւ անոնցմէ ձորակով մը բաժնուած Ս. Խաչի բլրաշարքը՝ նոյնպէս մինչեւ ծով։ Ահագին աղեղ մը կը կազմէր այս տեսարանը, որ իր մէջ կը պարփակէր ոչ միայն դաշտը, այլեւ Վանի Այգեստանը, որ հեռուէն կը թուէր միապաղաղ հսկայ զմրուխտ մը։ Այդ կանաչութեան եւ ծովու հայելիանման կապուտակին մէջտեղ կը բարձրանար Վանի պատմական բերդը եւ արեւմտեան կողմը ընդարձակ լիճը՝ իր չորս կղզիներով ու շրջապատի լեռներով, հարաւային լեռնագօտին՝ մշտականաչ անտառներով եւ Արտօս ու Առնօս կատարներով՝ գրէթէ միշտ ձիւնապատ, իսկ հիւսիս-արեւմտեան կողմը՝ վեհափառ Սիփանն իր ձիւնապսակ եւ ամպածրար գագաթով։ Լճին արեւմտեան ափերէն հազիւ կ’ուրուագծէին մշուշապատ Նեմրութն ու Գրգուռը, որոնց մանրամասն ու կախարդիչ նկարագրութիւնները պիտի կարդայինք յետոյ Սրուանձտեանցի մօտ» [29]։

20-րդ դարասկզբին Վան քաղաքը ունի 5.500 տուն, որոնցմէ 3.000-ը՝ հայկական։ Քաղաքը բաժնուած է երկու մասի՝ Քաղաքամէջ (պարսպապատ բուն քաղաք) եւ անկէ արեւելք գտնուող՝ Այգեստան՝ փռուած ընդարձակ տարածութեան վրայ։ Տուներուն մեծ մասը աղիւսաշէն է, միայարկ, երկյարկ եւ քիչ թիւով՝ եռայարկ։ Փողոցները նեղ են եւ ծուռումուռ։ Քաղաքին հայաբնակ մասը կը բաժնուի 34 մեծ ու փոքր թաղերու, որոնցմէ 31-ը խիստ աւերուած են 1895-ի հակահայկական զանգուածային բռնութիւններուն ժամանակ։ Հայկական եկեղեցիները 12-ն են՝ Ս. Տիրամայր, Ս. Պօղոս, Ս. Պետրոս, Ս. Վարդան, Ս. Սահակ, եւայլն [30]։

Վանի Հին քաղաքը միջնաբերդէն դիտուած (Աղբիւր՝ C.F. Lehmann-Haupt, Armenien Einst und Jetzt, Berlin/Leipzig, 1926)

Վանի արեւմտեան մասը կը կոչուի Բուն քաղաք կամ Քաղաքամէջ։ Ան երեք կողմերէ շրջապատուած է պարիսպներով, իսկ հիւսիս-արեւելքին կը բարձրանայ միջնաբերդը։ Քաղաքը ունի քաղաքային չորս դուռեր. Թաւրիզ (Թապրիզ)՝ արեւելեան կողմը, Եէնի (նոր) կամ Սարայ՝ հարաւային կողմը, Օրթա (միջին)՝ հարաւային կողմը, Իսքելէ (նաւահանգիստ)՝ հիւսիս-արեւմտեան կողմը [31]։ Քաղաքամէջի յատակագիծը անկանոն է, նեղ փողոցներով, իրարու կպած տուներով, աղքատ բուսականութեամբ։ Քաղաքամէջ կը գտնուին արհեստաւորներու շուկան, կառավարչատունը, ոստիկանատունը, գլխաւոր մզկիթները, կեդրոնական բանտը, փոստ-հեռագրատունը, ռեժիի (Régie) կեդրոնը, գլխաւոր զօրանոցը եւ հայկական առաջնորդարանը [32]։

1. Վան քաղաքը, իսկ նկարին խորքին կ՚երեւի Վարագայ լեռը (Աղբիւր՝ Victor Pietschmann, Durch kurdische Berge und armenische Städte, Wien, 1940)

2. Վանի միջնաբերդին մուտքը (Աղբիւր՝ Victor Pietschmann, Durch kurdische Berge und armenische Städte, Wien, 1940)

1880-1881 թուականներուն գտնուելով Վան, Սրուանձտեանց կը յայտնէ որ Բուն քաղաքին մէջ տեղադրուած են կառավարութեան պաշտօնատուները, զօրանոցը եւ դատարանները, բոլոր շուկաները եւ խաները [33]։

Սրուանձտեանցի Վան ժամանումէն առաջ՝ 1874-1878 թուականներուն Քաղաքամէջ իբրեւ ուսուցիչ պաշտօնավարած Երամեան հետագային կը յիշէ, որ այս վայրը բաժնուած է նեղ ու աղտոտ փողոցներու՝ չունենալով ո՛չ այգի եւ ոչ պարտէզ։ Յատկապէս դժուար է այդ փողոցներով անցուդարձը՝ ձմրան եղանակին, քանի որ ձիւնը երբեմն մինչեւ 4-5 ամիս կը կուտակուի այդ անձուկ փողոցներուն մէջ՝ տեղ-տեղ մինչեւ միայարկ տուներու տանիքները հասնելով։ Այդպիսով ձիւնը յաճախ կը գոցէ նաեւ տուներու դռներն ու պատուհանները, որուն հետեւանքով՝ տնեցիները կը ստիպուին ձիւնակոյտերուն վրայ՝ տունէն ելք մը եւ սանդղաձեւ անցքեր փորելու, որպէսզի կարենան դուրս ելլել եւ արտաքին աշխարհին հետ կապուիլ։ Ըստ Երամեանին, ձմրան այդ անհրապոյր ամիսներուն ժողովուրդը ստիպուած կ’ըլլայ իր հաճոյքն ու զբօսանքը փնտռելու տուներու կամ սրճարաններու տաքուկ, բայց ծխալից յարկերուն տակ՝ տարուելով նարտիով եւ թղթախաղով [34]։

[Վանի արեւելեան կողմը ունի հարուստ բուսականութիւն, սաղարթախիտ այգիներ եւ կը կոչուի Այգեստան (տեղական բարբառով՝ Էգեստար, Էգեստարայ), զոր թուրքերը կ’անուանեն նաեւ Բաղլար [35]։

Սրուանձտեանցի գեղարուեստական նկարագրութեան համաձայն, «Վանայ այգեստանք … բնակչաց ձեռքով վայելչագեղ զարդարած երանաւէտ վայրեր են, ուր իւրաքանչիւր տունը իրեն կից ունի ծառաստան, այգեստան, բուրաստան եւ իր դրան առջեւի փողոցին երկու եզերքը՝ առուներ ջրալից, որոց ափերը կարգաւ տնկուած են սաղարթախիտ մանրատերեւ ուռիներ, տեղ-տեղ եւս բարդին, կաղամախ, հացենին, թեղին։ Փողոցներու մէջտեղը՝ հասարակաց ընդարձակ ուղին, եւ ճղազարդ ծառոց թեւերն ու տերեւները այսեւայն կողմէն իրարու գրկուած խռնուած՝ սքանչելի հովանոց կը կազմեն անցորդաց. որոց մէջէն արեւու ճառագայթները մանր-մանր հողմածփիկ աստղերու նման կը ծագին գետնին վրայ, անցնողին կամ նստողին գլխուն ու երեսաց վրայ ծածանելով, ինչպէս խաղաղ գիշերուան մը մէջ լուսնոյ հով ճաճանչները կը փայլեցնէ զեփիւռը ծովուն ափանց մօտ եղած նօսր ջրերուն ծոցիկ։ Նոյն ծառերը, որոց կանանչ ու դալար վարսեր կ’օծանին օդին ցօղով եւ արեւուն ջերմով, իրենց արմատները ’ի գնացս ջուրց կ’ուռճանան. ջուրք խոխոջելով, գըլգըլալով կ’անցնին՝ լզելով այն ծառոց ոտները, ոռոգելով իւրաքանչիւրին սահմանեալ այգին, պարտէզն ու բուրաստանը, մատակարարելով առ հասարակ տանց ’ի լուացումն, ’ի յըմպելիս եւ առ ամենայն պէտս» [36]։

Այգեստանը կ՚երկարի շուրջ 4,5 քմ՝ իր փողոցներով ու հրապարակներով, եւ անոր երկարութիւնն ու լայնութիւնը մէկական ժամ են, ըստ Սրուանձտեանցի [37]։ Վանեցիները փողոցը կը կոչեն փողան, իսկ գլխաւոր փողոցներու հրապարակները՝ փողնիգլոխ [38]։ Այգեստանի մէջ կը գտնուի Խաչփողանի փողոցը՝ զարդարուած ուռենիներով եւ կաղամախներով, ինչպէս նաեւ նոյնանուն՝ Խաչփողանի հրապարակը։ Միւս փողոցները անկանոն են, նեղ եւ ծուռումուռ, իսկ տուները հողաշէն են եւ ոչ այնքան բարետես։ Այգեստանի մէջ են անգլիական, ֆրանսական, ռուսական, պարսկական հիւպատոսարանները, հայ բողոքական դպրոցն ու որբանոցը, ինչպէս նաեւ գերմանական, ամերիկեան եւ ֆրանսական միսիոնարական հաստատութիւնները։ Պետական եւ հանրային կառոյցներէն այստեղ կը գտնուին բաղնիքները, շուկաները, ինչպէս նաեւ զօրանոցներ։ Ըստ աւանդութեան, Ասորեստանի թագուհի Շամիրամը իր ամարանոցը կառուցած էր նոյնինքն Այգեստանի մէջ [39]։

Արեւմուտքէն արեւելք (չհաշուելով շուկայի ճամբուն վրայ գտնուած թրքաբնակ թաղամասը՝ գրեթէ ¾ ժամու ճամբայ) եւ հիւսիսէն հարաւ ոտքով հաւասարապէս գրեթէ 2 ½ ժամու միջոց բռնող քառակուսի մեծ տարածութեան մը վրայ փռուած Էգէստարայ (Այգեստան) թաղամասին հայ ժողովուրդը՝ գրեթէ ամբողջովին շարժման եւ հաղորդակցութեան մէջ կը գտնուի մեծ տօներուն եւ մասնաւորապէս Բարեկենդանին ու Վարդավառին։ Քաղաքի ու Այգեստանի մօտաւորապէս 40 հազար բնակչութեան 2/3-ը հայ է, չհաշուելով մօտակայ գիւղերը, որոնք աւելի ուշ ընդարձակուելով՝ քաղաքի արուարձաններ կազմած են [40]։

Այգեստանը, ըստ երեւոյթին, համեմատաբար նոր թաղամաս մըն է, քանի Երամեան իր յուշերուն մէջ կը գրէ, թէ իր մանկութեան օրերուն կային ծերունիներ, որոնք կը պատմէին, թէ Այգեստանը ժամանակին անապատ դաշտ մըն էր, որ թէեւ աւելի հին ժամանակներուն բնակավայր եղած է։ Եւ ասոր իբրեւ ապացոյց՝ թոնիրներ, խաչքարեր, շինութեանց հիմքեր, ինչպէս եւ զրահներ, նիզակի ծայրեր ու բեւեռագրեր դուրս կու գային հողը հերկուելու ժամանակ։ Սակայն Երամեանի լսածին համաձայն, հին ժամանակներուն՝ «Շէն էր միայն դէպի հարաւակողմը՝ Շամիրամայ թաղ ըսուած քաղաքամասը, որ ծովեզերքէն սկսելով կը տարածուէր արեւելքի ուղղութեամբ։ Թերեւս Խորենացւոյ Շամիրամակերտ բերդի արուարձանն էր այդ, զոր կ’ոռոգէր Հայոց ձորէն վեց ժամու հեռաւորութենէ ամրակառոյց ջրանցքով բերուած Շամիրամի առատահոս ջուրը, եւ այդ պատճառով իսկ այնքան դրախտանման պարտէզներով ու այգիներով օժտուած էր ան» [41]։

Այգեկութ Շահպաղի (ներկայիս Պեյիւզիւմիւ) գիւղին մէջ (Աղբիւր՝ «Գեղունի», պատկերազարդ հայաթերթ, 1905, Վենետիկ, Ս. Ղազար)

Ըստ Երամեանի վկայութեան, թուրքերը հետզհետէ կը հաստատուին Այգեստանի արեւմտեան հատուածին մէջ՝ Շամիրամ, Շապանիէ, Արարք (արեւմտեան հատուած) թաղամասերուն մէջ։ Բնակչային ժողովրդագրական այս փոփոխութիւններուն լոյսին տակ, Այգեստանի կեդրոնական հատուածներէն՝ Համտի պէյ եւ Հաֆիզ էֆենտի թաղամասերը, նոյնպէս կը բնակեցուին թուրքերով։ Իսկ հայերը հետզհետէ կը սկսին կեդրոնանալ արեւելեան կողմը՝ Յանկոյսներ, Նորաշէն, Արարք (արեւելեան հատուած), Ճաւշէն թաղամասերուն մէջ։ 19-րդ դարու վերջաւորութեան թրքաբնակ է նաեւ Այգեստանի հիւսիսը գտնուող Փեշէ Փողան թաղամասը, իսկ հայաբնակ է՝ Հայկավընք թաղամասը։ Այլ թաղամասեր՝ հիւսիս-արեւելեան տարածքին մէջ, ինչպէս Վերին Նորշէն եւ Վարին Նորշէն, Պոյենց, Կարոյեան, ունին թուրք եւ հայ խառն բնակչութիւն։ Երամեան դիտել կու տայ որ թրքաբնակ կարգ մը թաղամասերու մէջ կային հետքեր կամ նշմարներ քանի մը եկեղեցիներու, իսկ շատ մը թուրք ընտանիքներ կը կրէին հայկական մականուններ։ «Կրօնափոխներու սերո՞ւնդ կը ներկայացնէին անոնք արդեօք, թէ՞ բռնագրաւուած կալուածներու հետ նաեւ անոնց նախկին տէրերու անունը իւրացուցած էին», հարց կու տայ հեղինակը [42]։

Երամեանին աղբիւրները կը տեղեկացնեն, որ հին ժամանակներուն հայաբնակ են բերդաքաղաքէն դէպի արեւելք մինչեւ Ս. Յակոբի (Վերին եւ Վարին Նորշէն) ու Կարոյեանի զոյգ թաղերը։ Վերջինս սեփականութիւնը եղած է մեծահարուստ հայ գերդաստանի մը, բայց թուրքերը, ըստ Երամեանին, բռնութեամբ կամ չնչին գումարներ վճարելով տիրացած են այս տարածքներուն, իսկ այստեղի հայերն ալ նոյնպէս հաստատուած են աւելի արեւելք գտնուող թաղամասերուն մէջ։ Այս ձեւով ալ կը կազմուի Այգեստանի արեւելեան հատուածը՝ միջնակէտ ունենալով Խաչփողանը (Խաչ փողոցը) եւ բաժնուած չորս հայաբնակ թաղամասերու. Ս. Յակոբ, Յայնկոյսներ, Նորաշէն, Արարք։ Պէտք է նշել որ հայկական աղբիւրներու մէջ Այգեստան անունանումը յաճախ կը տրուի միայն հայաբնակ վայրերուն. այս ձեւով Ս. Յակոբ թաղամասը, որ փաստօրէն կը գտնուի Այգեստանի կեդրոնական բաժինին մէջ, կը ներկայացուի (այնպէս ինչպէս Երամեանի յուշերուն մէջ կը կարդանք) իբրեւ «հայկական» Այգեստանին արեւելքը գտնուող հատուած։ Ս. Յակոբ թաղամասին կեդրոնական փողոցը իր զանազան մասերով կը կոչուի Կապոյտ-Խաչի թաղ, ուր Երամեանի մանկութեան տարիներուն գոյութիւն ունեցած է նաեւ ուխտատեղի մը [43]։ Հայաբնակ միւս թաղամասերէն իւրաքանչիւրը ունի իր առանձին եկեղեցին եւ անոր կողքին ալ ծխական վարժարանը։

Քաղաքին թրքաբնակ հատուածներուն հետզհետէ ընդարձակումը շարունակական գործընթաց մըն է, որուն մասին անդրադարձ կայ նաեւ Երամեանի գործին մէջ։ Այսպէս, այս գործընթացը Ս. Յակոբ եւ Նորաշէն թաղամասերուն մէջ տասնամեակներու տեւողութեամբ շարունակուած է։ Վկայակոչելով իր յուշերը, Երամեան կը նշէ թէ ինք ծանօթ է տասնեակ մը հայ ընտանիքներու, որոնք ճնշումի տակ չնչին գիներով ծախած են իրենց գեղեցիկ տուներն ու ընդարձակ պարտէզները եւ փոխադրուած են Այգեստանի կեդրոնական կամ արեւելեան մասերը։ Այս պայմաններուն մէջ Ս. Յակոբ եկեղեցիին շուրջ ամբողջութեամբ թուրք ընտանիքներ կը հաստատուին, իսկ նոյն այս կառոյցին հարաւային կողմը կը մնան միայն քանի մը հայ ընտանիքներ [44]։

Ինչ կը վերաբերի Այգեստանի ոռոգման եւ կանաչապատման հարցին, ապա Երամեան կը գրէ, որ «Այգեստանի դաշտը ատենին ջրազուրկ էր, ուստի նոր բնակիչները հորեր (քէհրիզ) փորելով, տասնեակ աղբիւրներ կը հանեն՝ ոռոգելու համար իրենց նորատունկ պարտէզներն ու այգիները։ Այդ մշտահոս աղբիւրներու երկարաձիգ հոսանքներու եզերքները շար ի շար տնկուած բարդի կամ սօսի բարձրուղէշ ծառերն ու ուռենիները՝ եւրոպական պուլվարներու ձեւ կուտան փողոցներուն» [45]։ Այգեստանը յայտնի է իր առատ խնձորով, տանձով, սալորով, ծիրանով եւ այլ մրգերով։ Խաղողը համեղ չի համարուիր, թէեւ անկէ կ՚արտադրեն որակեալ գինի [46]։

Բերդին եւ անկէ արեւելք տարածուող Հայկավանք թաղին միջեւ կայ հին հայկական գերեզմանատուն մը, որ 1909-ին, օսմանեան իշխանութիւնները կը վերածեն հուրրիէթ մէյտանի (Ազատութեան հրապարակի)։ Նոյն ժամանակներուն, գերեզմանատան մէջէն դէպի քաղաք եւ Այգեստան՝ ընդարձակ պողոտայ մը շինելու նպատակով գետինը հարթելու աշխատութիւնները երեւան կը բերեն անհաշիւ քանակութեամբ ոսկրակոյտեր, որոնք, Երամեանի ենթադրութեամբ, Լենկ Թեմուրի օրով (14-րդ դար) սպաննուած վանեցիներու կմախքներու մնացորդներն են [47]։

Վան քաղաքի հիւսիս-արեւմտեան կողմը. փորագրատիպ. Իսքէլէ (նաւահանգիստ) դուռը (Աղբիւր՝ Charles Texier, Description de l’Arménie, la Perse et la Mésopotamie, Première Partie, Paris, 1842)

1. Վան քաղաքի հարաւակողմը. փորագրատիպ. Օրթա (միջին) դուռը (Աղբիւր՝ Charles Texier, Description de l’Arménie, la Perse et la Mésopotamie, Première Partie, Paris, 1842)

2. Վան քաղաքի արեւելեան կողմը. փորագրատիպ. Թաւրից (Թապրիզ) դուռը (Աղբիւր՝ Charles Texier, Description de l’Arménie, la Perse et la Mésopotamie, Première Partie, Paris, 1842)

Վան Քաղաքամէջի հիւսիս-արեւելեան կողմը 1 քմ. երկարութեան վրայ կը բարձրանայ 100-120 մեթր բարձրութիւն ունեցող ուղղաձիգ քարաժայռ մը, որուն վրայ կը գտնուի միջնաբերդը կամ «Շամիրամի բերդը»՝ պարիսպներու եւ այլ շինութեանց մնացորդներով, սեպագիր արձանագրութիւններով, ժայռափոր սենեակներով [48]։ Այս շինութեանց մանրամասն նկարագրութիւնը տակաւին 5-րդ դարուն տուած է Մովսէս Խորենացին, իսկ հետագային՝ 19-րդ դարու սկիզբին, Ղուկաս Ինճիճեանը առաւել մանրամասնած է անոնց նկարագրութիւնը [49]։

Վան քաղաքին կեդրոնական մասէն վեր կը խոյանայ լեռնաճիւղ-ժայռ մը, ուր զետեղուած է ուրարտական միջնաբերդը։ Վանայ միջնաբերդը, որ կը կոչուի նաեւ Ամարստան, ունի վիմափոր զինանոցներ ու զօրանոցներ, պահեստներ, ախոռներ, դիտակէտեր, բաւական ընդարձակ հրապարակներ։ Բերդի ստորոտով կը ձգուի ոչ պակաս ամուր պարիսպը՝ իր պաշտպանական միւս կառոյցներով [50]։

Դէպի բերդ տանող ճանապարհը կ’անցնի զառիթափ բարձունքով։ Ժայռի մեջ փորուած դահլիճները՝ քառակուսի կամ խորանարդ ձեւով, զարդարանքներ չունին, սակայն անոնց պատերը սքանչելիօրէն փայլեցուած են։ Պատերու երկարութեամբ փորուած են քառակուսի որմնախորշեր։ Գլխաւոր դահլիճէն չորս մուտքեր կը տանին դէպի կողային քարայրները։ Դէպի դահլիճ կը բարձրանայ վիթխարի սանդուխ մը։ Այս դահլիճ-քարայրներու մուտքին ժայռը ծածկուած է սեպագրերով։ Ժայռին հարաւային կողմը, որ կը նայի դէպի քաղաք, միանգամայն ուղղաձիգ է։ Սակայն ժայռին ստորոտէն կը սկսին աստիճաններ, որոնք կը տանին դէպի քարակերտ սենեակները [51]։

• • [1] Երամեան Համբարձում, Յուշարձան, հատոր Ա, տպագր. Արամ Գասապեան, Աղէքսանդրիա, 1929, էջ 12։
  • [2] Նոյն, էջ 12։
  • [3] Կամսար Աւետիսեան, Ասպրամ Աւետիսեան, Հայրենագիտական էտյուդներ, «Սովետական գրող» հրատարակչութիւն, Երեւան, 1979, էջ 176։
  • [4] Երամեան, Յուշարձան…, էջ 17։
  • [5] Նոյն, էջ 13։
  • [6] Աւետիսեան/Աւետիսեան, Հայրենագիտական…, էջ 174։
  • [7] Երամեան, Յուշարձան…, էջ 13։
  • [8] Աւետիսեան/Աւետիսեան, Հայրենագիտական…, էջ 174։
  • [9] Երամեան, Յուշարձան…, էջ 13։
  • [10] Նոյն, էջ 31։
  • [11] Հայկական համառոտ հանրագիտարան, Երեւան, 2003, հատոր 4։
  • [12] Նոյն։
  • [13] Գեղամ Բադալեան, «Վանի էյալեթի քրդական իշխանությունները (հուքյումեթները) 14 դ.-19-րդ դ. 40-ական թթ», Իրան-նամէ, թիւ 29-31, 1998։
  • [14] Հայկական համառօտ հանրագիտարան, Երեւան, 2003, հատոր 4; Sarkis Karayan, “Demography of Van Province, 1844-1914”, in Richard G. Hovannisian (ed.), Armenian Van/Vaspurakan, Mazda Publishers, Costa Mesa, California, 2000, p. 197-198.
  • [15] Հայկական համառոտ հանրագիտարան…։
  • [16] Նոյն։
  • [17] Karayan, “Demography of Van Province…”, p. 198-199.
  • [18] Robert H. Hewsen, Armenia: A Historical Atlas, University of Chicago Press,  Chicago/London, 2001, pp. 182, 209; Raymond H. Kévorkian, Paul B. Paboudjian, Les Arméniens dans l’Empire Ottoman à la veille du Génocide, ARHIS, Paris, 1992, p. 513.
  • [19] Հայկական համառօտ հանրագիտարան…։
  • [20] Karayan, “Demography of Van Province…”, p. 198.
  • [21] Աւետիսեան/Աւետիսեան, Հայրենագիտական…, էջ 174-175։
  • [22] Kévorkian/Paboudjian, Les Arméniens…, pp. 534-543; Sevan Nişanyan, Adını Unutan Ülke: Türkiye'de Adı Değiştirilen Yerler Sözlüğü, Everest Yayınları, Istanbul, 2010.
  • [23] Գարեգին Սրուանձտեանց, «Համով-հոտով», Երկեր, հատոր 1, Երեւան, 1978, էջ 397։
  • [24] Թաթեւոս Յակոբեան, Պատմական Հայաստանի քաղաքները, Երեւան, «Հայաստան» հրատ., 1987, էջ 231-239; Թաթեւոս Յակոբեան, Ստեփան Մելիք-Բախշեան, Յովհաննէս Բարսեղեան, Հայաստանի եւ հարակից շրջանների տեղանունների բառարան (ՀՀՇՏԲ), Երեւան, 1998, հատոր 4, էջ 748։
  • [25] Սրուանձտեանց, «Համով-հոտով», էջ 397։
  • [26] Յակոբեան, Պատմական Հայաստանի…, էջ 236; ՀՀՇՏԲ, հ. 4, էջ 748։
  • [27] Յակոբեան, Պատմական Հայաստանի…, էջ  232-233; ՀՀՇՏԲ, հ. 4, էջ 748; Աւետիսեան/Աւետիսեան, Հայրենագիտական…, էջ 176։
  • [28] Նոյն, էջ 176; Սրուանձտեանց, «Համով-հոտով», էջ 397։
  • [29] Երամեան, Յուշարձան…, էջ 48։
  • [30] Յակոբեան, Պատմական Հայաստանի…, էջ  238։
  • [31] Սրուանձտեանց, «Համով-հոտով», էջ 397; Kévorkian/Paboudjian, Les Arméniens…, p. 517.
  • [32] ՀՀՇՏԲ, հ. 4, էջ 748։
  • [33] Սրուանձտեանց, «Համով-հոտով», էջ 396։
  • [34] Երամեան, Յուշարձան…, էջ 95։
  • [35] Աւետիսեան/Աւետիսեան, Հայրենագիտական…, էջ 178։
  • [36] Գարեգին Սրուանձտեանց, Մանանայ, Պոլիս, 1876, էջ 39-40։
  • [37] Սրուանձտեանց, «Համով-հոտով», էջ 396; ՀՀՇՏԲ, հ. 4, էջ 748։
  • [38] Սրուանձտեանց, Մանանայ…, էջ 44։
  • [39] Երամեան, Յուշարձան…, էջ 37)։ ՀՀՇՏԲ, հ. 4, էջ 748։
  • [40] Երամեան, Յուշարձան…, էջ 71։
  • [41] Նոյն, էջ 35։
  • [42] Նոյն, էջ 35-36։
  • [43] Նոյն, էջ 36։
  • [44] Նոյն, էջ 36։
  • [45] Նոյն, էջ 36։
  • [46] Աւետիսեան/Աւետիսեան, Հայրենագիտական…, էջ 178։
  • [47] Երամեան, Յուշարձան…, էջ 17։
  • [48] ՀՀՇՏԲ, հ. 4, էջ 748։
  • [49] Ինճիճեան Ղ. վարդապետ, Աշխարհագրութիւն չորից մասանց աշխարհի, մասն առաջին, Ասիա, հ. I, Վենետիկ, 1806, էջ 138-139:
  • [50] Յակոբեան, Պատմական Հայաստանի…, էջ 232-233; ՀՀՇՏԲ, հ. 4, էջ 748։
  • [51] Աւետիսեան/Աւետիսեան, Հայրենագիտական…, էջ 176-177։