Տարածաշրջանը, որտեղ գտնւում էր Արաբկիրը առանձնանում է ճոխ երգ ու պարով: Թեպէտ քաղաքում զարգացած է արհեստը, առևտուրը, Արաբկիրն ունի բաւական հարուստ մշակութային կեանք: Արաբկիրցիները կենսունակ են եւ ամէն առիթով պարում ու երգում են:
Տօներ և ծէսեր
Ժողովրդական երգն ու պարը տարբեր ծիսակատարութիւնների անբաժան մասն են կազմել: Երգ ու պարով, նուագով է ուղեկցւում նաև կրօնական տօներն ու սովորութիւնները, որոնք իւրայատուկ ձևով են նշւում Արաբկիրում: Այդ տօներից են Գիւտ Խաչը, Աստուածայայտնութեան և մկրտութեան տօնը, Ամանորը, հեթանոսական ժամանակներից մնացած Տէրընդառաջը, որին իրենք Տէրըտաս են ասում, Բարեկենդանը, որը սկսւում է Մեծ պահքից առաջ: Այն տօնում են երգ ու պարով, աւանդական գործիքների՝ քամանչա, սազ, դափ ուղեկցութեամբ և այլն: Բարեկենդանի սիրուած պարերգը «Թամզարա»ն է, այն պարում են զոյգ-զոյգ միմեանց պարի հրաւիրելով: Պարագլուխը ձեռքը սպիտակ թաշկինակ բռնած պարելով դէպի աջ է առաջնորդում: Պարին մասնակցում են բոլորը՝ ծափով, երգով ու պարով. [1]
Թամզարա [2]
Բազմաթիւ զոյգեր այս տօնին հանդիպում են, սիրահարւում ու բարեկենդանի սիրոյ երգեր երգում.
Ելեր ու կայներ ես դրանը կէսը,
Շարեր ոսկի արծաթ, անամ, ձգեր երեսը: [3]
******************************
Աղուոր մըն կայներ դրան կէսը,
Քեմեր [գօտի] մ՚ալ է կապեր բարկճուկ [բարակ] մէջքը.
Աչքով ունքով կընէ՝ եկուր մեր ներսը,
Հազար ոսկի կ՚արժէ աղուորին տեսքը: [4]
******************************
Այւանը [պատշգամ, վերնատուն] կ՚ելլամ, ցուրտ է՝ կը մսիմ,
Էլին եարը կուգայ, ես կու հաւասիմ [հետեւի՞լ],
Տէրը հոգիս չառներ, մեռնիմ խալըսիմ [սպառուիլ]: [5]
(Ասացող Բախտիկեան, երգը գրի է առնուել 1935թ Նիւ Եորք)
Բացի այս տօներից կան նաև զանազան այլ իւրօրինակ սովորութիւններ: Դրանցից է Մամա չթթիկը, որի ժամանակ երկար երաշտից յետոյ երգով Աստծուց անձրև են հայցում:
Հայատառ թրքերէն՝
Մամա չթթիկ նէ իստէ՞ր:
Ալլահտան եաղմուր իստէր,
Վե՛ր Ալլահըմ, վէ՛ր
Եաղմուր իլէ պիր տէ սէ՜լ…:
Թրքերէն՝
Mama çıttik ne ister?
Allahtan yağmur ister,
Ver Allah’ım, ver!
Yağmur ile bir de sel…
Հայերէն թարգմանութիւն՝
Մամա չթթիկն ի՞նչ կ՚ ուզէ.
Աստուծմէ անձրեւ կ՚ ուզէ:
Տու՛ր Աստուած իմ, տու՛ր,
անձրեւի հետ եւ հեղեղ…[6]
Արաբկիրէն հայ ընտանիք մը, ինքնութիւնը անծանօթ (Աղբիւր՝ Հայասստանի ազգային արխիւ, Երեւան, շնորհակալութիւններ Տիրք Ռոտզանթի)
Ժողովրդական երգ
Անդրադառնալով արաբկիրցիների երգ երաժշտութեանը, ցաւով պիտի փաստեմ, որ մեզ հասած երգերը այդքան էլ շատ չեն քանակով: Շատ երգերի միայն բանաստեղծական մասն է մեզ հասել: Քանի որ ժողովրդական երգը բանաւոր արուեստ է, ուստի շատ նմուշներ բանաւոր փոխանցման հետևանքով, բնականաբար, կորստեան են մատնուել: Այս տեղավայրի ժողովրդական երգերի, պատմութեան, ազգագրութեան, կենցաղի պահպանման գործում մեծ և շնորհակալ գործ են արել հենց ծագումով արաբկիրցի Անդրանիկ Փոլատեանը, Աւետիս Մեսումենցը, Սարգիս Բախտիկեանը: Ա. Լ. Փոլատեանի «Պատմութիւն հայոց Արաբկիրի» աշխատութեան մէջ, ներկայացուած են Աւետիս Մեսումենցի գրառած և մշակած ժողովրդական, աշուղական, հեղինակային երգեր: Ահա այդ ժողովրդական երգերից մի քանիսը.
Ա՜խ, յըլլէի [ըլլայի], յըլլէի,
Հոր գործող մը յըլլէի,
Ազբիդ թէլ տուողն յըլլէի,
Հաւտա՛ քու անուշ սիրուդ՝
Մանամբս կու ներկէի:
Ա՜խ, յըլլէի, յըլլէի,
Սարմաշուխ [բոյս մը, բաղեղ] մը յըլլէի,
Ածուքիդ մէջի յըյնէի [իյնայի],
Պատուհանիդ հասնէի,
Օր ու գիշեր հայէյի:
Ա՜խ, յըլլէի, յըլլէի,
Անկոյի [Արաբկիրի մէջ գետակ] զումն յըլլէյի,
Ամէն ջուրէն ելլալուդ
Քեզ ծոցիկըս առնէի
Ամուր, ամուր սեղմէի:
Գեղեցիկ սիրային երգ է: Սիրող երիտասարդը ջերմ փափագով և անսահման սպասումով պատրաստ է ամէն բանի՝ ապագայում իր սիրուն տիրանալու համար…
Հէ՛յ մանտըր, մանտըր, մանտըր
Հէ՛յ մանտըր, մանտըր, մանտըր
Խաղաս կու ծանտըր, ծանտըր, ծանտըր
Խաղաս կու ծանտըր, ծանտըր, ծանտըր
Այս երգը պարերգ է: Ինչպէս և երգի անունն է՝ պարում են մանր-մանր, ուստի պարելու համար փոքր տարածքը բաւարար է: Ենթական իր ոտքերի շրջագծի մեծութեամբ տարածութեան մէջ հոլի պէս շրջում է: Սա տիպիկ Արաբկիրի պարերգ է [9]:
Ա. Մեսումենցի գրառած «Արաբկերու մեջ ալ վարդ բուսաւ» ժողովրդական երգը դժբախտ էակի աղեկտուր և ողբերգական օրհասը պատկերող ողբերգ է:
Արաբկերու մեջ ալ վարդ բուսաւ [10]
Արաբկերու մէջ ալ վարդ բուսաւ,
Հոռոփին [աղջկայ անուն] պոյով քարը կըյեցին
Դնաց հեղ սարում երկու հատ խնձոր
Սուրբ լոսը տեսաւ, եառէն կախեցին։
Չար սատանէքը ետեւէն հասան,
Է(…) տուին, խունկ ու մոմ առին,
Լեռները փլան յամէն կիրակմուտք,
Թըփերը լացան, հոգւոյն ծխեցին։
Արաբկիրի մէջ հայեր, լուսանկարուած հաւանաբար քաղաքին հայկական աղջկանց վարժարանին առջեւ (Աղբիւր՝ Ճորճ Ճերճեանի լուսանկարներու հաւաքածոյ)
Օ՜յ եար Նազէնիս, երթանք մեր էգին, երթանք մեր էգին
Բացուեր է վարդը, բացուեր է վարդը, հասեր է տանձը,
Հայրդ ալ սիրեմ, մայրդ ալ սիրեմ, հարս ու կէսուր, տալդ ալ սիրեմ,
Երբ որ բաղնիքէն ալ գասնէ, անուշ, անուշ հոտդ ալ սիրեմ։
Ուրախ և թռվռան պարերգ է: Երգի բառերը աւարտվելուց յետոյ նոր պարեղանակ է յայտնւում՝ նոր թափ ու աշխուժութիւն հաղորդելով: Դա հաւանական է արաբկիրցի նուագածուների շնորհի արգասիքն է: [12]
Արաբկիր, հայկական եկեղեցւոյ թաղամասը, 1907-էն ետք։ Պատկերին կեդրոնը, ճերմակ քարերով մեծածաւալ կառոյցը Ս. Աստուածածին եկեղեցին է (Աղբիւր՝ Հայասստանի ազգային արխիւ, Երեւան, շնորհակալութիւններ Տիրք Ռոտզանթի)
Ունի-ունի [13]
Պաղչան տանձը հասեր է
Ծածկէ վրան մսեր է
Տոպաճ գլուխ կեսրայրը
Պագտուիլնին տեսեր է
Սա կատակային երգ է, որն իր մասնաւոր պատմութիւնն ունի: Ասում են, մի օր Ալմասեկան բաղնիքում կանանց լողանալու ժամանակ կրակարանից բոց ու ծուխ է ներխուժում դէպի լոգարանը, և կանայք առանց ժամանակ կորցնելու, սասափահար դուրս են փախչում… Ահա այդ դիպուածի վերաբերեալ մի քառեակ.
Ալմասեկան բաղնիքը,
Ծոցիկ օղլուն գաղտնիքը,
Որն ալ կ՚ուզէ շապիկը,
Որն ալ կ՚ուզէ վարտիկը: [14]
Աղջիկ նա նայ [15]
Լեռները ձօն եկեր նա, նայ
Օվան տուման է,
Սիլայէն [սիրելի, հոգեհատոր] զատ ուրշի նա, նայ
Հալը եաման է։
Խաղողն ալ է հասեր նա, նայ
Մէջինը որդ է
Կարգած աղջներուդ նա, նայ
Անունը որբ է։
******************************
Այս երգի միայն բանաստեղծական տեքստն է մեզ յայտնի.
Մայրամ չատըր զարկեր
Օրման լեռները,
Մէկ դին սիւրիւն [հօտ] կ՚արծէ
Մեկ դին գառները:
Մենք ալ աղուոր աղջիկ
Եկեր ենք ձերը,
Քեզ հազար նազերով
տի տանինք մերը:
Մ՛ի լար աղուոր աղջիկ,
Հարս եղիր մեզի,
Եախութ, զիւմրիւթ անգին
Քար եղիր մեզի,
Չի ծախուած, չի փոխուած
Մալ եղիր մեզի,
Դուն շէն ու շողերե
ջան եղիր մեզի:
Աղջի քեզ բերեր ենք
Ֆիլտիշի [փիղի ատամով շինուած] սանտըր,
Սրմաթել մազերըդ
Հիէսուած է ծանտըր,
Դուն լուսնակ երես ես,
Խօսքերըդ քաղցըր,
Ուզես թե չուզես
Տի խաղաս մանտըր:
Աղջիկ ալ կու տանին
Ալով ու լալով,
Մազերն ալ կու հիւսեն
Սրմայի թելով,
Գըլուխն ալ կու կապեն
Պիւպիւլի շալով
Մատունքն ալ կու նաղշեն
Հինտու հինայով [հնդկական հինայով]:…
Շատ քնքուշ, մելամաղձոտ երգ է, որը հարսանեկան ծէսերի հետ աղերս ունենելու պատճառով շատ են երգել իբրև հարսանեկան երգ, բայց այն նաև պանդխտութեան, սիրոյ երգ է: [16]
Մանի [17]
Չափազանց յուզիչ պանդխտութեան երգ է: Տառապող պանդխտի սիրոյ երգը, վառ արտայայտուած է խօսքերի և երաժշտութեան մէջ:
Անծեղն [կաչաղակ] ալ կու կանչէ ինշալահ խերէ.
Մայրիկ, Մայրիկ,
Վաղը փոստան կու գայ խապար կու բերէ:
Էլին եարը կու գայ քու տըղադ ուր է,
Մայրիկ, Մայրիկ,
Մայրիկ, Մայրիկ,
Լալէն աչուըներս կապեր է փէրտէ [վարագոյր]:
Քէրվան կու գայ ինչ ղումաշի բեռներ կայ.
Մայրիկ, Մայրիկ,
Արանիս [մեր միջեւ] ալ շատ ծովեր ու լեռներ կայ:
Տուն եկու, տուն եկու, աղաս, տու եկու
Մայրիկ, Մայրիկ,
Աս աշխարհը փուճ է. մեզ ալ մեռնիլ կայ:
Պիւլպիւլ մ՚ալ եկեր վարդին կու թառի,
Մայրիկ, Մայրիկ,
Երկու ունքիդ մէջտեղ լոյս մը կու վառի;
Շատ սիրով սիրեցի փափաքըս չառի,
Մայրիկ, Մայրիկ,
Ղրկէ պուտիկ մը ջուր կըրակըս մարի:
Պաղչան կ՚իջնեմ ամէն բատին հասեր է,
Մայրիկ, Մայրիկ,
Վարդը բացուեր, ըռեհանը բուսեր է:
Էրնեկ ան աչերին եարը տեսեր է:
Մայրիկ, Մայրիկ,
Ձեռքը ձեռքին տըւեր, սիրուն հասեր է:
Արզումանեան ընտանիք, Արաբկիրի շրջանի Անջրդի (ներկայիս Թոփքափը) գիւղ, 1907։ Ոտքի, ձախէն աջ՝ Շնորհիկ, Վառվառէ (նստած մեծ մայրը), մեծ մօր գիրկը՝ Արուսեակ, Արբիկ (մեծ մօր եւ մեծ հօր միջեւ կանգնած), Պօղոս (մեծ հայրը), մեծ հօրը գիրկը՝ Ստեփան, Թրվանտա (ոտքի)։ Գետին նստած, ձախէն աջ՝ Մարթա, Մարգար, Կարապետ, Պօղոս (Աղբիւր՝ Հայասստանի ազգային արխիւ, Երեւան, շնորհակալութիւններ Տիրք Ռոտզանթի)
Արաբկիրի ժողովրդական երգեր գրի է առել նաև Կոմիտասի աշակերտ, նշանաւոր երաժիշտ-բանահաւաք Միհրան Թովմասի Թումաճանը, ով ժողովրդական երգ յայտնաբերելու ու գրի առնելու վարպետ էր և այդ մասնագիտութիւնը ժառանգել էր իր ուսուցչից: Երգերը նա գրառել է հենց արաբկիրցիներից՝ Հ. Ճավայեան, Մամասեան Յովհաննէս, Տիկ. Մամասեան, Տիրան Ջորեպանեան: 1923թ-ից Մ. Թումաճանը ապրել է Միացեալ Նահանգներում, ուր ինչպէս յայտնի է 1915 թուականից յետոյ Թուրքիայի տարբեր վայրերից ապաստանուած էին նաև արաբկիրցիները: Արաբկիրցի երգասացներից գրառած երգերը արեւմտահայերու աւանդական բարքային երգերն ու պարերգերն են: Բազմազան է երգերի բովանդակութիւնը, հետաքրքրական՝ նրանց ձայնակարգային-մեղեդիական կազմը, ընդարձակ՝ յուզականութեան շրջանակը: Երգերն իրենց ժանրերով ու բանաստեղծական թեմաներով կարելի է ասել, որ բազմազան են՝ ծիսական, հարսանեկան, սիրային-քնարական երգեր, յատկապես՝ մանիներ, պարերգեր, ողբերգեր, պանդխտութեան երգեր և այլն:
Յայտնի է, որ հնում արաբկիրցիները մեծ շուքով ու հանդիսութեամբ են նշել հարսանիքը: Նրանք աւանդապահ են: Հայ աղջիկը իրենց պատկերացմամբ պիտի լինի համեստ, մաքրասէր, եփող-թափող, գլուխը կախ, մեծին լսող ու յարգող, արտաքինը՝ միջահասակ, դէմքը կլոր, կարմիր ու ճերմակ, քիթը բարաձև, ճակատը բաց, մազը սև, խիտ ու երկար, բերանը փոքր, վիզը երկար, կուրծքը լիքը, ձեռքերը մսոտ, ոտքերը պստիկ: [18]
Արաբկիրէն հայ ընտանիք մը, ինքնութիւնը անծանօթ (Աղբիւր՝ Ճորճ Ճերճեանի լուսանկարներու հաւաքածոյ)
Արաբկիրում հարսանիքը արարողակարգ է, որի անքակտելի մասն է կազմում երգը, պարը, նուագը: Մինչ հարսանեկան հանդիսութիւնը, նրանք գնում են աղջիկտեսի, որին յաջորդում էր խօս կապը, նշանդրեքը [19]: Հարսանիքին սկսում են պատրաստուել դեռ ութ օր առաջ՝ աղջկան հինա են դնում, շաբաթ օրը բաղնիք են տանում՝ լողացնելու [20]: Կէսօրին, գալիս են աղջկայ տուն մազ հիւսելու, որին մասնակցում են գրեթէ բոլորը: Կնքամայրը սկսում է սրմա թելով հիւսել աղջկայ մազերը և երգել [21].
Աղջիկ ալ կուտանին, անա՜մ,
Առօք ու փառօք.
Մազերն ալ կուհուսեն, անա՜մ,
Սըրմայի թելոք.
Գըլուխն ալ կուկապեն, անա՜մ,
Պիլպիլի շալոք [հաւու շալո՞վ]:
(Երգասաց Յովհաննէս Մամասեան, երգը գրի է առնուել 1936թ Բոստոն)
Մազ հիւսելուց երգում էին նաև՝
Աղուոր մ՚ ելեր կ՚ երթայ. անամ, դէմի կալերը,
Պոյը բարակ՝ չինար, անամ, սեվլի տալերը,
Աղջիկ նանանա:
(Ասացող Բախտիկեան, երգը գրի է առնուել 1935թ Նիւ Եորք) [23]
Հարսանեկան նմուշներից է «Մեր դուռը կը զարնեն սազը» երգը: Այն պարում են խմբով և առանձին՝ մէջընդմէջ: Կանանց հաւաքոյթում հարսն է պարում ազապ աղջիկներով շրջապատուած: Արանց և կանանց հաւաքոյթի ժամանակ հարս ու փեսային են պարի հրաւիրում: Պարն աչքի է ընկնում հայ աղջկան յատուկ ամօթխածութեամբ եւ համեստութեամբ, այն հայկական կանացի պարերի լաւագոյն նմուշներց մէկը կարելի է համարել [24]:
Արաբկիր, խմբանկար. հայ երաժիշտներ եւ տօնախմբութեան մը մասնակիցներ, քաղաքին մօտակայ տեղ մը (Աղբիւր՝ Անդրանիկ Լ. Փոլատեան, Պատմութիւն հայոց Արաբկիրի, Նիւ Եորք, 1969)
Մեր դուռը կը զարնեն սազը,
Մեր դուռը կը զարնեն սազը.
Ներվըտաքը հուսեն մազը,
Տալվըտաքը քաշեն նազը:
Մեր դուռը բակ կըլմանի,
Փեռչեմը [ծոպերը] թագ կըլմանի.
Էկավ անցավ շան տըղեն,
Գիտցիր քի պեկ կըլմանի:
(Երգասաց Յովհաննէս Մամասեան, երգը գրի է առնուել 1936թ Բոստոն)
Ստորև բերուած օրինակներն, այն երգերն ու պարերգերն են, որոնց եղանակները, երբեմն էլ խօսքերը արտայայտում են քաղաքային կեանքի առօրեայ երևոյթները: Այս երգերը մատչելի են տեղի հասարակութեան բոլոր խաւերին՝ հայերին, թուրքերին, աղքատին ու հարուստին:
(առաջին տարբերակ)
Ան աղջիկան կալոշ,
Իր մօրը՝ փոթին [մոյկանման կօշիկի տեսակ],
Ան պապիկան [պապայի՞ն] չիթ մը չարոխ,
Կապիկ ալ չունենայ [26]:
(երկրորդ տարբերակ)
Ան աղջիկան կալոշ հագուցեք,
Իր մօրը՝ փոթին,
Ան պապիկան [պապայի՞ն] չիթ [զոյգ] մը չարոխ,
Կապիկ ալ չունենայ [27]:
(Երգասաց Տիկ. Մամասեան, երգը գրի է առնուել 1936թ Բոստոն)
(երրորդ տարբերակ)
Ան պապիկան Չընքուշա չարոխ
Մըտիկ ալ չեմ աներ [28]:
(Երգասաց Տիրան Ջորեպանեան Մամասեան, երգը գրի է առնուել 1936թ Բոստոն)
Արաբկիրի մօտերը քաշուած լուսապատկեր մը (թէեւ պատկերը քաշուած կրնայ ըլլալ նաեւ Կարին/Էրզրումի մօտերը)։ Լուսանկարիչն է արաբկիրցի Ճորճ/Գէորգ Ճերճեան (Աղբիւր՝ Ճորճ Ճերճեանի լուսանկարներու հաւաքածոյ)
Ձայնակարգային և ելևէջային ձևերով աւանդական է «Ցուիքին քովերը երգը»:
Ցուիքին քովեր ի՞շ կըթփըրտես, ա՜յ տըղայ,
Շըքերն ես թողուցեր՝
Ֆըշխին կըհոտաս:
(Երգասաց Հ. Ճաւեան, երգը գրի է առնուել 1936թ Բոստոն)
Ույ, մանտրըր, մունտըր, մանտըր,
Գըլոխն է զերկիր սանտըր:
(Երգասաց Տիրան Ջորեպանեան Մամասեան, երգը գրի է առնուել 1936թ Բոստոն) [30]
Բաղչան ի վար ջուր կերթայ,
Ելէք տեսէք ո՜ւր կերթայ,
Ջուրը մահանա կ՚ընէ,
Նշանծուն տեսնել կ՚երթայ:
(Ասացող Մամասեան, երգը գրի է առնուել 1936թ Նիւ Եորք) [31]
Շեհրին բաղչան դուռ ունի,
Մէջն ալ աղուոր ջուր ունի,
Սալվորները չէ բըռներ,
Վըրան աղուոր փուր [կեղեւ] ունի:
Ունի, ունի, ունի, ունի,
Վըրան աղուոր փուր ունի:
(Երգասաց Յովհաննէս Մամասեան, երգը գրի է առնուել 1936թ Բոստոն) [32]
Դուռըս եմ գոցեր,
Բաղնիք եմ գացեր,
Գացեր, գացեր,
Բաղնիք եմ գացեր:
(Երգասաց Տիրան Ջորեպանեան, երգը գրի է առնուել 1936թ Բոստոն) [33]
Բաղչա ունիմ՝ բար [պտուղ] չունիմ,
Հայվա [սերկեւիլ] ունիմ՝ նառ [նուռ կամ ուղտ] չունիմ,
Ինկեր եմ քարիբ [պանդուխտ] երկիր՝
Ալ ելլալու ճար չունիմ:
(Երգասաց Յովհաննէս Մամասեան, երգը գրի է առնուել 1936թ Բոստոն) [34]
Պանդխտութեան թեման պանդուխտ արաբկիրցիների երգերի անբաժան մասն է կազմել: Տնտեսական վատթար պայմանների և տեղական ծանր հարկային դրութեան հետեւանքով Արաբկիրում տարածուած է եղել պանդխտութիւնը և բնականաբար այս թեման իր դրսևորումն է գտել նաև երգերի մեջ:
Էկինու [Ակնի] դիմացը քարոտ լեռներ է,
Հասրեթ [կարօտ] քաշելն ա՝ հաշուե՚ լ մեռնիլ է:
(Երգասաց Յովհաննէս Մամասեան, երգը գրի է առնուել 1936թ Բոստոն) [35]
******************************
Անծեղն [կաչաղակը] ալ կու կանչէ, իշալլահ խեր է,
Ելիր, մայրիկ, ելիր, աղօթքըդ ըրէ,
Էլին տըղան կուգայ, քուկինըդ ո՞ւր է:
(Ասացող Բախտիկեան, երգը գրի է առնուել 1935թ Նիւ Եորք) [36]
******************************
Լեռները ձուն [ձիւն] կուգայ, անամ, օվան տուման է,
Ղուշը [թռչնակ] մօրմեն զատողին հալը եաման է:
(Ասացող Բախտիկեան, երգը գրի է առնուել 1935թ Նիւ Եորք) [37]
Տալղա-տալղա [ալիք-ալիք] կ՚ ընէ Պոլիսա ծովը,
Ինչ անուշ կու փչէ սեվտային [սիրոյ] հովը,
Տէրը նասիպ ըներ [բախտ ընէր], էրթայի քովը,
Առնայի մուրատս [նպատակիս հասնէի], իյնայի ծովը:
(Ասացող Բախտիկեան, երգը գրի է առնուել 1935թ Նիւ Եորք) [38]
**********************************
Ցածցէք լեռներ, ցածցէք, վրովնիդ անցնիմ,
Եարըս ղուրպէթ [պանդուխտ] գընաց, ետեւէն հասնիմ:
Ճահիլին [օտարին] եարը ղուպեթ կու հասնի,
Այն եարին եոմեուրը [հարցը] սեւով կու անցնի:
(Ասացող Բախտիկեան, երգը գրի է առնուել 1935թ Նիւ Եորք) [39]
Արաբկիրէն բնապատկեր մը մը։ Լուսանկարիչն է արաբկիրցի Ճորճ/Գէորգ Ճերճեան (Աղբիւր՝ Ճորճ Ճերճեանի լուսանկարներու հաւաքածոյ)
Թումաճանի գրառած «Մենտիլըդ [դաշկինակ] աղտոտ է» օրինակը ողբերգ է [40]: Հետաքրքրական մի փաստ, Արաբկիրի, Ակնի և Չմշկածագի երգերը շատ նման են իրար, գրեթէ նույն բանն են երգել, քիչ տարբերութեամբ և իւրաքանչիւրն էլ իրեն է վերագրել այս կամ այն երգը: Այս տեղավայրերը այդքան էլ հեռու չէին գտնւում միմեանցից, և բնական է, որ շատ յաճախ երգերի նմանութիւնները կոնկրետ տեղավայրի մասին շփոթութիւն էին առաջացնում, մեծ մասամբ էլ Ակնին վերագրւում [41]: Ահա ալագեոզլուների տաղերգութեան գանձարանից հանուած նման խօսքերի վառ օրինակ.
Ակնի տարբերակ՝
Ախզադեդ [հագուստներդ] աղտոտեր
Խրկէ լուանամ [ղրկէ լուամ].
Դնիմ ծով աչերուս,
Պառկեմ քընանամ:
(Կոմիտաս) [42]
Արաբկիրի տարբերակ՝
Մենտիլըդ աղոտոտ է, ղրկէ լըվանամ,
Դընիմ ծով աչքերուս, պառկիմ քընանամ:
(Մ. Թումաճան) [43]
Ալագեոզլուն հայ երաժշտութեան բանահիւսութեան մեջ հանդիպում է միայն արևմտահայերի մէջ: Դրանք ժողովրդական հաւաքական երաժշտական մտածողութեան արգասիք են, իրենց բնոյթով խորապէս աւանդական են և հնագոյն: Ալագեոզլու անունով մեզ յայտնի երգերը անցեալի հայ ժողովրդական երգերի՝ բանաստեղծութեան և եղանակի մի որոշակի տեսակ են ներկայացրել: Խօսքերի բովանդակութիւնը ցոյց է տալիս պանդխտութեան ու կարօտի խորը զգացմունքներ:
******************************
Փոլատեանի կարծիքով, Արաբկիրի ժողովրդական երգերի մի մասն են կազմում նաև Կոմիտասի գրառած մի քանի նմուշներ, որոնք այսօր էլ սիրուած ու ճանաչուած են [44]։
Արաբկիր։ Երկու քոյրեր. ձախէն աջ՝ Խոսրովիդուխտ, Շուշանիկ (Աղբիւր՝ Տէր Միքայէլեան ընտանիքի հաւաքածոյ, Երեւան)
Աշուղական արուեստ
Արաբկիրում առանձնայատուկ տեղ էր զբաղեցնում աշուղական արուեստը: Մեզ հասած համեստ քանակութեամբ երգերի մի զգալի մասն են կազմում աշուղական երգերը: Արաբկիրում բազմազան է այս ժանրի երգերի թեմատիկան: Հիմնական և մեծ տեղ է զբաղեցնում սիրոյ թեման, որը հանդիսանում է աշուղների ներշնչման աղբիւրը: Կան նաև հասարակական, սոցիալական հնչողութիւն ունեցող թեմաներ: Աշուղն իրեն ռամիկ ներկայացնելով իր երգերում միշտ դիմել է սոցիալական տարբեր խաւերին, իր բարոյախօսութեամբ, աշխարհիկ կեանքի մասին խրատախօսութեամբ չարն ու բարին որակել սովորեցնելով: Վերջապէս աշուղներն ունեցել են գեղագիտական բարձր առաքելութիւն՝ գովերգել գեղեցիկը, բարին, ճշմարիտը: Մեծ տեղ է զբաղեցրել նաև փիլիսոփայութիւնը՝ մտորումները, դատողութիւնները, եզրակացութիւնները կեանքի մասին: Այս ամէնի կողքին մեծ տեղ է ունեցել նաև երգիծանքը, հեգնանքը և այլն:
Արաբկիրում հիմնականում աշուղները երգել են թուրքերէն, թրքախառը հայերէն, քրդերէն և այլն:
Յայտնի են մի քանի աշուղների անուններ, որոնք ցաւօք անծանօթ են մնացել հայ աշուղական գրականութեանը՝ Խրիտար, Թուրափտար, Սել Սեֆիլ, Տէր Մարկոս և այլոք: Հարկ է նշել, որ աշուղական երգերի ձեռագրեր քիչ են պահպանուել: Կան երգեր, որոնք ժամանակի ընթացքում են եկել հասել և, բնական է, որ բանաւոր փոխանցուելիս իւրաքանչիւր երգասաց իւրայատուկ կերպով է երգել երգը, ինչ-ինչ փոփոխութիւնների ենթարկելով այն։
Արաբկիր, Ս. Աստուածածին եկեղեցի։ Լուսանկարը առնուած է 1907-էն ետք (Աղբիւր՝ Հայասստանի ազգային արխիւ, Երեւան, շնորհակալութիւններ Տիրք Ռոտզանթի)
Աշուղ Խրիտար
Ժամանակագրական առումով առաջին արաբկիրցի աշուղն Խրիտարն (կամ Խրիկտար) է: Նրա ծննդեան մօտաւոր թուական է 1720-1730-ականները: Խրիտարը նրա ծածկանունն է, բուն անունն է Յովհաննէս Երզնկացեան: Հաւանաբար այս անունը հետևեալ իմաստն ունի՝ հին կօշիկ հագնող կամ կրող, քանի որ այս գաւառի մէջ խրիկ կամ խռիկ նշանակում է հին կօշիկ կամ ոտնաման: Աշուղներին բնորոշ թափառական կեանքից ելնելով կայ կարծիք, որ իրենց թափառկոտ կեանքի ընթացքում հագուստի ամէնից մաշած մասը ոտնամաններն են եղել: Ծածկանունը բացատրւում է նաև պարսկերէն Խիրիյտար, որը նշանակում է վարժ, փորձ, հմուտ: Հաւանական է, որ ի-և յ-ն սեղմուել են և դարձել Խրիտար [45]:
Պատմում են, որ մի անգամ երեկոյեան Խրիտարը մի թուրք բարեկամի հրաւիրում է իր տուն: Ուրախութեան, խնջոյքի ժամանակ թուրք օտարականը Խրիտարի գինովցած կնոջը մի համբոյր է տալիս: Խրիտարը զայրացած ձեռքն է առնում սազը ու երգում. [46]
Թրքերէն՝
Gördüm, aklım aldı, kanar merdanı,
Canımın cenanı sen misin dilbar,
Rahm eyle bar.
Yar rahm eylerse, saz olur bu can,
Nice bir yanam ben, oldu cana kâr,
Gönül zar çeker şol lebin sükkâr,
Sükkâr, lebin daldır, dişlerin laldır,
Üzindeki khaldır, öpsem vebaldır,
Ol kımmetün daldır, geydigin aldır,
Koynun üzi güldır, olmuş bahçe bar,
Bekler avcılar, anda gümen var,
Kokor ayva, nar.
Nar bahçesinde gireyim kana,
Gül olayım sana, yar desdin kına,
Yazarım yarıma, zulm eder sana.
Gel sevdigim bana, ver sen bir ikrar:
Eyleme inkâr, seversen eger,
Sen söyle bir car, feda kılam ser [Ermenice sevgi, ç.n.],
Serim kılam feda, ol yare gide,
Korkam, serhoş ola, içincez bade,
Busa verdin yada, gördüm tehnade,
Olurmuş hanede?
Kulun Khridar,
Çeker ah u zar
Gitti namus, ar,
Eridi didar,
Bağıram setdar [47].
Հայերէն թարգմանութիւն՝
Տեսայ, խելքս առաւ, իշխաններու քաջը,
Հոգւոյս հոգեակը միթէ դուն ես գեղուհի,
ողորմէ մէյ մը:
Սէրն երբ ողորմի կը հրճուի հոգին,
Ի՛նչ ձևւով այրուիմ ես, եղաւ հոգուս ցաւ,
Սիրտը կը հեկեկայ, այդ պըռունքըդ շաքար,
Շաքար պըռունքդ մեղրէ, ատամներըդ սաթ,
Երեսըդ խալ է, համբուրեմ վընաս է,
Մարմինդ նրբին, հագածըդ ծիրանի.
Ծոցիդ տեսքը վարդ է, հասած մրգաստան,
Որսորդներն կը սպասեն այն տեղէն յոյս կայ,
Կը բուրէ սերկեւիլ ու նուռ:
Նռնեստանին մէջ ըլլամ ես ոճրագործ,
Ծառայ ըլլամ քեզի, սիրուհիս ձեռքդ հենայած,
Կը գրեմ սիրածիս կ՚ընէ քեզի չարիք:
Եկո՛ւր, սիրուհիս, տուր ինձ խոստում մը,
Մի՛, մի՛, ուրանար թէ որ կը սիրես,
Դուն ըսէ մի ճար, զոհեմ գըլուխըս,
Գըլուխս զոհեմ, այդ ցաւն անհետի,
Վախնամ արբենայ խըմելով գինի,
Պագ տըւիր օտարին, տեսայ տեղն ու տեղն,
Կ՛ըլլա՞յ եղեր տան մէջ,
Ծառադ Խրիտար,
Կը կոծէ, կ՚ողբայ,
Գնաց պատիւ, ամօթ,
Տեսութիւնս շլացաւ՝
Հայցեմ թողութիւն:
Երգն աւարտելով գետին է խփում սազը ու վիրաւորուած նոյն գիշեր հեռանում՝ թողնելով իր տունն ու կնոջը [48]: Կոտրուած սրտով, հիասթափուած, ամբողջ էութեամբ փշրուած, ծանր ապրումներից աշուղը երգում է «Իսեանլըտան քէրէմ, քէրէմ» (իսեանլըն կամ եսսենացիութիւնը կօրնական ապաշխարհութեան դպրոց էր, որի հետեւորդ էր Խրիտար).
İsyanlıdan kerem, kerem [49]
İsyanlıdan kerem, kerem,
Bel bağlamam cihane,
Senden gayrı güvenecek,
Heç sahibim kalmadı.
Açma sırrını sen dostına,
Çünki dosdun dostu var,
Bir gün olur o de gider,
Söyler kendi dosduna.
Հայերէն թարգմանութիւն՝
Եսսենացիէն շնորհ, շնորհ,
Չեմ կապուիր ես աշխարհին,
Բացի քեզմէ վստահելի՝
Մի սրտակից չըմընաց:
Մի տար գաղտնիքդ բարեկամիդ,
Ան ալ բարեկամ մ՚ունի,
Կու գայ օր մը որ իր հերթին,
Անոր կը խոստովանի:
Բայց այս աշխարհում կայ միակ, վստահելի, նուիրական էակը, ով կարող է ապաւինել իր ցավն ու տխրութիւնը [50]: Դա մայրն է, ում դիմում է «Խնդրանք մ՚ունիմ մայր իմ քեզի» երգով։ Ահաւասիկ առաջին տունը, որ կէս թրքերէն կէս հայերէն է. [51]
Niazım var mader sana,
(Խնդրանք մ՚ունիմ, մայր իմ քեզի)
Պաղատանացըս դուն լուռ,
ir merhamet eyle bana,
(Գութ ու գորով շնորհէ ինձ),
Լալով աչքըս կ՚ըլլայ կոյր [52]
Ստորև ներկայացուած են Խրիտարին վերագրուած երգերից մի քանիսը: Դրանք սիրոյ թեմայով երգեր են:
Արեւու նըման ես չըկայ նըմանըդ,
Հագիր ուսուլ պօյիդ խէ ու այբ ու սէ [խաս, մետաքս],
Խաս կիւզէլները ա՜խ, յիս կ՚ընեն մէճնուն [խենթ],
Ես կու քաշիմ սրտէս եչ ու այբ ու սէ:
Եաս [սուգ, վիշտ] ունիմ ես քըզի դուն խապար չունիս,
Յիս մէճնուն ընող սեւ աչուըներ ունիս,
Ինչ կ՚ըլլի խօսածս ալ լաւ մտիկ ընես,
Պագ մը երեսէդ տաս, տիւն ու այբ ու սէ:
Տաս պագիկ մը, քէրէմ [շնորհ] դուն կ՚ընես ընծի,
Հոգիս ղուրպան կ՚ընիմ սիրելիս քըզի
Ես տէրտլու եմ չեմ դիմանար նազի,
Ի՞նչ կայ օր մը գաս գիմ ու այբ ու սէ:
Գաս մերը սիրելիս սըրտիկըս հովես,
Վա՛տէս [կեանքի հատուցման ժամ] լեկնայ մեռնիմ, անունըս գովես,
Տանիս Խըրիկտարը ձեռօքըդ թաղես,
Իյնաս հողքիս վըրայ լիւն ու այբ ու սէ:
Շատոնց է որ քեզ չեմ տեսեր
Ու՞ր էին գնացեր աղուոր.
Ուրախութեան գացիր կեցար.
Զիս ձըգեցիր մենաւոր:
Ես ի՞նչ գիտնամ թե հոն չըրիր,
Քեզի մէկը սիրաւոր.
Հիմակ, հայէ՛ դուն շատցուցիր՝
Աս կըրակս իրաւ որ:
Մ՚ըներ յընծի այդ բաները,
Հախէդ կու գայ երկնաւոր,
Էս մեռնիմ կու խալըսիմ [վերջանամ]
Քուկին ձեռքէդ իրաւ որ:
Հիչ քու վըրադ չէի տեսեր,
Ասանկ ընելդ իրաւ որ,
Ա՛ն խաղալըդ, ան խընդալըդ՝
Ո՞ւր են հիմա, իրաւ որ:
Դուն ալ գիտես չի վայելեր,
Որ զիս ըրիր վիրաւոր,
Խրիտարն եմ շուտ հասկըցայ,
Փուշման [զղջալ] եղար, իրաւ որ:
Հանդիսաւոր օր մը Արաբկիր քաղաքին մէջ։ Լուսանկար՝ Ճորճ/Գէորգ Ճերճեանի (Աղբիւր՝ Ճորճ Ճերճեանի լուսանկարներու հաւաքածոյ)
Զարդարուեր ես աղուոր, աղուոր,
Սէրվի [նոճի] պօյըդ, պօյիս ղարէր [չափ]
Երթանք, ապրինք աղուոր, աղուոր,
Հազար օրով, հազար դարեր:
Խելքըս գնաց, աղուոր, աղուոր,
Երբոր ճէմալըդ [գեղեցկութիւնդ] ես տեսայ,
Խըրիկտարը կ՚ուզէ, աղուոր,
Քեզնից քաղցրիկ մէկ պուսա [համբոյր]:
Հետաքրքիր է «Իպթիտա [ի սկզբանէ] ստեղծեց Տէրն» [56] երգը, ուր Խրիտարը դիմում է Աստուածաշնչեան թեմային՝
Իպթիտա ստեղծեց Տէրն Ադամն ու Եւան,
Թէմպիհ ըրավ [զգուշացուց] մ՚ ուտեր, այբ ու յի ու սէ,
Այս պատուէրն Աստուծոյ չի պահեց Եւան,
Քաշեց վեց դար ամբողջ եչ ու այբ ու սէ [սուգ]:
Եաս [սուգ] քաշեց թըմընցուց [լմնցուց] վեց հազար տարին,
Թէքրար [դարձեալ] սատանայէն ձեռագիր առին,
Լոյս ծագեցաւ, Ադամն Եւան այն տարին,
Չի մընաց սըրտերնին փիւր ու այբ ու սէ [ժանգ]:
Փասէն [ժանգէն] գերի խալսեց [ազատեց] ըստեղծող Տէրը,
Ուրախացաւ Ադամն, Եւա մեր մերը,
Մէկ խօսացը վըրայ, Աբրահամ հէրը,
Քառսուն օր ծոմ կեցաւ, պէ ու այբ ու սէ:
Պաս ու ծոմ պահելը լաւ է ինսանին,
Պարզերես Աստուծոյ դիւանը տանին.
Սուրբ Կարապետ մուրատ տուր Խրիտարին,
Լի՛ց, տո՛ւր, խըմեմ ձեռնէդ, թօ ու այբ ու սէ [թաս]:
Արաբկիր, հայկական եկեղեցւոյ թաղամասը, 1907-էն ետք։ Պատկերին ձախին, ճերմակ քարերով մեծածաւալ կառոյցը Ս. Աստուածածին եկեղեցին է (Աղբիւր՝ Հայասստանի ազգային արխիւ, Երեւան, շնորհակալութիւններ Տիրք Ռոտզանթի)
Աշուղ Թուրափտար/Թիւրապտար
Միւս աշուղն է Թուրափտարը: Նա ծնուել է 1750 ական թ. Արաբկիրում: Անունը հողեղէն է նշանակում: Թուրապ արաբերէն հող, փոշի է նշանակում, իսկ տար արաբերէն՝ տուն, բնակութիւն: Իսկական անունն է Առաքել Մամիկոնենց, որը աղավաղուելով վերածուել է Մանկիկեանի: Թուրափտարը բազմանդամ ընտանիքի հայր էր, ունէր եօթ զաւակներ [57]: Մեզ են հասել նրա հետ կապուած շատ հետաքրքիր պատմութիւններ: Ահաւասիկ դրանցից մէկը: Ասում են, երբ Խրիտարը Թուրափտարի անունն ու համբաւը լսում է, իր հետ մրցումի է հրաւիրում: Հրաւէրը ընդունելով բարձրանում են Արաբկիրի Ուլու Ճամիի բակը, բերդի պարիսպից ներս, բազմում են սոսու ծառի տակ ու եօթ օր եօթ գիշեր մրցում միմեանց հետ: Մրցումը աւարտւում է Թուրափտարի յաղթութեամբ [58]: Խրիտարը նրան աշուղ է կնքում ու տալիս իր սազը [59]:
Ահա այդ պատմական մենամարտից մի հատուած՝
Ո՞վ է եկողն այս
Թրքերէն՝
Խրիտար՝
Gayetten var güşlı, zor pehlivanlı,
Hem usul elli dir – ber dir bu gelgen,
Ağır mücazatlı, hem sözü tadlı,
Üç bin köhlen atlıdır bu gelen.
Թիւրապտար՝
Dilimde var, yahu, derdim sabah akşam,
Leyl ve nehar, ağıt ve yakarıştır bu gelen,
Aşk ile yanar bu, söndürmez her moy,
Sinası dopdolu nardır bu gelen.
Խրիտար՝
Desti hünerli, şirin değerli,
Kulağı men-güşli, ol ince dişli,
Göz cevahir dağlı, hem kalem kaşlı,
Şahan bakışlı dilber bu gelen.
Թիւրապտար՝
Niyaz kıl settara, bulasın çara,
Nakma haram kâra, nasibın ara,
Düşmüşam bu kara, aşk ile nara,
Çok dertlere girifdardır bu gelen.
Խրիտար՝
Zatı servi dallı, hem yeşil lallı,
Yeriş melik saylı, bir şalı allı,
Yüzi çifte yallı, dodağı ballı,
Kendi şirin dilli yardır bu gelen.
Թիւրապտար՝
Ten çekmez türabdan dü çeşmi khabdan,
Anlayan kitaptan geçmiş kezzabdan:
Hiç mi yok kitaptan geçmiş hicabtan,
Kem cevaptan behaberdir u bu gelen.
Խրիտար՝
Cefa kılma, nazlı, bu bağrım ezli,
Söyle türazlı, ve destim de sazlı,
Kem düyek sözli, haki - payüzli,
Arapgirli Khridardır bu gelen.
Թիւրապտար՝
Değil bahçe barlı, ne gül otağı,
Türabda yatağlı, sinaslı dağlı,
Derdi var meragı, göynü firağlı,
Mangig oğlu Türabdar’dır bu gelen.
Ահա այս երգի հայերէն թարգմանութիւնը.
Խրիտար՝
Լըսողութիւնն է ժիր, ուժեղ ախոյեան,
Վարպետ ձեռքով գեղուհին է եկողն այս,
Հատուցմամբ ծանրագին, խօսքով ալ քաղցըր,
Հարիւր հազար նժուգաւոր է եկողն այս:
Թիւրապտար՝
Լեզուիս խարան կայ, ցաւս է մէկ երկու,
Օր ու գիշեր ողբ ու կոծ է եկողն այս,
Սիրով կ՚այրի չի մարեր զայն ամէն ջուր,
Սիրտը լեփ լեցուն կրակ է եկողն այս:
Խրիտար՝
Ձեռները ճարտար են անոյշ թանկագին,
Ականջն օղաւոր, ատամները նուրբ,
Ակն գոհարով դրոշմուած, աղեղ յօնքերով,
Ճուռակի նայուածքով սէրն է եկողն այս:
Թիւրապտար՝
Աղերսէ Աստուծոյ որ գտնես դարման,
Մի նայիր խարդախին քու բախտը փնտռէ,
Ինկած եմ այս վիհը սիրոյ ու հուրի,
Շատ ցաւերու գերի մըն է եկողն այս:
Խրիտար՝
Բունը նոճի ճիւաղով, կանաչ զմրուխտով,
Գնացքն արքայական, մէկ ցփսին ծիրանի,
Դէմքը զոյգ խալերով, շուրթը մեղրալի,
Ինքը անուշ, լեզու սէրն է եկողն այս:
Թիւրապտար՝
Մարմին չ՚առներ հողէն երկու աչքըն քընէն,
Գիրքէ հասկացողը չի՞ սըտեր երբեք,
Չէ գրուած գրքի մեջ ամօթի մասին,
Չար պատասխանէ անգէտ է եկողն այս:
Խրիտար՝
Մի նեղուիր սիրելի լեարդս է ճըմլըւած,
Խօսէ հողեղէն, եւ ձեռքս ալ սազ ունեմ,
Մէկ երկու խօսքով յարգանք մատուցող՝
Արաբկիրցի Խրիտարն է եկողն այս:
Թիւրապտար՝
Պտղալի պարտէզ չէ, ոչ ալ վարդաստան,
Պառկած է հողի մեջ, լանջքը խարանուած,
Վիշտ ունի սիրամոլ, հոգին դադարած՝
Մանկիկ որդի Թիւրապտարն է եկողն այս [60]:
Ինչպէս տեսանք, այս երկու վարպետներն էլ կատարեալ աշուղներ են այն առումով, որ մեզ են ներկայանում իբրև ստեղծագործող, իրենց ստեղծագործութիւնները կատարող և նուագող աշուղներ: Խրիտարի երգերը աւելի աշխարհիկ են իրենց տեսակով, իսկ Թուրափտարը աւելի բարոյախօս, հոգևորաշունչ աշուղ է եղել: Արդարութիւնը, պատիւն ու յարգանքը Թուրափտարի կարևորագոյն պատգամն է եղել: Ահա նրա կոչը մարդկանց.
Հոգևւոր, սիրուն, հարուստ, գիտուն,
Աշխատեցար օրն ի բուն.
Դուն շինեցիր բարի մի տուն,
Իմ խօսքերըս յարգեցէք,
Մէկդ միւսիդ պատմեցէք
Ձեր ծնողները սիրեցէք:
«Յետն աշխարհի մընացեր ենք»… (Ախրը զէմանա գալմըշըզ…) [61] երգը ևս արդարութեան կոչ է, որտեղ Թուրափտարը իր բարոյախօսութեամբ դատողութիւններ և խրատներ է անում կեանքի մասին.
Թրքերէն՝
«Ahrı zemana kalmışız...»
Ahrı zemana kalmışız, e begler ve ağalar,
Mehremet kakdı dünyadan, hiç de insaf kalmadı,
Derunimde derd ve mihret, didarlarım kan ağlar,
Hak yolına şerietli bir efendi kalmadı.
Efendiler okut [fayda, Erm., çevirmenin notu] tutmaz, Hak Talen’in kelamı,
Kullanırlar kâzib ile cem u cümle alamı,
Irışvatsız hak yolına oynatmazlar ğalamı,
Ehli kâmil, sözi sadık, hiç bir zabit kalmadı.
Zabit olan düşmiş gider nefsi yolına,
Yeyip, içmek, zefe sefede ister her dem buluna,
Fukaraya sadık etmez, bakmaz sağa, solına,
Doğrı zanat, gelal para, hiç tüncarda kalmadı.
Հայերէն թարգմանութիւն՝
Յետն աշխարհի մընացեր ենք, ո՜վ իշխաններ, պարոններ
Գութն անհետացաւ աշխարհէն, արդարութիւն չը մընաց,
Ներսըս լի է ցաւ ու կսկիծ, աչքերս արիւն կ՚ արտասուեն,
Իրաւունքի օրինապահ պաշտօնեայ մ՚իսկ չը մընաց:
Իշխանները չեն գործադրեր, Բարձրեալին խօսքերը,
Խարդախութեամբ կ՚օգտագործեն մարդկութիւնը բովանդակ,
Կաշառք չ՚առած գրիչ չեն շարժեր արդարութեան ի նըպաստ,
Այր բարեկիրթ, խոստումն իրաւ, ոստիկան մ՚ իսկ չը մընաց:
Ոստիկանը ապականած կ՚ապրի իր կիրքին գերի,
Կեր ու խում ու զըւարճութիւն կ՚ուզէ ըլլայ մշտապէս,
Չ՚ողորմիր իսկ աղքատներուն ու չի նայիր աջ ու ձախ,
Ուղիղ արհեստ, արդար վաստակ վաճառորդին չի մընաց:
Կը ցանէ մշակն ու չի բուսնիր, որդին հօրը չ՚ենթարկուիր,
Կինն ամուսնոյն խօսքին չ՚ անսար, դարն ասկԷ վատթարացաւ.
Թիւրապտարէն ըսուած խօսքեր, մօրմէն սորված աղջիկներ,
Եօթնամեակին արու կ՚ որսան, դարն ասկէ վատթարացաւ:
Արաբկիրէն բնապատկեր մը։ Լուսանկարիչ՝ Ճորճ/Գէորգ Ճերճեան (Աղբիւր՝ Ճորճ Ճերճեանի լուսանկարներու հաւաքածոյ)
Թուրափտարը սիրուած ժողովրդական աշուղ էր հայերի և թուրքերի մէջ: Ասում են, երբ նա նուագում էր ժողովուրդը մոռանում էր ժամն ու մզկիթ: Յայտնի է, որ նրան աքսորել են Ուրֆա, բայց անյայտ է թէ որք՞ան է մնացել այնտեղ և ե՞րբ է վերադարձել [62]:
Մի անգամ շուկայում մուսուլմանները ծաղրում են Թուրափտարին: Վերջինս իսլամական կրօնի դէմ կոպիտ և համարձակ արտայայտութիւններ է անում, որի պատճառով նրան բռնում են ծեծի ենթարկում, մի քանի անգամ փորձում դատել: Ըստ առասպելախառն պատմութեան, բանը հասնում է նրան, որ մինչև Պոլիս, անգամ Շէյխ ուլ-իսլամի եւ Սուլթանի մօտ են տանում: Բացի քաջ ու համարձակ լինելուց Թուրափտարը նաև հնարամիտ էր, սուր միտք ունէր, ճարտար բանահիւս էր, քաջ տիրապետում էր բառախաղային տարբեր հնարքներին, և վերը նշուած նմանատիպ տարբեր իրավիճակներից գրեթէ միշտ ազատուել է խօսքի հզօր ուժի և իր սիրելի սազի գայթակղիչ հնչիւնների օգնութեամբ [63]:
Մի օր Թուրափտարը, սազը ուսից կախած շրջելիս է լինում, դատաւորը քմծիծաղով վիրաւորում է՝ ուսից կախած սազին սատանայ անուանելով: Իր սիրելի նուագարանը ուսից իջեցնելով Թուրափտարը մի երգ է երգում, բայց մինչ երգելը ասում է [64].
– Ես չեմ խօսում այժմ, ես միայն թարգմանում եմ…
Երգը կոչւում է "Tut Ağaçtandır Teknesi" (Թութի փայտէ է տաշտիկը) [65]
Թութի փայտէ է տաշտիկը
Թրքերէն՝
Tut ağaçtandır teknesi
Bağarsığdandır perdesi
Ğarip, igit eğlencesi,
Şeytan bunun neresindedir?
Armut ağaçtandır kolı,
Frenkisdandan gelir teli,
Hey, Allah’ın saşğın kulı,
Şeytan bunun neresinde?
Namaz kılsam, kılma demez,
Abdest alsam, alma demez,
Kadı gibi haram yemez,
Şeytan bunun neresinde?
Aşık Türapdar’dır adı,
Arşa çıkmışdır feryadı,
Başı büyük eşek kadı,
Şeytan bunın neresinde?
Հայերէն թարգմանութիւն՝
Թութի փայտէ է տաշտիկը [տուփ, արկղ],
Իսկ աղիք է ըստեղիները [ստեղնաշար],
Պանդուխտի ու քաջի ժամանց՝
Սատանան ասոր ո՞րտեղն է:
Տանձի ծառ է թեւիկը,
Իսկ Ֆրանսայէն կու գայ թելը:
Ո՜վ Աստուծոյ ապուշ ծառան՝
Սատանան ասոր ո՞րտեղն է:
Երբ աղօթեմ մ՚ըներ չ՚ըսեր,
Լըւացուիլս ինձ չ՚արգիլեր,
Քան դատաւորն անկաշառ է,
Սատանան ասոր ո՞րտեղն է:
Անունն է Աշուղ Թիւրապտար,
Ողբն է հասեր երկինքն արար,
Խոշոր գըլուխ էշ դատաւոր՝
Սատանան ասոր ո՞րտեղն է:
Թուրափտարի մասին պատմութիւնները բազմաթիւ են: Դրանք բոլորն էլ հետաքրքիր են և իւրօրինակ, որոնք բոլորն էլ հաստատում են աշուղի արտասովոր նկարագիրը, իւրայատուկ խառնուածքը: Պատմում են, որ աշուղը նախազգալով իր մահը, իր սեփական յուղարկաւորութիւնն է կազմակերպում: Ժողովուրդը շատ սիրելով աշուղին յանդիմանում է նման բան անել, բայց Թուրափտարի յամառութիւնը ստիպում է քայլել դէպի գերեզման, որտեղ եկեղեցական կարգ է կատարւում, որից յետոյ աշուղին հողին յանձնելուց առաջ Թուրափտարը իր վերջին խօսքն է ասում [66].
Լըսեցէ՛ք խօսքերըս [67]
Թրքերէն՝
"Dinleyin Sözümi…"
Dinleyin sözümi, ağalar, begler,
Gönül şu cihanda eridi, gitdi,
Derd u ğam çekmeden, kan ağlamakdan.,
Bu cismim, bedenim, eridi, gitdi.
Khaber gelmiş vücudımın şehrinden,
Gönül khelas olmaz bu ğam pelinden,
Elin sitemından, felek kahrından,
Yazık, bu genç ömrüm çürüdü, gitdi.
Felek bir degirmen, insandır tane,
Ügüdür cümlei, koyamz kimseyi,
Erenler, soranlar deyseler hani?
Deyinki Türabdar var idi gitdi.
Հայերէն թարգմանութիւն՝
Լըսեցէ՛ք խօսքերըս, իշխաններ եւ տեարք,
Սիրտըս Ասդէնի մէջ մաշեցաւ, գընաց,
Վիշտ ու ցաւ քաշելով եւ արիւն լալով,
Մարմինս ու էութիւնս մաշեցաւ գընաց:
Լուր եկած է հողեղէնիս քաղաքէն /գերզմանատունէն/,
Հոգին չի փրկուիր այս վշտի օշինդրէն, /կեանքի դառնութիւնը/
Մարդոց թշնամանքէն, բախտի նըւաճումէն,
Մե՜ղք, այս մատաղ կեանքըս մաշեցաւ, գընաց:
Բախտը ջրաղաց մ՚է, մարդիկը աղօն,
Կը փշրէ բոլորը, չի թողուր ոչ ոք,
Մարդի՛կ, փնտռողները երբ ըսեն ո՞ւր է,
Ըսէ՛ք, թէ Թիւրապտարն, հոս էր, բայց գանաց:
Յայտնի չէ արդ՞եօք Թուրափտարը թաղուած է այդ օրը թ՞է ոչ [68]:
Թուրափտարը ևս ունի աշուղին բնորոշ սիրոյ երգեր: Եարին գովերգող «Վարդի ջըրով, եար, մազերըդ» [69] օրինակը սիրոյ խոստովանութիւն է։ Մեզի ծանօթ է միայն այս երգին հայերէն թարգմանութիւնը.
Վարդի ջըրով, եար մազերդ,
Շաղէ՛, նազերով, նազերով,
Ճըղէ՛, եօթանասուն պէօլիւք [մաս, բաժին]
Հիւսէ, նազերով, նազերով։
Եարս քընէն ե՞րբ է զարթեր,
Ծով ծով աչերդ մի թարթեր,
Արի պախչան, կարմըր վարդեր,
Քաղէ՛ նազերով, նազերով։
Խելքս առաւ երեսիդ գոյնը,
Հատցուցիր աչքերուս քունը,
Եա՛ր, սիրովդ սրտիս տունը՝
Տաղէ՛ [կրակով այրէ], նազերով, նազերով։
Թիւրապտարին տէրտէրն է ծով,
Քու սէվտադ [մոլեգին սէր], եղաւ ինծի հով,
Ման կու գայ կ՚ընկնի քովէ քով՝
Մաղէ՛, նազերով, նազերով։
Աշուղ Շէվքիա
Աշուղ Շէվքիայի մասին տեղեկութիւնները շատ քիչ են: Պատմում են, որ նա դէպի Պարսկաստանի կողմերն էր գնացել՝ դրամ վաստակելու: Սրճարանի մէջ տեղացի իր մրցակից աշուղը իր խօսքերը ուղղելով աշուղ Շէվքիային երգում է.
Թրքերէն՝
İran gez, gurbet istersen, Tiran gez,
Gurbet elde bay olmadan,
Vad ilinden dilen gez.
Հայերէն թարգմանութիւն՝
Իրանը շրջէ, պանդխտութիւն եթէ կ՚ուզես, Թուրանը շրջէ,
Օտարութեան մէջ մեծատուն ըլլալու տեղ,
Ունեւոր աշխարհի մեջ, իբր մուրացկան շրջէ:
Աշուղ Շէվքիան ցնցուելով իր յանկարծական յայտնութիւնից՝ անմիջապէս սազը վերցրել ու հայրենիք է վերադարձել [70]:
Պլոյենց Սռմա
Արաբկիրում 1850-ական թուականներին ապրել և ստեղծագործել է նաև Պլոյենց Սռմա անունով մի աշուղ: Յայտնի է, որ անուս է եղել, բայց լաւ տիրապետել է եկեղեցական աղօթքներին, շարականներին, և դրանցից մի մասն էլ աշխարհաբարի է վերածել՝ լայն խաւերին հասանելի դարձնելու համար: Ըստ Ս. Բախտիկեանի Սռման կարմիր մազերով կին էր, արհեստով հաց եփող, քննադատ, ակտիւ հասարակական կեանքով ապրող [71]: Պլոյենց Սռման իր ներաշխարհը ներկայացնում է էսպէս.
Թրքերէն՝
Veremli Bloların Sırma dertlidir,
Derdimi arz edersem ferman olur.
Հայերէն թարգմանութիւն՝
Թոքախտէ կը տառապի Պլոյենց Սռման,
Որ խօսիմ ցաւերուս մասին, կ՚ըլլայ ֆերման։
Սռմայից մեզ է հասել 1895-96 թ հակահայ ջարդից յետոյ իր քննադատութիւնը կապուած նպաստաբաշխումի մասին։
Նոյն 1895-ի ջարդին մասին, Պլոյենց Սռման ունի նաեւ քիւրտերուն հասցէագրուած տողեր.
Kürtler de malımızı talan ettiler,
Yıkdiler şen geynimiz, veran ellediler,
Yeyin de keyf edin üzüm basdığır,
Üzlerinize çıksın eşek arusu,
Biz kurtulduk, size ola darısı.
Հայերէն թարգմանութիւն՝
Քիւրտերը կողոպտեցին մեր կալուածները,
Հալածեցին, մեր հողը քանդեցին։
Կերէ՛ք խմէ՛ք, խաղողը կուշտ կը բռնէ,
Պիծակներ հաւաքուին ձեր վրայ,
Մենք ազատեցանք, կարգը հիմա ձերն է։
Աւետիս Մեսումենց այս երգին մասին իր մեկնաբանութեան մէջ գրում է. «գուշակութիւն մը, մարգարիացում մը եղաւ, կամ անէծք մը որ բանեցաւ (…)։ Եւ Քիւրտերն ալ հասան մեր օրին. Իրենք եւս ջարդի, կոտորածի ու տեղահանութեան գաւաթը մինչեւ տակը քամեցին»։ [72]
Անճար, անբուժելի [73] (Աշուղ Սէլ Սէֆիլ)
Թրքերէն՝
Çaresiz, mümkinsiz
Çaresiz, mümkinsiz derde düşmişiz,
Abdal olup biz geçmişiz cihandan,
Dolu bade ağu gibi içmişiz,
Kem khaberler vaz geçirdi bu candan.
Dile gelmez, söylenilmez, bilinmez,
Benim yarem yürektedir görünmez,
Hicran dolmuş, sızlar bu can sülünmez,
Lokman ister dele bilse bir yandan.
Sağalmazimiş yürekdeki yare,
Aradım derdime bulmadım çare,
Bir kimse yok Sel Sefili kurtare
Meger imdad olsun gene yareden.
Հայերէն թարգմանութիւն՝
Անճար, անբուժելի ցաւի մէջ ինկած՝
Մեկուսացած անցած ենք մենք աշխարհէն,
Լի գաւաթը թոյնի մը պէս ըմպած ենք,
Չար խօսքերը գըգուեցուցին մեզ կեանքէն:
Լեզուի չի գար չըսուիր ու չի գիտցըւիր,
Ցաւըս, կըսկիծս, սըիրտս խորն է չ՚երեւիր,
Շարաւ լեցուած կը կըսկըծայ չի սրբուիր՝
Վիրհատ պէտք է որ ճեղքէ զայն մէկ կողմէն:
Չի դարմանուիր եղիր վիրաւոր սիրտը,
Փնտռեցի բալասան՝ չը գըտայ երբէք,
Չը կայ անձ մ՚որ փրկէ այս Սէլ Սէֆիլը,
Գուցէ նորէն օգնութիւն կայ իմ վէրքէն:
Եղբարք, մըտիկ արէք… (աշուղ Ֆաուզի) [74]
Եղբարք, մտիկ արէք ձեզ մէկ բան մ՚ըսեմ,
Երթալ եկեղեցին լալըն մեզ պէտք է,
Գիշեր ցորեկ չարը. բարին հազըրէ,
Տուրք, որորմութիւն տալըն մեզ պէտք է:
Ամենայն ժամ խնդրեցէք Մայր Աստուածամար,
Լուսըն ճառագայթեր կապեր է կամար,
Ան մէկիկ զաւակըն ծընաւ մեզ համար,
Թափեց կարմիր արիւն, լալըն մեզ պէտք է:
Աստուած մարդըն ըստեղծեծ պատկերին նըման,
Դըրախտէն դուրս հանեց չ՚ ունէինք կիւման,
Եկաւ դըժոխքն աւրեց չ՚ունէինք կիւման,
Մեղաց ճամբէն յետ դառնալըն մեզ պէտք է:
Կ՚ասնի [կ՚անցնի] աս աշխարհըս կու գայ դատաստան,
Հէ՜յ ՖԱՒԶԻ ինտօ՞ր տի տաս պատասխան,
Պօղոս Պետրոս պառկեր է Ֆըռէնկիստան՝
Կ՚երթանք կու, յուրնայու, կալըն մեզ պէտք է:
(Ասացող Մուշեղ Ծայրագոյն Վարդապետ Սերոբեան)
Այս տեղավայրի աշուղներից է նաև Տէր Մարկոս Ա. Քահանա Արաբկիրցին, ում մասին գրեթէ ոչ մի տեղեկութիւն չի հասել, յայտնի է միայն, որ ժամանակին նման քահանայ գոյություն ունեցել է [75]: 19-20 դարի աշուղներից են եղել Քոր Գեւօն, Քէօրօղլուն, Հաճի Քերէմ Արընտէրեանը, Կոռնակը և ալյոք [76]:
Թէեւ աշուղների շարքին չի պատկանում, բայց կ՚արժէ այստեղ նշել նաեւ Մկրտիչ Տէր-Պետրոսեանի անունը։ Նա Արաբկիրում յայտնի էր իբրև երաժիշտ ուսուցիչ: Ծնուել է մօտ 1870 թ – ին Ծագ գիւղում: Հաւանաբար նախնական կրթութիւնը ստացել է տեղի Ս. Նշան վարժարանում, ապա՝ Արաբկիրում, այնուհետև ուսումը շարունակել է Երուսաղէմի՝ Ս. Յակոբենց Վարժարանում և ձեռնադրուել է Սարկաւագ: Հարիւր հոգուց քառաձայն երկսեռ երգչախումբ է ստեղծել: Գեղեցիկ թաւշեայ ձայն է ունեցել [77]: «Հովուերգ» վերնագրով երգի, միայն բանաստեղծութեան հեղինակն է Մկրտիչ Տէր-Պետրոսեանը: 1930-ական թ-ին ի յարգանք Վարդապետի Ա. Մեսումենցը նրա բանաստեղծութեան հիման վրայ գրել է երաժշտութիւն [78]:
Հարկ է նշել, որ մեզ ժառանգութիւն հասած համեստ քանակութեան երգերի ծանրակշիռ մասը գրառել և մշակել է հենց Աւետիս Մեսումենցը: Այս նուիրական աշխատանքի շնորհիւ է նաև, որ այսօր Արաբկիրի երաժշտութիւնը հասանելի է ապագայ սերունդներին:
- [1] Անդրանիկ Լ. Փոլատեան, Պատմութիւն հայոց Արաբկիրի, Նիւ Եորք, տպ. Պայքար, հրատ. Ամերիկայի Արաբկիրի Միութեան, 1969, էջ 196:
- [2] Փոլատեան, էջ 278։
- [3] Միհրան Թումաճան, Հայրենի երգ ու բան, հ. 2, Երևան, ՀՍՍՀ ԳԱ հրատ., 1983, էջ 362։
- [4] Նոյն, էջ 362։
- [5] Միհրան Թումաճան, էջ 374։
- [6] Փոլատեան, էջ 202։
- [7] Նոյն, էջ 264։
- [8] Նոյն, էջ 265։
- [9] Նոյն, էջ 237։
- [10] Նոյն, էջ 266-267։
- [11] Նոյն, էջ 268-271։
- [12] Նոյն, էջ 237։
- [13] Նոյն, էջ 272-274։
- [14] Նոյն, էջ 237-238։
- [15] Նոյն, էջ 275-277։
- [16] Նոյն, էջ 238։
- [17] Նոյն, էջ 279-282։
- [18] Սարգիս Բախտիկեան, Արաբկիր եւ շրջակայի գիւղերը. պատմական-ազգագրական համառօտ տեսութիւն, Պէյրութ, տպ. Վահագն, 1934, էջ 81
- [19] Նոյն, էջ 79-83։
- [20] Նոյն, էջ 90-91։
- [21] Նոյն, էջ 96։
- [22] Միհրան Թումաճան, էջ131։
- [23] Նոյն, էջ 362։
- [24] Նոյն, էջ 242
- [25] Նոյն, էջ 139։
- [26] Նոյն, էջ 172-173։
- [27] Նոյն, էջ172- 173։
- [28] Նոյն, էջ 172-173։
- [29] Նոյն, էջ 173-174։
- [30] Նոյն, էջ 174։
- [31] Նոյն, էջ 176։
- [32] Նոյն, էջ 178։
- [33] Նոյն, էջ 180։
- [34] Նոյն, էջ 171։
- [35] Նոյն, էջ 360։
- [36] Նոյն, էջ 363։
- [37] Նոյն, էջ 367։
- [38] Նոյն, էջ 374-375։
- [39] Նոյն, էջ 375։
- [40] Նոյն, էջ 161։
- [41] Փոլատեան, էջ 236։
- [42] Ռ. Աթայան, Կոմիտաս, Երկերի ժողովածու, իններորդ հատոր, ՀՀ ԳԱԱ «Գիտութիւն» հրատարակչութիւն Երեւան 1999, էջ 103։
- [43] Միհրան Թումաճան, էջ 360։
- [44] Փոլատեան, էջ 239-240։
- [45] Նոյն, էջ 211։
- [46] Նոյն, էջ 213։
- [47] Նոյն, էջ 214։
- [48] Նոյն, էջ 214-215։
- [49] Նոյն, էջ 251-253։
- [50] Նոյն, էջ 215։
- [51] Նոյն, էջ 249։
- [52] Նոյն, էջ 249-250։
- [53] Նոյն, էջ 242։
- [54] Նոյն, էջ 248։
- [55] Նոյն, էջ 246։
- [56] Նոյն, էջ 244։
- [57] Նոյն, էջ 216։
- [58] Սարգիս Բախտիկեան, Արաբկիրցի աշուղներ, հրատ. Արաբկիրի եւ շրջակայքի հայրենակցական Միութեան, Պէյրութ, տպ. Շնորհօքեան, 1943, էջ 11։
- [59] Փոլատեան, էջ 220։
- [60] Նոյն, էջ 220- 222։
- [61] Նոյն, էջ 260-261։
- [62] Սարգիս Բախտիկեան, Արաբկիրցի աշուղներ, էջ 19։
- [63] Փոլատեան, էջ 216-217։
- [64] Նոյն, էջ 217։
- [65] Նոյն, էջ 255-256։
- [66] Նոյն, էջ 218։
- [67] Նոյն, էջ 257-259։
- [68] Նոյն, էջ 259։
- [69] Նոյն, էջ 253։
- [70] Նոյն, էջ 224։
- [71] Սարգիս Բախտիկեան, Արաբկիրցի աշուղներ, էջ 28։
- [72] Նոյն, էջ 28-29; Փոլատեան, էջ 224։
- [73] Նոյն, էջ 223 եւ 262։
- [74] Նոյն, էջ 223։
- [75] Սարգիս Բախտիկեան, Արաբկիրցի աշուղներ, էջ 27։
- [76] Փոլատեան, էջ 225։
- [77] Սարգիս Բախտիկեան, Արաբկիր եւ շրջակայի գիւղերը, էջ 36։
- [78] Փոլատեան, էջ 291-292։