Յուշամատեան ժանրի գիրքերու հետքերով. մատենագիտական փորձ

Հեղինակ՝ Միհրան Մինասեան, 17/01/2014 (վերջին փոփոխութիւն՝ 20/01/2014)

Հետագայ էջերով պիտի փորձենք տալ Օսմանեան ժամանակաշրջանին Արեւմտեան Հայաստանի, Կիլիկիոյ եւ Պոլսամերձ շրջաններու մօտաւոր պատմութեան նուիրուած յուշամատեաններու եւ նոյնանման հրատարակութիւններու մատենագիտական ամփոփ ցուցակ մը։

Ինչպէս ծանօթ է, Ցեղասպանութենէն ետք սփիւռքի զանազան գաղթօճախներուն մէջ հաստատուած հայրենակցական միութիւններ եւ տարբեր անհատներ ձեռնարկեցին իրենց հայրենի բնակավայրին պատմութիւնն ու մշակոյթը կորուստէ փրկելու եւ զայն յաջորդ սերունդներուն յանձնելու երախտարժան գործին։ Այդ մարդիկ այսպիսով կը փորձէին վերյիշել ու վերականգնել հայրենի գիւղի կամ քաղաքի կեանքը իր բոլոր երեսներով ու մանրամասնութիւններով։

Այդ գիրքերուն հեղինակները, որոնք ապրած էին այդ վայրերուն մէջ եւ ծանօթ էին յիշեալ բնակավայրին, շատ անգամ իրենց հատորները գրած են հիմնուելով իրենց յիշողութեան վրայ, բայց յաճախ նաեւ իրենց տրամադրութեան տակ ունեցած են տպագիր ու ձեռագիր օժանդակ նիւթեր, այլեւայլ աղբիւրներ, ինչպէս նաեւ իրենց համաքաղաքացիներուն օժանդակութիւնը։ Անոնք կը մտածէին, որ երբ չկայ այլեւս հայրենի եզերքը, ապա պէտք է ապրեցնել զայն գրականութեան ճամբով ու փրկել այն՝ ինչը հնարաւոր է։

Այսպիսով, 1920-ական թուականներուն, սկսան տպուիլ առաջին հատորները, ու գործը շարունակուեցաւ տասնամեակներու վրայ, ընդհուպ մինչեւ 1970-ական թուականները ու մասամբ նաեւ անկէ ետք։ Սոյն հատորները ընդհանրապէս կը ներկայացնէին տուեալ գիւղի կամ քաղաքի առօրեայ կեանքը։ Անոնք սովորաբար կը սկսէին շրջանի մասին աշխարհագրական ընդհանուր ծանօթութիւններով, ապա անոնց կը յաջորդէին շրջանի հին ու նոր ժամանակներու պատմութիւնը, տեղւոյն հայութեան առօրեայ նիստուկացը, ընկերային կեանքը, արհեստները, սովորութիւնները, ազգագրութիւնը, բանահիւսութիւնը, բարբառը, եկեղեցական կեանքը, քաղաքական կուսակցութիւններու եւ մշակութային ընկերակցութիւններու գործունէութիւնը, կրթական եւ մշակութային կեանքը, մամուլը, տպարաննները, հերոսամարտերը, ցեղասպանութիւնը, բռնագաղթը, սփիւռքի տարբեր գաղթօճախներու մէջ հաստատուած հայրենակիցներն ու հայրենակցական միութիւնները, կարեւոր համաքաղաքացիներն ու անոնց արձանագրած յաջողութիւնները, եւ այլն…

Գիրքերու այս շարքին մէջ կը հանդիպինք այնպիսիներու, որոնք ամբողջութեամբ գրուած են մէկ անձի կողմէ, ինչպէս օրինակ՝ Կիւրեղ Խրայեանի «Ծովք-Կէօլճիւկ»ը, Գրիգոր Յ. Մխալեանի «Պարտիզակն ու Պարտիզակցին», բայց երբեմն ալ կան հատորներ, որոնք արդիւնք են խմբային աշխատանքի, եւ ունենալով հանդերձ ընդհանուր խմբագիր, անոր մաս կազմող գրութիւնները ունեցած են տարբեր հեղինակներ, որոնցմէ իւրաքանչիւրը գրած է իրեն ծանօթ նիւթի մը կամ մէկէ աւելի նիւթերու մասին։ Այս ձեւի հատորներէն յիշենք՝ Գէորգ Սարաֆեանի «Պատմութիւն Անթէպի Հայոց»ը, Արամ Սահակեանի «Դիւցազնական Ուրֆան եւ Իր Հայորդիները», եւ այլն։

Երբեմն ալ պատահած է, որ ինչ որ շրջանի մը հայրենակցական միութիւնը կամ մէկ անհատը ի՛նք ձեռնամուխ եղած ըլլայ հատորը կազմելու աշխատանքին, հաւաքէ ու մէկտեղէ հում նիւթեր, ապա անոնց ամբողջացման ու խմբագրման աշխատանքը վստահի ուրիշի, որ ամբողջացնելէ ու համալրելէ ետք զանոնք՝ գործը յանձնած է տպագրութեան։ Այս ձեւի գիրքերէն են օրինակ՝ Արշակ Ալպօյաճեանի Կեսարիոյ, Մալաթիոյ եւ Կուտինայի (Tokat) նուիրուած հատորները, Վահէ Հայկի Եոզկատի հատորը,  Առաքել Պատրիկի Սեբաստիոյ զոյգ հատորները, Անդրանիկ Փոլատեանի Արաբկիրի հատորը, եւ այլն։

Այստեղ ներկայացուող ցուցակը կազմելու ընթացքին գտնուեցանք որոշ դժուարութեան առջեւ, թէ՝ ո՛ր գիրքերը ներառել յուշամատեան ժանրին մէջ եւ որո՛նք դուրս ձգել անկէ։ Հանդիպեցանք գիրքերու, որոնք չէին համապատասխաներ վերեւ յիշուած յուշամատեաններու բովանդակութեան, բայց միեւնոյն ժամանակ ալ բոլորովին տարբեր չէին անկէ։ Անոնք կը շօշափէին հայրենի գիւղերու կամ քաղաքներու հետ առնչուող մէկ կամ մէկէ աւելի երեւոյթներ, պատմութեան եւ հաւաքական յիշողութեան հետ առնչուած դրուագներ… Բայց մեր հասկացողութեամբ, դուրս կու գան յուշամատեան ժանրի սահմանումէն, հակառակ անոր որ կը գիտակցինք, թէ անոնցմէ շատեր կարեւոր աղբիւրներ են տուեալ տարածքներու մասին. կը գիտակցինք նաեւ, որ լուրջ խնդիր է այսպիսի ցանկի մը սահմանները ճշդելը։
    Հետեւաբար, հատորի մը մէջ մեզի յատկացուած էջերու քանակը հաշուի առնելով, մեր ցուցակէն դուրս ձգեցինք հետեւեալ տիպի գիրքեր.

* Ցեղասպանութեան մասին վկայագրութիւններ, ինչպէս նաեւ անոր նախորդող՝ Համիտեան եւ Կիլիկիոյ կոտորածներուն մասին խօսող գիրքեր։

* Հայ ազատագրական շարժման մասնակիցներու՝ ֆետայական շարժման գործիչներու յուշեր կամ այդ գործունէութեան նուիրուած հատորներ:

* Ընդհանրապէս արեւմտահայերու անհատական յուշագրութիւններ, ըլլան անոնք քաղաքական գործիչներ, կրօնաւորներ կամ սովորական անհատներ։

* Պատմագրական-գիտական գործեր, որոնք հիմնուած չեն հեղինակի յուշերուն վրայ (այսպիսի գիրքերու բաւական հարուստ հաւաքածոյ մը կայ տպուած Երեւանի մէջ, 1950ական թուականներէն սկսեալ)։

* Բանահիւսական ժողովածուներ՝ հեքիաթներ, երգեր, եւայլն։

* Տեղական բարբառներուն նուիրուած առանձին հատորներ։ Բացառութիւն կազմած են միայն անոնք որոնք բարբառի ուսումնասիրութեան կողքին՝ ունին նաեւ շրջանի պատմութեան եւ ազգագրութեան նուիրուած գլուխներ։

* Օտարալեզու գիրքեր. որովհետեւ մեր նպատակը եղած է ձեւով մը ցոյց տալ հայկական սկզբնաղբիւրներու հարստութիւնը։

* Վերջին տարիներու համացանցի մէջ երեւցած եւ աշխարհագրական որոշ տարածքի մը հայութեան անցեալին նուիրուած համացանցային կայքէջեր, մանաւանդ որ անոնցմէ շատերուն տուեալները քաղուած են յիշեալ բնակավայրին նուիրուած եւ այստեղ յիշատակուող յուշամատեաններէն։

* Մեր այս ցուցակին մէջ չեն ներգրաւուած նաեւ նոյն բնոյթի ձեռագիր ու անտիպ գիրքեր, որոնք բաւական պատկառելի թիւ մը կը կազմեն, բայց արդէն հասանելի չեն ընթերցողին։ Այդպիսի անտիպ գործերէն մեզի ծանօթ են գիրքեր՝ նուիրուած Մուսա Լերան, Չմշկածագին, Վարդիթել գիւղին (Խարբերդ), Անջրդիին (Արաբկիր, քանի մը տարբեր գործեր), Զաքար գիւղին (Նիկոմիդիա), Ասլանպէկին (Նիկոմիդիա), Օվաճըգին (Նիկոմիդիա), Ֆռնուզին (Զէյթուն) եւ այլն։

Յիշենք նաեւ, որ այստեղ տրուող ցուցակին գիրքերը կը վերաբերին միայն Օսմանեան կայսրութեան սահմաններուն մէջ գտնուող տարածքներուն, այնպէս որ անկէ դուրս մնացած են այն քաղաքները, որոնք թէեւ ներկայիս մաս կը կազմեն Թուրքիոյ, սակայն Օսմանեան ժամանակաշրջանին (19-րդ դարէն սկսեալ) դուրս կը մնային անոր սահմաններէն, ինչպէս օրինակ՝ Կարսը: Հոս չեն ընդգրկուած նաեւ նախապէս Օսմանեան Կայսրութեան սահմաններէն ներս գտնուող, բայց այսօր Թուրքիոյ սահմաններէն դուրս եղող տարածքներ (Սուրիա, Լիբանան, Պաղեստին, եւ այլն)։

Հակառակ այս սահմանափակումներուն, կարգ մը խումբեր համարած ենք բացառութիւն եւ ընդգրկած ենք մեր ցանկին մէջ, հակառակ անոր որ անոնք յուշամատեանի մեր սահմանումին չեն համապատասխաներ ամբողջութեամբ.

* Մինչ ցեղասպանութիւն տպուած եւ նիւթին հետ առնչուող  գիրքեր։

* Մինչ ցեղասպանութիւն տպուած դպրոցական եւ այլ ձեւի տեղեկագիրներ։

* Գերդաստաններու պատմութիւններ:

Մեր պատրաստած այս ցուցակին մէջ նկատի առած ենք նաեւ Հայրենակցական միութիւններու հրատարակած, կամ հայրենակցական գունաւորում ունեցող թերթեր, որոնք իրենց կարգին, հարուստ նիւթ կը պարունակեն հայրենի բնօրրանին մասին ու մասամբ կ՝ամբողջացնեն յուշամատեանի ժանրի գիրքերու տեղեկութիւնները։

Ծանօթ է որ մինչեւ 1920 թուական լոյս տեսած հայ մամուլը, եւ մանաւանդ՝ արեւմտահայ մամուլը շատ հարուստ է Գաւառի մասին հրատարակուած նիւթերով։ Հոն տպուած են հազարաւոր հրապարակումներ, թղթակցութիւններ, տեղեկագրեր, լուրեր, ճանապարհորդական նօթեր, ուսումնասիրութիւններ, ազգագրական-բանահիւսական նմոյշներ, եւ այլ նիւթեր, իսկ ցեղասպանութենէն ետք, սփիւռքահայ մամուլի մէջ լոյս տեսած են հայրենի եզերքին նուիրուած անհատնում յուշագրութիւններ եւ պատմական արժէք ներկայացնող բազմաբնոյթ նիւթեր։ Այս բոլորը անփոխարինելի աղբիւրներ են մեր նիւթին հայող, բայց ընդհանրապէս հասանելի չեն այժմու բանասէրներուն, առաւելաբար անոր համար՝ որ տակաւին չունինք անոնց մատենագիտական խնամուած ցուցակները։

Մենք, տարիներու վրայ երկարող մեր ընթերցումներուն ընթացքին, արձանագրած ենք այդպիսի բազմահարիւր յօդուածներ ու կազմած ենք այդ նիւթերուն բաւական հարուստ ցուցակը, զոր թերեւս ապագային առիթ ունենանք առանձին գիրքով հրատարակելու՝ կցելով զայն տպագիր գիրքերու, հայրենակցական մամուլի եւ հայրենակցական ձեռագիր գիրքերու մատենագիտական մեր կազմած ցուցակներուն։

* * *

Հոս ներկայացուող գիրքերուն մէկ կարեւոր մասը տեսած ենք անձնամբ ու կատարած ենք անոնց նկարագրութիւնը, հիմնուելով առաւելաբար նոյնանման գիրքերու մեր հաւաքածոյին վրայ, ինչպէս նաեւ՝ Հայոց Ցեղասպանութեան Թանգարան-հիմնարկի, Մաշտոցեան Մատենադարանի եւ Հայաստանի Ազգային Գրադարանի հաւաքածոներուն վրայ, իսկ այլ գիրքերու պարագային՝ մեր տուեալները վերցուցած ենք մատենագիտական տարբեր ցուցակներէ ։ [1]

Կը յուսանք որ մեր այս համեստ աշխատութիւնը օգտակար կ՝ըլլայ հայրենի բնօրրանի պատմութեամբ ու մշակոյթով զբաղող մեր պատմաբաններուն եւ նիւթով հետաքրքրուած ընթերցողներուն։

Բակ [Բակուրա՞ն-Վահան Քիւրքճեա՞ն], Կիլիկիա, հրատարակութիւն Գիւտ քահ. Աղանեանցի, արտատպուած «Լումայ» գրական հանդիսից, Թիֆլիս, տպարան Մ. Շարաձէի, 1896, 40 էջ։

Բիւզանդ Եղիայեան (խմբ.), Ատանայի հայոց պատմութիւն. պատմագրական, եղեռնագրական, ազատագրական, մշակութային, ազգագրական, վաւերագրական, ժամանակագրական, Անթիլիաս, տպ. Կաթողիկոսութեան Մեծի Տանն Կիլիկիոյ, հրատ. Ատանայի Հայրենակցական Միութեան, 1970, Խ., 1063 էջ: Բ. տիպ՝ Անթիլիաս, տպ. Կաթողիկոսութեան Մեծի Տանն Կիլիկիոյ, 2012, 1058 էջ։

Թորոս Թորանեան, Չորք-Մարզպանցի հայ գիրի եւ մամուլի դէմքեր, Պէյրութ, տպ. Զարթօնք, 1987, 163 էջ:

Հաճըն. Օրկան Հաճնոյ Հայրենակցական Միութեան կեդրոնական վարչութեան, Մարսէյլ եւ Լոս Անճելոս, 1928-1939:

Համազասպ Ոսկեան, Կիլիկիայի վանքերը, Վիեննա, տպ. Մխիթարեան, 1957, 320 էջ։

Մինաս Գոճայեան, Պատմութիւն Չորք-Մարզպանի (Տէօրթ-Եոլ) գիւղաքաղաք մը Կիլիկիոյ մէջ, Լոս Անճելըս, հրատ. Լոս Անճելըսի Չորք-Մարզպանի Հայրենակցական Միութեան, 2006, 384 էջ։

Մինաս Խապրիկ, Եթէ Չորք-Մարզպանը ինծի հետ խօսէր..., Պէյրութ, տպ. Կ. Տօնիկեան, 1983, 160 էջ:

Միսաք Քէլէշեան, Սիս-Մատեան, Պէյրութ, տպ. Հայ Ճեմարանի, 1949, 771 էջ:

Յակոբ Յ. Թէրզեան, Ատանայի կեանքը, Պոլիս, Տպ. Զարեհ Ն. Պէրպէրեան, 1909, 48 էջ:

Յարութիւն Տէր Ղազարեան, Հայկական Կիլիկիա. տեղագրութիւն, Անթիլիաս, տպ. Կաթողիկոսութեան Հայոց Մեծի Տանն Կիլիկիոյ, 1966, ԺԳ., 324 էջ: Բ. տիպ՝ Անթիլիաս, տպ. Կաթողիկոսոութեան Հայոց Մեծի Տանն Կիլիկիոյ, 2006, 400 էջ։

Յ. Պ. Պօղոսեան, Հաճընի ընդհանուր պատմութիւնը եւ շրջակայ Գօզան-Տաղի հայ գիւղերը, Լոս Անճէլըս, տպ. Պօզաճեան, 1942, 857 էջ:

Նազարէթ Աջապահեան, Աջապահեան տոհմը դարերու ընթացքին, Լոս Անճելոս, Գալիֆորնիա, տպարան Արաքս, 2008, 119 էջ։

Նոր Հաճըն. Հրատ. Հաճնոյ Հայրենակցական Միութեան կեդրոնական վարչութեան, Պուէնոս Այրէս, 1940-1980...՞:

Պետրոս Արք. Տէր Մելքոնեան, Պատմութիւն ազատութեանն Հաճընոյ ի ձեռաց Քօզանեանց, Կ. Պոլիս, տպ. Արամեանի, 1871, 27, 2 էջ։

Վերժինէ Սվազլեան, Կիլիկիա. Արեւմտահայոց Բանաւոր Աւանդութիւնը, Երեւան, Գիտութիւն հրատարակչութիւն, 1994, 406, 2 էջ։

Տեղեկագիր Այրիախնամ Յանձնաժողովի 1910 Սեպտ. 11-1912 Սեպտ. 11, յաւելուած՝ Տեղեկագիր Քննիչ-Պատուիրակ Պ. Ժագ Սայապալեանի, Կ. Պոլիս, տպ. Շանթ, [1912], 54, 14 էջ [Կիլիկիոյ մասին կարեւոր տուեալներ ու վիճակագրական տախտակներ]։

Ալիշան Ա. Պայրամեան, Կիլիզա- հայկական Քիլիս, Երեւան, տպ. Զանգակ, 2001, 268 էջ: 

Ալպէռ Ս. Թէմիրեան, Քէսապ (1909-1946), Պէյրութ, տպ. Կ. Տօնիկեան, 1956, 276 էջ:

Ալպէրթ Ս. Աբէլեան (Էբիլենց), Քեսապ եւ իր գիւղերը, հրատարակութեան պատրաստեց եւ ծանօթագրեց՝ Երուանդ Հ. Քասունի, Պէյրութ, 2002, 256 [վերջին 156 էջերը հրատարակութեան պատրաստողին ծանօթագրութիւններն են]։
Առաջին Տեղեկագիր 1912-1914 (Կիլիկեան ճեմարան Այնթապ-Կիլիկիա), Կ. Պոլիս, տպ. Յակոբ Մատթէոսեանի, 1914։

Աղասի (Կարապետ Թուր Սարգիսեան), Զէյթուն Եւ Իր Շրջակաները, Փարիզ, 1895: Բ. տպգ.՝ Պէյրութ, տպ. Շիրակ, 1968, 416 էջ: Այս գիրքին մասին տես՝ «Աղասիի «Զէյթուն Եւ Շրջականեր» Գիրքը Հակասութիւններով», հրատ. Մոնթէվիտէոյի եւ Սան Բաւլոյի Զէյթունի Հայրենակցական Միութիւններու, Պէյրութ, տպ. Շիրակ, 1969, 62 էջ:

Ատոմ Քհնյ. Քէհէեան, Կարմուճ, Հալէպ, 1990:

Արամ Սահակեան, Դիւցազնական Ուրֆան եւ իր հայորդիները, Պէյրութ, հրատ. Ուրֆայի Հայրենակցական Միութեան, 1955, 1368, 55, 78 էջ։ Բ. տպ., Հալէպ, «Կիլիկիա» հրատարակչութիւն։

Արիս Ահարոնեան եւ Նշան Պատանեան (խմբ.), Զէյթունի պատմագիրք, Պուէնոս Այրէս, տպ. Արարատ, 1960, 1052 էջ:

Արշակ Միհրդատեան, Պատմութիւն Զէյթունի եւ վերջի պատերազմին որ տեղի ունեցաւ 1895-ին, Կ. Պոլիս, 1909, 48 էջ։

Գերմանիկ. Հրատ. Մարաշի Հայրենակցական Միութեան Ամերիկայի շրջանակին, Նիւ Եորք, Ուոթըրթաուն, Առլինգթոն։ 1930- կը շարունակուի՞։

Գէորգ Սարաֆեան, Պատմութիւն Անթէպի հայոց՝ Ա. հատոր, Լոս Անճելըս, 1953, 1088 էջ: Բ. հատոր, Լոս Անճէլըս, 1953, 806 էջ: Գ. հատորը կազմած է Երուանդ Պապայեան, Լոս Անճելըս, Ապրիլ հրատարակչատուն, 1994, 1152 էջ: Նախորդ գիրքին մասին տես նաեւ՝ «Յաւելուած Անթապի Հայոց Պատմութեան», աշխատասիրեց՝ Յարութիւն Սիմոնեան, խմբագրում եւ ներածութիւն Դոկտ. Վաչէ Ղազարեանի, Ուոլթհէմ, 1997, 146 էջ:

Գրիգոր Գուտուլեան (խմբ.), Զէյթունի ձայնը, Պէյրութ, տպ. Ազատ, 1930, 16 էջ։

Գրիգոր Հ. Գալուստեան (Կիլիկեցի), Մարաշ կամ Գերմանիկ եւ հերոս Զէյթուն, Նիւ Եորք, տպ. Կոչնակ, 1934, 944 էջ: Բ. տպ.ը (յաւելուածով), Լոնկ Այլընտ Սիթի, Նիւ-Եորք, 1988, 999 էջ:

Գրիգոր Պողարեան, Այնթապականք՝ Ա. հատոր, «Այնթապցիներու տուրքը տպագրութեան, հայ մամուլին, հայ գրականութեան եւ հայ մշակոյթին», Պէյրութ, տպ. Ատլաս, 1974, 260 էջ: Բ. հատոր, «Մահարձան. մահագրութիւններ, դամբանականներ եւ կենսագրական նօթեր», Պէյրութ, տպ. Ատլաս, 1974, 752 էջ: 

Դաւիթ Զէյթունց (Գայբակեան), Իմ հերոս Զէյթուն, Երեւան, 1998։

Եղիա Յ. Տոլպագեան, Այնթապն ու Այնթապահայը, Հալէպ, 1994, 64 էջ:

Զէյթուն. Գրական հանդէս, Փարիզ, 1920, խմբագիր՝ Գ. Կէօվլէթ (Տէօվլէթ Գէորգեան):

Զէյթունցի (Մնացական Սէմէրճեան), Զէյթունի անցեալէն եւ ներկայէն՝ Ա. մաս, Վիեննա, տպ. Մխիթարեան, 1900, 160 էջ: Բ. Մաս, Փարիզ, 1903, 241 էջ։ Ա. եւ Բ. մաս լիակատար, Կ. Պոլիս, տպ. Վաղինակ Ս. Բիւրատի, 1911, ԼԱ, 320 էջ։

Զէյթունցի Հաճի Կարապետ Գոմուվեան, Զէյթունի անցեալը, Գահիրէ, Հայկական տպ. (Օննիկ Հալէպլեանի), 1918, 50 էջ:

Էլի Յ. Նազարեան, Պատմագիրք Նազարեան գերդաստանի (1475-1988), Պէյրութ, տպ. Զարթօնք, 1988, 379 էջ [Այնթապի մասին]։

Կարապետ (Վեր.) Ս. Թիլքեան, Իննսունհինգամեակ Քեսապի Հայ Աւետարանական եկեղեցւոյ. 1853-1948, Պէյրութ, տպ. Շնորհօքեան-Ամերիկեան, 1948, 126 էջ։

Համբարձում Առաքելեան, Զէյթուն. տեղագրական, ազգագրական եւ վարչական տեսութիւն, Թիֆլիս, տպ. Յովհաննէս Մարտիրոսեանցի, 1896, 92 էջ։

Համբարձում Պէրպէրեան եւ Խորէն Աւագ քհնյ. Ներսէսեան (խմբ.), Յուշամատեան Քիլիսի հայոց (սկիզբէն մինչեւ 1968 թուականը). տեղագրական, պատմագրական եւ ազգագրական, Պէյրութ, տպ. Սեւան, հրատ. Հալէպի եւ Պէյրութի Քիլիսի հայրենակցական միութիւններու, 1969, ԻԷ., 665 էջ:

Հայ Անթէպ, այժմ՝ Նոր Այնթապ. Հրատ. Այնթապի Հայրենակցական Միութեան, Առլինգթոն (Միացեալ Նահանգներ), յետոյ՝ Պէյրութ, այժմ՝ Հալէպ, 1960-էն ի վեր:

Հայկազ Մ. Պօղոսեան, Զէյթունի պատմութիւնը 1409-1921 թ.թ., Երեւան, Հայաստան հրատարակչութիւն, 1969, 459 էջ:

Ճանիկ Արամեան, Զէյթունցիք եւ լուսաւորչական հայք, Կ. Պոլիս, տպ. Արամեանի, 1867 (շապիկին վրայ՝ 1866), 32 էջ։

Մամիկոն Վարժապետեան, Յուշիկք Զէյթունի, Մարզուան, տպ. Ներսօ եւ Սրապեան, 1912, 404 էջ:

Մաշթոց Ա. Քհնյ. Ոսկերիչեան, Զէյթուն. Ալպոմ, Պէյրութ, տպ. Կ. Տօնիկեան, 1960, 191 էջ: Բ. տպ. (յաւելուածով), Պէյրութ, տպ. Կ. Տօնիկեան, 1961, 285 էջ:

Մաշտոց Աւագ Քհնյ. Ոսկերիչեան, Աւերակ արծուեբոյնը. Նոր Զէյթուն եւ հայրենական տպաւորութիւններ, Պէյրութ, տպ. Կ. Տօնիկեան, 1963, 298, 1 էջ։

Մարաշ. Հրատ. Մարաշի Հայրենակցական Միութեան, Պուէնոս Այրէս, պարբերաթերթ, 1955, 7 թիւ։

Մարտիրոս Գուշագճեան եւ Պօղոս Մատուռեան (խմբ.), Յուշամատեան Մուսա Լերան, Պէյրութ, տպ. Ատլաս, հրատ. Ճէպէլ Մուսայի հայրենակցական միութեան, 1970, Զ., 878 էջ:

Մելքոն Ճինպաշեան, Ֆընտըճագ-Ֆընտըճօխ, Մոնթեվիտէօ, տպ. Ս. Կ. Զաքարեան, հրատ. Մօնթէվիտէօի Ֆընտըճագի Հայրենակցական միութեան, 1949, 202 էջ:

Մելքոն Տէր Մելքոնեան, Կեանքի եւ մահուան միջեւ, Պէյրութ, տպ. Առաւօտի, 1939, 340 էջ [Այնթապի մասին]։

Միսաք Սիսեռեան (Մ. Ուլնեցի), Պատմութիւն Զէյթունի (1409-1921), Լիբանան, 1996, 10, 694 էջ։

Մնացական Սէմէրճեան (Զէյթունցին), Զէյթունի անցեալէն եւ ներկայէն, Ա. հատոր, Կ. Պոլիս, տպագպութիւն Զարեհ Ն. Պէրպէրեան, 1909, 264 էջ:

Մուսա Լեռ տարեգիրք. Պէյրութ, 1975-1978՞:

Մուսա լերան եւ Այնճարի տոհմիկ ճաշեր, պատրաստուած Այնճարի Ս. Պօղոս Եկեղեցւոյ Տիկնանց Վարչական Անդամուհիներուն կողմէ, Պէյրութ, տպ. Համազգային, 2009, 150 էջ:

Յաբեթ Մ. Իսկէնտէրեան, Սւէտիոյ բարքերը, Գահիրէ, տպ. Հայկական (Օննիկ Հալէպլեանի), 1917, 36 էջ։

Յակոբ Հիսայեան, Եդեսիա, Պէյրութ, 1962, տպ. «Արամազդ», 117 էջ։ Բ. տիպ՝ Պէյրութ, տպ. Սեւան, 1971, 71 էջ։

Յակոբ Յ. Ալլահվէրտեան, Ուլնիա կամ Զէյթուն լեռնային աւան ի Կիլիկիա, Կ. Պոլիս, տպ. Գարեգին Պաղտատլեանի (Արամեան), 1884, 207 էջ:

Յակոբ Չոլաքեան, Քեսապ՝ Ա. հատոր՝ Հալէպ, տպ. Արեւելք, 1995, 570 էջ: Բ. հատոր՝ Հալէպ, տպ. Արմէն Գասպարեան, 1998, 568 էջ: Գ. հատոր՝ 2004, Հալէպ, տպ. Արեւելք, 672 էջ:

Յարութիւն Ղարակէօզեան, Զէյթունցիներ, տոհմագրական պատկեր, Արտատպուած «Մուրճ» ամսագրից։ Թի‎ֆլիս, տպ. Մարկիանոս Դ. Ռոտինեանցի, 1891՞։

Յուշարձան Մուսա Լերան. Հալէպ, 1955, 1 թիւ, խմբագիր՝ Մարտիրոս Գուշագճեան։

Ներսէս (Վեր.) Սարեան, Քրիստոս եւ իր խաչը, Պէյրութ, 1967, 392 էջ [Մասամբ Հռոմկլայի ու Ճիպինի մասին]։

Նոր Մարաշ. Հրատ. Մարաշի Հայրենակցական Վերաշինաց Միութեան, Հալէպ, պարբերագիրք,1946-1961:

Ն. Պ. Մանուկեան, Վերադարձ դէպի հայրենի տուն, Պէյրութ, տպ. Կ. Տօնիկեան, 1973, 126 էջ [Այնթապի Էհնէշ գիւղին մասին]։

Պօղոս Արմենակ Լագիսեան, Մուսա Լերան ողջոյն, 2005, 507 էջ։

Պօղոս Սէֆիլջեան, Թողնում եմ յիշատակ, Երեւան, 2009, 258, 1 էջ [մասամբ՝ Զէյթունի ու շրջակայքի մասին]։

Սանդուխտ Գույումճեան, Վաղեմի Մարաշը եւ հայերը, Լոս Անճելըս, 1990, 252 էջ:

Սարգիս Քէյվանեան, Քէյվանեան գերդաստանի պատմութիւնը, Պէյրութ, տպ. Ատլաս, 1979, 116 էջ [Այնթապի Էհնէշ գիւղին մասին]։

Սերոբ Շերպեթճեան, խմբագրեց՝ Եսայի Հաւաթեան, Պատմութիւն Սուետահայերու, Պէյրութ, 2010, 272 էջ։

Վերժինէ Սվազլեան, Մուսա Լեռ, «Հայ Ազգագրութիւն եւ Բանահիւսութիւն», 16-րդ հատոր, Երեւան, Հայաստանի Գիտութիւններու Ակադեմիայի հրատ., 1984, 215, 5 էջ։

Քեսապ. Հրատատրակութիւն Քեսապի Ուսումնասիրաց Միութեան, Լոս Անճելոս, տարեգիրք, 2011, 256 էջ։

Aghassi, Zeitoun, depuis les origines jusqu'à l'insurrection de 1895, trans. Archag Tchobanian, Paris, 1897, 318 էջ։

Kevork Sarafian, A Briefer History of Aintab, Unions of the Armenians of Aintab, 1957, 327 pages.

Ալէքս Գրիգորեան եւ Սեդրաք Գարակէօզեան, Յիշատակարան Էվէրէկ-Ֆէնէսէի, Փարիզ, տպ. Տէր Յակոբեան, 1963, 967 էջ: Անգլերէն թարգմանութիւնը՝ Aleksan Krikorian, Evereg-Fenesse. Its Armenian history and traditions, Detroit, 1990, 186 pages.

Ալիս Օտեան-Գասպարեան, Պատմագիրք Անկիւրիոյ եւ Ստանոզի հայոց, Պէյրութ, տպ. Տօնիկեան, 1968, 283 էջ:

Արգէոս. Պաշտօնաթերթ Չոմախլուի Հայրենակցական Միութեան, Նիւ Եորք, 1932-1937։

Արիս Տ. Կ. Գալֆայեան (ապա՝ Կարապետ Քհնյ. Գալֆայեան), Չօմախլու (Կեսարիա), Նիւ-Եորք, Տպ. Կոչնակ, 1930, 168 էջ: Անգլերէն թարգմանութիւնը՝ Garabed (Rev.) Kalfayan, Chomaklou. The history of an Armenian village, trans. Krikor Asadourian, New York, 1982, 200, 48 էջ։  Թէ՝ 200։

Արմէն Դարեան եւ Անդրանիկ Երկանեան (խմբ.), Պատմագիրք Եոզկատի եւ շրջակայից (Գամիրք) հայոց, Պէյրութ, տպ. «Հայ Տիպ Քոմփիւկրաֆ-Թեքնոփրես», հրատ. Եոզկատի եւ շրջակայից (Գամիրք) Հայրենակցական միութեան, 1988, 1030 էջ:

Արշակ Ալպօյաճեան, Պատմութիւն հայ Կեսարիոյ, Ա. եւ Բ. հատոր, Գահիրէ, տպ. Յ. Փափազեան, 1937, Ա. հատոր՝ 1295, Բ. հատոր՝ 1184, միասնաբար՝ 2479 էջ:

Գրիգոր Տէր Յովհաննէսեան եւ Միհրան Ներսէսեան, Պատմագիրք Սիվրի-Հիսարի հայոց, Պէյրութ, տապարան «Մշակ», 1965, 688 էջ:

Թորոս Մ. Մատաղճեան եւ Հրանդ Գանգրունի, Յուշամատեան Թոմարզայի, Պէյրութ, տպ. Կ. Տօնիկեան, 1959, 629 էջ:

Խորէն Յ. Գըլըճեան (խմբ.), Ալպոմ- յուշամատեան Էվերէկ-Ֆենեսէի, Պէյրութ, հրատ. Էվէրէկ-Ֆէնէսէի Մեսրոպեան-Ռուբինեան Հայրենակցական Միութեան Լիբանանի մասնաճիւղի, տպ. Ալթափրես, 1984, 366 էջ։

Կանոնագրութիւն Մամիկոնեան ընկերութեան Վարդ-Պատրիկեան վարժարանին Թալասու, Կ. Պոլիս, 1849՞։

Կարապետ Թէրզեան, Պատմագիրք Ստանոզի հայոց, Պէյրութ, տպ. «Տօնիկեան», 1969, 371 էջ:

Հայկազուն Յ. Եափուճեան, Յիշատակարան Րումտիկինի, Պէյրութ, տպ. Ատլաս, հրատ. Րումտիկինի Հայրենակցական Միութեան, 1967, 288 էջ:

Հիմնական կանոնք եւ ծրագիր ուսմանց ժառանգաւորաց վարժարանի Ս. Կարապետի վանուց ի Կեսարիա։ Հաստատեալ 1888 Մայիս 1, Կ. Պոլիս, տպ. Գարեգին Պաղտատլեանի, 1894, 42 էջ։

Հիմնական կանոնք եւ ծրագիր ուսմանց ժառանգաւորաց վարժարանի Ս. Կարապետի վանուց ի Կեսարիա, Գ. տիպ, Զմիւռնիա, տպ. Մատթէոս Մամուրեանի, 1897, 44 էջ։

Հին Եւ Նոր Կեսարիա, յուշամատեան, Փարիզ, տպ. «Ազետ», հրատ. Կեսարիոյ եւ Շրջանի Հայրենակցական Միութեան Փարիզի մասնաճիւղի, 1989, 306 էջ:

Յակոբ Ա. Արզումանեան, Էվէրէկի պատմութիւնը, Ա. գիրք, Գահիրէ, տպ. Սահակ-Մեսրոպ, 1935, 96 էջ:

Յարութիւն Պարութեան, Յուշեր Թոմարզայի անցեալէն, տպ. Կ. Տօնիկեան, Պէյրութ, 1960, 230 էջ։ Անգլերէն թարգմանութիւնը՝ Haroutiun Barootian, Reminiscences from Tomarza’s past, Taderon Press, London, 2007, 173 pages.

Յովհաննէս Աւագ Սարկ. Տոմարծացի (Յովհաննէս Թորոսեան), Պատմութիւն հայ Տոմարծայի. տեղագրական-պատմագրական-ազգագրական, Պէյրութ, տպ. «Սեւան», հրատ. Տոմարծայի պատմութեան հրատարակչ. կեդրոնական յանձնախումբի, - Ա. հատոր՝ 1959, Բ. եւ Գ. հատորներ՝ 1969։ Միասնաբար՝ 31, 2889 էջ:

Նոր Թոմարզա. Հրատ. Թոմարզայի Միացեալ Ընկերութեան Կեդրոնական Վարչութեան: Ռէյսին, պարբերագիրք: 1931-1935 եւ 1939-1940, խմբագիր՝ Վարդան Զալըմենց:

Նոր Կեսարիա. Հրատ. Կեսարիոյ Վերաշինական Միութեան, Նիւ Եորք, 1934-1972: Խմբագիր՝ Արշաւիր Քաղցրունի:

Նուրիձա Փիլիպոսեան եւ Աւետիս Քէստէքեան (Ա. Կապենց), Վահէ Հայկ, Յուշարձան եօզղատցիներու, Ֆրէզնօ-Գալիֆորնիա, 1955, 445 էջ:

Պօղոս Նաթանեան, Տեղեկագրութիւն ընդհանուր վիճակին Գաղատիոյ, Կ. Պոլիս, տպ. Յարութիւն Մարգարեանի, 1873, 78 էջ։

Պօղոս Վրդ. Նաթանեան, Տեղեկագրութիւն Սիվրիհիսարու, Կ. Պոլիս, տպ. Անդրանիկ Վարդանեանի, 1872, 22 էջ։

Սարգիս Ճիւանեան, Դրուագներ թոմարզահայ կեանքէն, Փարիզ, 337 էջ։

Սենեքերիմ Խըտրեան, Համառօտ պատմութիւն Կեսարիոյ Նիրզէ գիւղի, Ուոթրթաո՞ւն, 1918, 146, 2 էջ։

Վարդան Սողոմոնի Թէմուրճեան, Գամիրքի հայերը (պատմա-ազգագրական ուսումնասիրութիւն), տես՝ «Հայ Ազգագրութիւն եւ Բանահիւսութիւն», հատոր առաջին, Երեւան, Հայաստանի Գիտութիւններու Ակադեմիայի հրատ., 1970, էջ 1-143։

Ֆէնէսէի յուշամատեան, Տիթրոյիթ, 1935, 16 էջ։

Մեր Զմիւռնիան եւ շրջակայ քաղաքները, Նիւ Եորք, հրատ. Զմիւռնահայ Միութեան, 1961, 208 էջ։

Յ[ակոբ] Գուրգէն, Ուղեւորութիւն յԱթէնս եւ ի Զմիւռին հանդերձ դիտողութեամբք, Կ. Պոլիս, տպ. Արամեանի, 1881, Թ, 72 էջ։

Յակոբ Վ. Քօսեան, Հայք ի Զմիւռինա եւ ի շրջակայս. հետազօտութիւն արձանագրութեանց եւ յիշատակարանաց, հատոր Ա., «Զմիւռնիա Եւ Հայք», 53 պատկերով, Վիեննա, տպ. Մխիթարեան, 1899, ԺԲ, 372 էջ։

Յակոբ Քօսեան, Հայք ի Զմիւռինա եւ ի շրջակայս։ Հետազօտութիւն արձանագրութեանց եւ յիշատակարանաց, հատոր Բ., Զմիւռնիոյ վիճակին գլխաւոր քաղաքներն եւ Հայք, Վիեննա, տպ. Մխիթարեան, 1899, Ժ, 166 էջ։

Պետրոս Սիմոնեան, Յուշամատեան. Հայկական Զմիւռնիան, Փարիզ, տպ. Արաքս, 1936, 44 էջ:

Ա. Արշակունի, Տարօն-Սասուն. Մուրատ Պետրոսեան. էջեր հայոց նորագոյն պատմութենէն, Հալէպ, տպ. Թօփալեան, 1929, 280 էջ։

Ալեքսանդր Քալանթար, Սասուն, արտատպուած «Մշակ» լրագրից, Բ. տիպ, Թիֆլիս, տպ. Յովհաննէս Մարտիրոսեանցի, 1895, 71 էջ, 1 ներդիր թերթ քարտէս։

Ալեքսանդր Քալանթար, Սասուն, Բ. տպ., Թիֆլիս, տպ. Հերմէս, 1904, 64 էջ եւ 1 քարտէս։

Բենսէ [Սահակ Մովսիսեան] եւ Ե[րուանդ] Լալայեան, Բուլանըխ կամ Հարք Գաւառ, Արտատպուած «Ազգագրական Հանդիս»ից։ Թիֆլիս, տպ. Կ. Մարտիրոսեանցի, 1901, 182, 108, 1 չհ. էջ։ 108 էջով մաս երկրորդ առանց նոր տիտղոսաթերթի։

Գալուստ Անդրէասեան, Կարօ Սասունի (խմբ.), Ամբողջական գործեր, Պէյրութ, 1951 [հարուստ նիւթ կը պարունակէ Մշոյ շրջանին մասին]

Գեղամ Տէր Կարապետեան (Գեղամ), Տարօնի աշխարհ- պատկերներ ու պատմուածքներ, Փարիզ, 1931, 340 էջ։

Եդուարդ Տարօնեան, Բաղէշի նահանգի Խուլթիկ գիւղի բարբառը (ազգագրական ծանօթութիւններով), Անթիլիաս, 1961, 193 էջ:

Եղիազար Կարապետեան, Սասուն. ազգագրական նիւթեր, Երեւան, Հայպետհրատ, 1962, 203 էջ:

Կանոնագիր Ուսումնասիրաց ընկերութեան Խիզանու հաստատեալ 1 Մարտ 1877 վերաքննեալ 1881 Մարտ 1, Կ. Պոլիս, տպ. Յարութիւն Մարգարեանի, 1881, 15 էջ։

Կարապետ Վարդապետ, Անցք Տարօնոյ ուխտի, Կ. Պոլիս, տպ. Սարեանի, 1878, 52 էջ։

Կարապետ Վրդ. Լուսարարեան, Գաւազանագիրք. յաջորդութիւնք վանահարց ուխտիս Ս. Կարապետի Տարօնոյ, Երուսաղէմ, տպ. Ս. Յակոբեանց, 1912, 172, 2 չհ. էջ։

Կարօ Սասունի, Պատմութիւն Տարօնի աշխարհի, հրատ. Տարօն-Տուրուբերանի Հայրենակցական Միութեան կեդրոնական վարչութեան, Պէյրութ, տպ. Սեւան, 1956 (կազմին վրայ՝ 1957), 1252 էջ: Բ. տպ., Անթիլիաս, տպ. Կաթողիկոսութեան Մեծի Տանն Կիլիկիոյ, 2013։

Կարօ Սասունի, Պատմութիւն Տարօնի աշխարհի, Պէյրութ, տպ. Համազգային, 1963, 397 էջ:

Համազասպ (Հայր) Ոսկեան, Տարօն-Տուրուբերանի վանքերը, Վիեննա, տպ. Մխիթարեան, 1953, 269, 2 էջ։

Հայկազ Մ. Պօղոսեան, Սասունի պատմութիւն 1750-1918, Երեւան, Հայաստան հրատարակչութիւն, 1985, 360 էջ:

Մարտիրոս Սասունցի, Սեւ օրագիր, Պէյրութ, տպ. Սեւան, 1957, 291 էջ [մասամբ՝ Սասնոյ մասին]

Ռաֆիկ Նահապետեան, Աղձնիքահայերի ամուսնահարսանեկան սովորոյնթներն ու ծէսերը (պատմաազգագրական ուսումնասիրութիւն), Երեւան, Երեւանի Պետական Համալարանի հրատ., 2007, 304 էջ։

Ռաֆիկ Նահապետեան, Աղձնիքահայերի ընտանիքը եւ ընտանեկան ծիսակարգը (XIX դ. երկրորդ կէս – XX դ. սկիզբ) պատմաազգագրական ուսումնասիրութիւն, Երեւան, Հայոց Ցեղասպանութեան Թանգարան-Ինստիտուտի հրատ., 2004, 260 էջ։

Սահակ Մովսիսեան (Բենսէ) եւ Սողոմոն Տարօնցի, Հարք (Մշոյ Բուլանըխ), տես՝ «Հայ ազգագրութիւն եւ բանահիւսութիւն», 3-րդ հատոր, Երեւան, Հայաստանի Գիտութիւններու Ակադեմիայի հրատ., 1972, 181, 1 էջ։

Սասուն. Հրատ. Սասնոյ Հայրենակցական Միութեան, Հալէպ, տարեգիրք, 1948, 1 հատոր, 124 էջ: Խմբագիր՝ Մկրտիչ Մկրտիչեան:

Սարգիս եւ Միսաք Բդէեաններ, Աղան Տարօնեցի, Հարազատ պատմութիւն Տարօնոյ, Գահիրէ, տպ. Սահակ-Մեսրոպ, հրատ. Հայ Ազգային Հիմնադրամի, 1962, 676 էջ:

Սմբատ Շահնազարեան, Մշոյ բարբառը եւ իր ժողովուրդին դիմաստուերը, Պէյրութ, տպ. Սեւան, 1972, 251 էջ:

Վարդան Ա. Պետոյեան, Սասունի բարբառը, Երեւան, Գիտութիւններու Ակադեմիայի հրատ., 1954, 198, 2 էջ։ Էջ 171-198՝ «Ցուցակ Սասունի Տասը շրջանների գիւղերի»։

Վարդան Պետոյեան, Սասունի եւ Տարօնի պատմաաշխարհագրական տեղագրութիւնը, Երեւան, Լուսակն հրատարակչութիւն, 2005, 100 էջ։

Վարդան Պետոյեան, Սասունն անցեալում եւ Սասունի ազատագրական շարժումները, Երեւան, 2005, 240 էջ։

Տարօնի Արծիւ. Հրատ. Տարօն-Տուրուբերանի Հայրենակցական Միութեան, Սօֆիա, Տիթրոյիթ, Հալէպ, 1938-1952, ամսաթերթ, քառամսեայ:

Տարօն. Հրատ. Տարօն-Տուրուբերանի Հայրենակցական Միութեան, Հալէպ, տարեգիրք, 1949, 184 էջ, 1 հատոր: Խմբագիր՝ Մկրտիչ Մկրտիչեան:

Տեղեկագիր համարատուութեան գործադիր ժողովոյ Խիզանի Ուսումնասիրաց Ընկերութեան 1878 Հոկտ. 1-1879 Մարտի 31, Կ. Պոլիս, տպ. Յարութիւն Մարգարեանի, 1879, 10 էջ։

Քերովբէ Կարապետեան, Ալպոմ-Յուշամատեան նուիրուած Տարօն աշխարհի, Լիոն, տպ. Տարօն, 1962, 192 էջ։

Արմենակ Մահտեսեան, Արիւնոտ ջաղացքի եղերերգութիւնը (Բալուի Ձէթ գիւղի կեանքէն), Նիւ-Եորք, տպ. Երիտասարդ Հայաստանի, 1911, 54 էջ:

Բարունակ Թոփալեան, Հայրենի գիւղս Օխու, Պոսթըն, տպ. Հայրենիքի, 1943, 181, 1 էջ:

Բենիամին Կ. Ժամկոչեան, Հայնի. տեղագրական, ազգագրական, պատմագրական, Պէյրութ, տպ. Կ. Տօնիկեան, 1952, 451, 9 էջ, Պէյրութ, 1952 (տիտղոսաթերթին վրայ՝ 1951)։

Գառնիկ Գէորգեան, Չնքուշապատում. քննական պատմութիւն հայոց Չնքուշի, Ա. հատոր, Երուսաղէմ, տպ. Ս. Յակոբեանց, 1970, XXIII, 15, 625 էջ։

Եզնիկ Մարտիրոս Պէրպէրեան, Պագր Մատէն, Նիւ Եորք, 1984, 334՞ էջ։

Թովմաս Գ. Արապեան, Յուշամատեան Սեւերակի, Պէյրութ, տպ. Սեւան, 1971, 504 էջ:

Կարօ Սուլթանեան, Բալահովիտ, Անթիլիաս, տպ. Կաթողիկոսութեան Մեծի Տանն Կիլիկիոյ, 1973, 101 էջ։ 

Հայելի գործոց եւ աշխատութեանց Մկրտիչ Վարդապետի Տիգրանեան, Պոլիս, 1864, տպ. Թադէոս Տիվիթճեանի, 9, ԺԶ, 147 էջ [Տիարպէքիրի, Բալուի ու շրջակայքի մասին]

Մանուկ Թ. Փուսուլեան, Դրուագներ Չնգուշի անցեալէն, Հալէպ, տպ. Արաքս, 1929, 206 էջ:

Մեսրոպ Կռայեան, Բալու. Բալուի կեանքէն առնուած պատկերներ, յուշեր, չափածոյ քերթուածներ եւ արձակ էջեր, Անթիլիաս, տպ. Կաթողիկոսութեան Մեծի Տանն Կիլիկիոյ, 1965, 769 էջ:

Միսաք Խրալեան, Բալահովիտ (հայ որբի մը ապրումները հայաջինջ սարսափներէն) հայրենի յիշատակարան, Սոֆիա, տպ. Մասիս, 1938, 12, 167 էջ:

Յարութիւն Ձախսուրեան, Բալահովիտ. պատմութիւն Բալահովիտի հնուց մինչեւ մեր օրերը, Պէյրութ, տպ. Կ. Տօնիկեան, 1974, 596, 7 էջ:

Յարութիւն Քհնյ. Սարգիսեան (Ալեւոր), Բալու եւ իր սովորութիւնները, կրթական ու իմացական վիճակը եւ բարբառը, Գահիրէ, տպ. Սահակ-Մեսրոպ, 1932, 568 էջ:

Յովակ Յակոբեան, Վ. Վալադեան, Պատմութիւն Պաղնատան, Պոսթոն, տպ. Հայրենիք, հրատ. Պաղին գիւղի  Հայրենակցական միութեան, 1966, 300 էջ:

Նոր Չնքուշ. Հրատ. Չնքուշի Վերաշինաց Միութեան, Նիւ Եորք, 1931-1935:

Նոր Տիգրանակերտ. Հրատ. Տիգրանակերտի Հայրենակցական եւ Վերաշինական Միութեան, Պրուքլին-Նիւ-Եորք, պարբերաթերթ, 1918-1940:

Սարգիս Գ. Պարսամեան, Յուշարձան Ջերմուկի, Պոսթըն, տպ. Հայրենիքի, 1969, 143 էջ:

Տիգրան Մկունդ , Ամիտայի արձագանգներ, [Ա. հատոր], Նիւ-Եորք, 1950, 584 էջ:

Տիգրան Մկունդ, Ամիտայի արձագանգներու վերակոչումն, Բ. հատոր, Ուիհօքըն, Նիւ Ճէրզի, 1953, 417 էջ:

Տիգրան Ս. Փափազեան, Պատմութիւն Բալահովիտի, Պէյրութ, տպ. «Մշակ», 1963, 224 էջ:

Տիգրան Ս. Փափազեան, Պատմութիւն Բալու Հաւաւ գիւղի, Պէյրութ, տպ. «Մշակ», 1960, 241 էջ։

Տիգրիս. Հրատ. Տիգրանակերտի Հայրենակցական եւ Վերաշինական Միութեան, Միացեալ Նահանգներ, պարբերաթերթ, 1918-1935: Սկզբնական շրջանին կոչուած է «Տեղեկաբեր»:

Տիգրիս. Հրատ. Տիգրանակերտի Հայրենակցական Միութեան, Նիւ-Եորք, պարբերաթերթ, 1939-՞:

Տիգրիս. Հրատ. Տիգրանակերտի Հայրենակցական Միութեան, Հալէպ, տարեգիրք, 1946, 157 էջ, 1 հատոր:

Ասատուր Յ. Մակարեան, Յուշագիրք Թրակիոյ եւ Մակեդոնիոյ հայ գաղութներու, Սելանիկ, տպ. Հորիզոն օրաթերթի, 1929, 640 էջ:

Յակոբ Աղասեան, Ադրիանապոլսոյ հայ գաղութը, Բլովտիւ (Պուլկարիա), հրատ. Ադրիանապոլսեցիներու Արշակունեաց Հայրենակցական Միութեան, տպ. Նոր Դար, 1935, 164 էջ:

Ռումէլիի շարգի վէ էրմէնիլէր (Արեւելեան Ռումելլին եւ Հայերը), Ֆիլիպպէ (Պլովդիւ), տպ. Գրասիրաց եղբ., 1885, 34 էջ:

Սարգիս Գ. Փաչաճեան, Յուշամատեան Ռոտոսթոյի հայերուն 1606-1922, երկրորդ՝ լրացուած հրատ., Պէյրութ, տպ. Կ. Տօնիկեան, 1971, 271 էջ:

Աբիկ Վարդապետեան, Մնձուրի առիւծը- Հաճի Գալուստ Արխանեան (Հաճի Պէյ). իր յեղափոխական բուն կեանքը, տպագր. Օ. Արզուման, Կ. Պոլիս, 1911, 96 էջ [Արմտանի- Երզնկայի շրջանի մասին] 

Արշաւիր Շամլեան, Բարձր-Հայքի յուշեր, Պէյրութ, տպ. Արարատ, 1963։

Բաբգէն քհնյ. Արսլանեան (Մաղաքիա Արսլանեան), Բաբերդ եւ իր շրջանները, Փարիզ, տպ. Արաքս, 1955, 307, 1 էջ:

Բագրեւանդ, Ալաշկերտ, Հայրենակցական Բարեգործական Միութեան պաշտօնաթերթ։ Նուիրուած՝ Ալաշկերտի պատմութեան, ազգագրութեան եւ բանահիւսութեան։ Երեւան, 1993, ամսագիր, հաւանաբար 3 թիւ։ Գլխաւոր խմբագիր՝ Սուրէն Սահակեան։

Գալուստ Սիւրմէնեան, Երզնկա, Գահիրէ, տպ. Սահակ-Մեսրոպ, 1947, 492, 20 էջ նկար էջ:

Գառնիկ Ստեփանեան, Երզնկա հնագոյն դարերից մինչեւ մեր օրերը, Երեւան, Երեւանի Համալսարանի Հրատարակչութիւն, 2005, 672 էջ։ 

Գարեգին Թուրիկեան, Եփրատեան Հայաստան Քղի եւ շրջ. գաւառները. պատմութիւն եւ աշխարհագրութիւն, Ա. հատոր, Փարիզ, 1946, 334, 2 էջ:  թէ՝ 356 էջ։

Գուրգէն Տէր Վարդանեան, Երզնկա-Կամախ գաւառաբարբառը եւ ազգագրական յուշեր, Երուսաղէմ, 1968, 315 էջ։

Գրիգոր Պաղտիկեան, Տարագրի մը ճամբան (յաւելուած) եւ Քէմախի պատմութիւնը, Լոս Անճելոս, 1984, 418 էջ:

Գրիգոր Պաղտիկեան, Տարագրի մը ճամբան. ապրումներ եւ յուշեր 1912-1918, Ֆրէզնօ, Քալիֆորնիա, 1958, 303 էջ [Քէմախի կեանքէն]

Ելմտական եւ ուսումնական տեղեկագիրք Սանասարեան վարժարանի Կարնոյ 1893-1894 տարւոյ, Կ. Պոլիս, տպ. Սահակ Նիկողոսեանի, 1895, 41 էջ։

Եղիշէ Մելիքեան, Վիճակագիր Խնուս (Հարք) գաւառի, Նիւ Եորք, տպ. Եփրատ, 1943, 32 էջ։

Եղիշէ Յ. Մելիքեան, Հարք-Խնուս, Անթիլիաս, տպ. Կաթողիկոսութեան Մեծի Տանն Կիլիկիոյ, 1964, ԺԵ., 584 էջ:

Լեւոն Սրապեան, Քղի. տեղագրական եւ ազգագրական, Անթիլիաս, տպ. Կաթողիկոսութեան Հայոց Մեծի Տանն Կիլիկիոյ, 1960, 72 էջ:

Խաչատուր Ս. Էհրամճեան (Կարնեցի), Վարվառէ կամ XIX դարու զոհը։ Կարնոյ հին գիւղական կեանքից, Թիֆլիս, տպ. Յովհաննէս Մարտիրոսեանցի, 1887, Բ, 128 էջ։

Կարին. երգարան. հայի ցաւալի վիճակը Կարինի երգերի մէջ, Մոսկուա, տպ. Ք. Բարխուդարեանի, 1894, Բ., 105 էջ։

Համազասպ (Հայր) Ոսկեան, Բարձր Հայքի վանքերը, Վիեննա, տպ. Մխիթարեան, 1951, 232 էջ։

Համազասպ (Հայր) Ոսկեան, Կարին ու կարնեցին եւ Կարնոյ վանքերը, Վիեննա, տպ. Մխիթարեան, 1950, 56 էջ:

Հնգամեայ տեղեկագիր Սանասարեան վարժարանի 1901-1906։ (Պաշտօնական հրատ. Ազգային Պատրիարքարանի), Կ. Պոլիս, տպ. Վ. եւ Հ. Տէր Ներսէսեանի, 1908, 74, 13 էջ, 3 ծալլուած թերթ, 8 նկար։

Ղազար Չարըգ, Յուշամատեան Բարձր Հայքի-Կարինապատում, Պէյրութ, տպ. Մշակ, 1957, 792 էջ:

Նոր Գեղի ազգագրական հանդէս, Հրատ. Քղիի Հայրենակցական Միութեան, Պէյրութ, Ա. հատոր՝ 1964, Բ. հատոր՝ 1965:

Յակոբոս (Հայր) Տաշեան, Տայք, դրացիք եւ Խոտորջուր. պատմական-տեղագրական ուսումնասիրութիւն, Ա. հատոր, Վիեննա, տպ. Մխիթարեան, 1973, 304 էջ։

Յակոբոս Ծ. Վ. Քօսեան, Բարձր Հայք՝ Ա. հատոր՝ Կարին քաղաքը. տեղագրութիւն, պատմութիւն եւ սովորութիւններ, Վիեննա, Տպ. Մխիթարեան, 1925, ԺԱ., 496, 16 թերթ ներդիր լուսանկար: Բ. հատոր՝ Կարնոյ գիւղերը. տեղագրութիւն, պատմութիւն եւ սովորութիւններ, Վիեննա, տպ. Մխիթարեան, 1926, Է., 2 էջ ներդնր նկար, 184 էջ:

Յայտագիր Սանասարեան վարժարանի ի Կարին 1908-1909, առանց տպագրութեան վայրի, տպարանի եւ թուականի յիշատակութեան, 7 էջ

Յարութիւն (Հայր) Հուլունեան եւ Մատթէոս (Հայր) Հաճեան, Յուշամատեան Խոտորջուրի- տեղագրութիւն, սովորութիւններ, պատմութիւն եւ տարագրութիւն Խոտորջուրի, Վիեննա, տպ. Մխիթարեան, 1964, 560 էջ: Անգլերէն թարգմանութիւնը՝ Harution (Fr.) Hulunjian and Madtéos (Fr.) Hajian, Khodorchur: Lost Paradise. Memories of a Land and Its People, trans. Vache Ghazarian, edited by Aram Arkun and Victoria Rowe, Mayreni Publishing, Monterey, CA, 2012, 652 pages.

Յարութիւն Անդրէասեան, Արիւնոտ օրեր (Գարեգին Անդրէասեանի յուշերը), 2003, Երեւան, 161, 1 էջ [Մասամբ՝ Երզնկայի ու շրջակայ գիւղերուն մասին]։

Յարութիւն Քիւրտեան, Երիզա Եւ Եկեղեաց Գաւառ- Պատմական Համագրութիւն, Ա. հատոր (սկիզբէն մինչեւ 1375), Վենետիկ, Ս. Ղազար, 1953, 314, 1 էջ: Բ. հատոր (1375-էն ետք), Երուսաղէմ, տպ. Սրբոց Յակոբեանց, 1971։

Յուշամատեան Քղի, Խուփս գիւղի, Ֆրէզնօ, տպ. Ասպարէզի, հրատ. Քղի-Խուփս Գիւղի Հայրենակցական Միութեան, 1968, 292 էջ։

Ուսումնական տեղեկագիր Սանասարեան վարժարանին Կարնոյ 1891-92 եւ 1892-93 տարիներու, Կ. Պոլիս, տպ. Ներսէս Արամեանի, 1894, (35-48) էջ։

Պատմութիւն Կարնոյ կուսակալութեան Գղի գաւառի Չանախչի գիւղի, Առաքել Եղիկեան եւ Սողոմոն Գաբրիէլեան, Իլինոյ, 1977, 220 էջ։

Սարգիս Ոսկերչեան, Մեր Բայբուրդը, Երեւան, Հայպետհրատ, 1956, 367, 1 էջ:

Սողոմոն Պողիկեան, Թէմրան ծննդավայրս. ազգագրական պատմագիրք, Ֆրէզնօ (Պէյրութ, տպ. Կ. Տօնիկեան), 1974, 208 էջ:

Ստեփան Աբբասեան, Դաստանիք Խոտորջրոյ, Վենետիկ, Ս. Ղազար, 1900, 36 էջ։

Վարդիթեր Կոճոլոզեան-Յովհաննէսեան, Ձիթող դաշտի Կարնոյ, Պէյրութ, տպ. Համազգայինի, 1972, 366 էջ։

Քանի մը խօսք (Սանասարեանի յեղափոխութեան առթիւ), Կարին, տպ. Յառաջ, 1912, 9 էջ։

Քառամեայ տեղեկագիր Սանասարեան վարժարանի 1906-1910 Կարին, Կ. Պոլիս, տպ. Շանթ, 1911, 89, 15 էջ, 2 թերթ դիմանկար։

Քղիի հայրենակցական միութեան տարեգիրք, Ա. տարի, Տիթրոյիթ, 1938, 192 էջ։

Քսանամեայ տեղեկագիր Սանասարեան վարժարանի 1881-1901, Կ. Պոլիս, տպ. Տէր-Ներսէսեանի, պաշտօնական հրատ. Ազգային Պատրիարքարանի, 1903, Դ, 1, 90, 5 ծալլուած թերթ, 2 չհ. էջ։

Hratch A. Tarbassian, Erzurum (Garin) its Armenian History and Traditions, trans. Nigol Schagaldian, U.S.A., 1975, 270 pages [Հայերէն բնատիպը լոյս չէ տեսած]։

Այցելութիւն Չորից պաշտօնէից յարեւելեան որբանոցն ի Պրուսա, տեղեկագիր, Կ. Պոլիս, տպ. Գարեգին Պաղտատլեանի, 1887, 15 էջ։

Արշակ Ալպօյաճեան, Յուշամատեան Կուտինահայերու, Պէյրութ, տպ. Կ. Տօնիկեան, 1961, 231 էջ:

Կ. Ա. Չէրքէզեան, Աֆիոն-Կարահիսարի հայ գաղթօճախը (պատմաազգագրական ակնարկ), Երեւան, Երեւանի Համալսարանի հրատարակչութիւն, 1986, 140 էջ։

Կ. Ա. Չէրքէզեան, Ծննդավայրս Աֆիօն-Քարահիսարի հայ գաղթօճախը, Երեւան, 1984: Ունի երկրորդ մաս մը՝ «Ապրումներ, Պատմուածքներ, Յիշողութիւններ, Դրուագներ, Մտածումներ» Մարտիրոոս Գասպարեանէ:

Մարտիրոս Գասպարեան, Ծննդավայրս Աֆիոն-Գարահիսարի հայ գաղթօճախը, Լոս Անճելոս, 1992, 248 էջ։

Սօնա Տէրէպէյեան, Յուշամատեան Չէնկիլէրի հայոց 1528-1923, Փարիզ, տպ. Պ. Էլէկեան, 1973, 192 էջ:

Ա. Ա. Պետիկեան (Ապա), Գրչանկարներ Պարտիզակ գիւղին, Փարիզ, տպ. Յակոբ Տէր Յակոբեան, 1950, 720 էջ:

Արտաշէս Պիպէրեան եւ Վարդան Եղիշէեան (խմբ.), Պատմագիրք Ատափազար «Աստուածարեալ» քաղաքին, Փարիզ, տպ. Տէր Յակոբեան, 1960, 751, 1 էջ:

Գ. Ֆէնէրճեան, Պատմութիւն Արսլանպէկի, Փարիզ, տպ. Տէր Յակոբեան, 1971, 175 էջ:

Գեղամ Գուշակեան, Սարգիս Սարունի (հաւաքեց), Ցայտք մը` ոսկեճամուկ Պարտիզակէն 1894-1915. փունջ մը իր ստեղծագործութիւններէն. վկայութիւններ իր մասին, Լոս Անճելըս-Պէյրութ, տպ. Շիրակ, 1969, 112 էջ։

Գրիգոր Յ. Մխալեան, Պարտիզակն ու պարտիզակցին, Գահիրէ, տպ. Սահակ-Մեսրոպ, 1938, 984 էջ:

Մելքօն Յովսէփեան, Համազգային տօնը եւ պարտիզակցին, Ատա-Բազար, տպ. Ատրուշան, Հ. Գ. Աթանասեանի, 1913, 15, 1 էջ

Մինաս Գասապեան (Ֆարհատ-Մինաս Վերածին), Հայերը Նիկոմիդիոյ գաւառին մէջ, Պարտիզակ-Պոլիս, տպ. Ազատամարտի, 1913, 315 Էջ:

Միքայէլ Ա. Քհնյ. Երամեան, Պատմութիւն Արմաշու, Երեւան, 1991, 70 էջ:

Յակոբ Տէր Յակոբեան, Պարտիզակը խատուտիկ, Փարիզ, 1960, 535 էջ:

Յայտագիր Բարձրագոյն Վարժարանի Ի Պարտիզակ, 1885-86, Կ. Պոլիս, տպ. Յակոբ Պոյաճեանի, 1886, 16 էջ։

Յարութիւն Պօղոսեան, Պարտիզակը անզուգական (յուշեր), Փարիզ, տպ. Պ. Էլէկեան, 1967, 128 էջ։

Յովհաննէս Գապաքեան, Ատափազար Աստուածարեալ ապա նահատակեալ, Փարիզ, տպ. Տէր Յակոբեան, 1966, 158 էջ։

Նաւասարդ Տէյիրմէնճեան, Գընճըլար գիւղի պատմութիւնը. ազգագրական, տեղագրական, ընկերային եւ քաղաքական, Պէյրութ, տպ. Սեւան, 1960, 207 էջ:

Պօղոս Նաթանեան, Առաջին տեղագրութիւն վիճակին Նիկոմիդիոյ, այցելութեամբ Նաթանեան Պօղոս Վրդպ., Կ. Պոլիս, տպ. Պետրոս Ճեզվեճեանի, 1871, 43 էջ։

Վարդան Եղիշէեան, Ատափազար- Աստուածարեալ քաղաք (նշխարներ), Փարիզ, տպ. Յակոբեան, 1937:

Հայրենակցական մամուլ. Օրկան Պօլու-Տէվրէկ ու շրջակայից Հայրենակցական Երկսեռ Միութեան, Փարիզ, ամսաթերթ, 1930, խմբագիր՝ Ա. Գարակէօզեան։

Համբարձում (Վեր.) Յ. Աշճեան, Ատանայի Եղեռնը եւ Գոնիայէ յուշեր (պատմութեան համար), Նիւ-Եորք, տպ. Կոչնակ, 1950, 308 էջ:

Անդրանիկ Լ. Փոլատեան, Պատմութիւն հայոց Արաբկիրի, Նիւ Եորք, տպ. Պայքար, հրատ. Ամերիկայի Արաբկիրի Միութեան, 1969, 1019 էջ: 

Անդրանիկ, Տերսիմ. ճանապարհորդութիւն եւ տեղագրութիւն, Թիֆլիս, տպ. Մնացական Մարտիրոսեանցի, 1900, 237 էջ։

Ապտալ Գոլէճ Պօղոսեան, Բազմաշէնի ընդարձակ պատմութիւնը իր հիմնարկութենէն մինչեւ վերջին օրերը, Պոստոն, տպ. Պայքարի, 1930, 216 էջ:

Առաքէլ Մ. Քէչեան, Ակն եւ Ակնցին. 1020-1915, Ա. հատոր, Պուքրէշ, 1942, տպ. Հայ Մամուլ, 312 էջ։

Առաքէլ Քէչեան եւ Մկրտիչ Պարսամեան, Ակն եւ Ակնցիք, Փարիզ, 1952, 814 էջ եւ «Յաւելուածներ»՝ «Բառարան Ակնայ բարբառին, հին ձեռագիրներ Ակնայ եւ շրջականերու, միաբաններ եւ ծանօթ ուխտաւորներ, ամիրաներ», առանձին էջակալութեամբ 231 էջ։

Արշակ Ալպոյաճեան, Պատմութիւն Մալաթիոյ հայոց. տեղագրական, պատմական եւ ազգագրական, Պէյրութ, տպ. Սեւան, 1961, 1536 էջ:

Բաբգէն Ծ. Վ. Կիւլէսէրեան, Ծովք. Ծովք-Տլուք եւ Հռոմ-Կլայ. պատմական եւ տեղագրական ուսումնասիրութիւն, Վիեննա, տպ. Մխիթարեան, 1904, 7, 123 էջ։

Բենիամին Կ. Ժամկոչեան, Պատմութիւն Մամիւրեթ Իւլ Ազիզի գերման որբանոցներու, Պէյրութ, տպ. Կ. Տօնիկեան եւ Որդիք, 1973, 444 էջ։

Գէորգ Հալլաճեան, Տերսիմի հայերի ազգագրութիւնը, «Հայ Ազգագրութիւն եւ Բանահիւսութիւն» մատենաշար, Ե. հատոր, Երեւան, 1973, 304 էջ։

Գէորգ Ս. Երեւանեան, Պատմութիւն Չարսանճագի հայոց, Պէյրութ, տպ. Կ. Տօնիկեան, հրատ. Համա-Չարսանճագի Միութեան Կեդրոնական վարչութեան (Ֆրէզնօ), 1956, XVII, 702 էջ:

Գուրգէն Մխիթարեան, Մեր գիւղը Դատեմ (հին եւ նոր ժամանակներուն), Պոստոն, տպ. Հայրենիք, հրատ. Դատեմի Լուսաւորչական Ուսումնասիրաց Ընկերութեան, 1958, 256 էջ:

Գրիգոր Տէր Մատթէոսեան, Իմ յուշերը (Հապուսի, Իջմէ), 1955, 182 էջ։

Թորոս Ազատեան, Ակն եւ Ակնցիք, Կ. Պոլիս, տպ. Աբրահամեան, 1943, 130 էջ։

Թորոս Ազատեան, Ակն. նիւթեր իր մշակոյթին ու պատմութեան համար, Իսթանպուլ, 1955, 174 էջ։

Ծատուր Պէրպէրեան, Հայրենի գիւղ. այն շէն օրերուն (Գոմք), Փարիզ, 1964, 166 էջ։

Կ. Աւետիսեան, Յուշեր Մեծկերտի եւ շրջակայ գիւղերի կեանքից, Կ. Պոլիս, տպ. Յ. Գ. Փալագաշեանի, 1911, 16 էջ։

Կ. Յ. Ահարոնեան, Հիւսէյնիկ, Պոսթըն, տպ. Հայրենիքի, 1965, 252 էջ:

Կիւրեղ Խրայեան, Ծովք-Կէօլճիւկ, Մարսէյլ, տպ. Արարա, 1927, 300, 3 էջ:

Համբարձում Գասպարեան, Չմշկածագ եւ իր գիւղերը, Պոստոն, Տպ. Պայքար, 1969, 810 էջ:

Հայկազն Գ. Ղազարեան, Պատմագիրք Չմշկածագի, Պէյրութ, տպ. «Համազգային», հրատ. Չմշկածագի Հայրենակցական Միութեան, 1971, 590 էջ:

Հապուսի գիւղին պատմութիւնը, Պոստոն, Տպ. «Պայքար», հրատ. Հապուսի Գիւղի Հայրենակցական Միութեան, 1963, 263 էջ: Անգլերէն թարգմանութիւնը՝ A Village Remembered. The Armenians of Habousi, trans. Vatche Ghazarian, Mayreni Publishing, Waltham, MA, 1997, 166 pages

Հրաչեայ Ասմարեան, Մելիտինէ-Մալաթիա, Երեւան, 22 էջ, 1998,Կիւրեղ Խրայեան, Արիւնի ճանապարհին, Սոֆիա, տպ. «Մասիս», 1936, 157 էջ [Ծովք-Կէօլճիւկի կեանքէն]։

Մանուկ Գ. Ճիզմէճեան, Խարբերդ եւ իր զաւակները, Ֆրէզնոյ-Քալիֆորնիա, 1955, 751 էջ։

Մանուկ Պ. Ծերօն, Բարջանճ գիւղ, համայնապատում (1600-1937), Պոստոն, Տպ. «Պայքար»ի, 1938, 280 էջ: Անգլերէն թարգմանութիւնը՝ Manoog B. Dzeron, Village of Parchanj. General History 1600-1937, trans. Arra S. Avakian, Panorama West Books, Fresno, CA, 1984, 242 pages

Մարտիրոս Տէրանեան, Հիւսէնիկ, Պոստոն, «Պայքար» հրատարակչութիւն, 1981, հայերէն եւ անգլերէն լեզուներով, 193 եւ 130 էջ: Անգլերէն թարգմանութիւնը (յաւելումներով)՝ Mardiros Deranian, Hussenig: The Origin, History and Destuction of an Armenian Town, trans. Hagop Deranian, Belmont, 1994, 201 pages

Մելքոն Գալէնտէր, Ակնայ բարքերն ու գաւառաբարբառը, Հալէպ, Տպ. Անի, 1948, 148 էջ:

Մուշեղ Վարդապետ [Սերոբեան], Թուղթ հովուական ուղղուած Արաբկիրու վիճակի եկեղեցիներուն ու ժողովուրդին ի նպաստ Արաբկիրու ազգային աղքատանոցին, տպ. Յ. Մատթէոսեանի, Կ. Պոլիս, 1900, 59 էջ։

Մ. Միքայէլեան, Շեփիկ, Պէյրութ, 1974, 158 էջ:

Մ. Ս. Գաբրիէլեան, Ակնայ գաւառաբարբառը եւ արդի հայերէն լեզուն, Վիեննա, Մխիթարեան տպ., 1912, 8, 416, 7 էջ։

Յաբէթ Մ. Փիլիպպոսեան, Յիշատակարան Եփրատ գոլէճի, Պոստոն, 1942, 491 էջ:

Յակոբ Հոլոբիկեան, գրական խմբագիր՝ Ա. Նազարեան, Անմոռանալի անցեալ. Մեծ Եղեռնից վերապրողի յուշերը, Երեւան, հրատարակիչ՝ Հայկական Հարցերի Հաստատութիւն, 1995, 126, 2 էջ [Բերրի-Խարբերդի մասին]։

Յակոբ Ղարիպ Շահպազեան, Օննիկ Սարգիսեան, Թանգարան գիւղը մեր եւ սիրոյ արիւնոտ ածուներ, Փարիզ, (տպուած՝ Պէյրութ, տպ. Սեւան), 1967, 556 էջ: Խարբերդի Դատեմ գիւղի մասին։

Յարութիւն Խ. Շապուհեան, Պատմութիւն Քօրփէ կամ Քէօրփէ գիւղին, 1917, վերամշակուած՝ 1958ին, Լօվէլ (ԱՄՆ), տպուած՝ 1959-ի Մարտի 4-ին (հեղինակին ձեռագիրէն լուսատպուած), 192 էջ:

Յովհաննէս Աճէմեան եւ Աւետիս Գ. Սեսումենց, Հարսնաճղայ. հաւաքածոյ հայ ժող. երգերու Չմշկածագէն եւ շրջաններէն, Փարիզ, 1955, 94 էջ։

Յովհաննէս Մ. Քէհայեան, Արաբկիրի Ծագ գիւղի կեանքէն. Ծագ-Գիւղի Ս. Նշան եկեղեցին եւ համանուն վարժարանը, Պէյրութ, 1956, 46 էջ:

Յովհաննէս Փափազեան, Լուծումն պատասխանւոյ Ակնայ բողոքականաց առ Ակնցի եւ համօրէն բողոքական ազգայինս, Կ. Պոլիս, տպ. Սիմոն Միքայէլեանի, 1875, 112 էջ։

Յովսէփ Կ. Ճանիկեան, Հնութիւնք Ակնայ, Թիֆլիս, տպ. «Մ. Դ. Ռօտինեանց»ի, 1895, 500, 6 էջ, շարունակութիւնը՝ «Շար Ակնայ Ժողովրդական Երգերի», ձայնագրեց՝ Կոմիտաս Վարդապետ, տպ. Մայց Աթոռ Սուրբ Էջմիածնի, 1895, 16 էջ:

Նոր Արաբկիր. Հրատ. Արաբկիրի Հայրենակցական Միութեան կեդրոնական վարչութեան: Միացեալ Նահանգներ: 1925-էն: Կը շարունակուի՞:

Նոր Խարբերդ. Հրատ. Համա-խարբերդցիական Միութեան Կեդրոնական Գործադիր Մարմնի, Պոսթոն, պարբերաթերթ, 1936, 1954, 1956:

Նոր Մալաթիա. Հրատ. Մալաթիոյ Կրթասիրաց Ընկերութեան, Միացեալ Նահանգներ, եռամսեայ, ապա՝ պարբերաթերթ, 1939-1980:

Նոր յայտագիր-ծրագիր. Ազգային երկսեռ վարժարանաց Խարբերդի (1910 Մայիս 25), Դիւան ուսումն. խորհրդոյ Առաջ. Հայոց, Մէզիրէ, Կ. Պոլիս, տպագր. Յակոբ Մատթէոսեանի, 1911, 48 էջ։

Նուպար Տէր Միքայէլեան, Արաբկիրի Սաղաթէլեան գերդաստանը, Պէյրութ, 1988։

Նուպար Տէր Միքայէլեան, Արաբկիրի Տէր Միքայէլեան գերդաստանը, Նիւ Եորք, 1981, 242 էջ։

Ոսկեգետակ. Տարեգիրք, Պէյրութ, 3 հատոր, 1945-1948 (նուիրուած՝ Արաբկիրի, Չմշկածագի, Խարբերդի, Մալաթիոյ Պատմութեան Եւ Ազգագրութեան): Խմբագիր՝ Սարգիս Բախտիկեան:
- Ա. հատոր, Պէյրութ, Տպ. Հայկ, 1945, 219 էջ։
- Բ. հատոր, Պէյրութ, Տպ. Հայկ, 1946, 298 էջ
- Գ.հատոր, Պէյրութ, Տպ. Հայկ, 1948, 449 էջ:

Պապ Ուխտի, Հրատ. Մալաթիոյ Կրթասիրաց Ընկերութեան, Քլիվլենտ (Միացեալ Նահանգներ) եւ Պէյրութ, պարբերաթերթ, 1934-1980-ականներ, խմբագիր՝ Գէորգ Մելիտինեցի:

Պատմութիւն Պուճիգանեան գերդաստանի, Պէյրութ, 1974, 140 էջ

Տէր Կարապետ Քհնյ. Պէննէեան, Մալաթիոյ տեղագրական եւ ազգագրական աշխատասիրութիւնը, Գրիգոր Խանձեան, Մալաթիոյ Գաւառաբարբառը, տպագրութեան վայրն ու թուականը չեն նշուած (Հալէպ, 1942), 278 էջ:

Պօղոս Մելիքեան, Հայրենի շունչով, Պէյրութ, 1969, 292 էջ [մասամբ՝ Խարբերդի Ներխի գիւղին մասին]։

Սարգիս Բախտիկեան, Արաբկիր եւ շրջակայի գիւղերը. պատմական-ազգագրական համառօտ տեսութիւն, Պէյրութ, տպ. Վահագն, 1934, 159 էջ:

Սարգիս Բախտիկեան, Արաբկիրցի աշուղներ, հրատ. Արաբկիրի Եւ Շրջակայքի Հայրենակցական Միութեան, Պէյրութ, տպ. Շնորհօքեան, 1943, 30 էջ:

Սարգիս Շուշանեան, Հին եւ Նոր Խարբերդ (Յուշագրութիւններ), Երեւան, Արտագերս հրատարակչութիւն, 2006, 206 էջ։

Սարգիս Չուլճեան եւ Սուին Չուլճեան, Պատմութիւն Ատիամանի. ինքնակենսագրութիւն, Երեւան, տպ. Զանգակ-97, 2004, 256 էջ:

Սարգիս Տէմիրճեան, Պատմութիւն Ատիամանի Յ. Ք. 898-1914, Հալէպ, տպ. Տէր-Սահակեան, 1948, 66 էջ։

Վազգէն Ա. Անդրէասեան, Հազարիապատում՝ Ա. հատոր՝ Պէյրութ, տպ. Կ. Տօնիկեան, 1985, 319 էջ։ Բ. հատոր՝ Պէյրութ, տպ. Կ. Տօնիկեան, 1984, 304 էջ։ Գ. հատոր՝ Պէյրութ, Տպ. Կ. Տօնիկեան, 1994, 657 էջ:

Վահէ Հայկ, Խարբերդ եւ անոր ոսկեղէն դաշտը. յուշամատեան պատմական մշակութային եւ ազգագրական, Նիւ-Եորք, 1959, 1500 էջ:

Վարդան (Վեր.) Ամիրխանեան, Պատմութիւն Եփրատ գոլէճի, Ֆրէզնօ, 1933:

Վարդան Խոսրովեան, Բազմաշէնի պատմութիւնը, Newton Upper Falls, MA, 1930, 112 էջ:

Maritsa Medaksian, Haik Der Haroutiounian (թարգմանիչ եւ խմբագիր), Une enfance à Marzevan, 2013, Paris [ֆրանսերէն թարգմանութիւնը լոյս տեսած է հայերէն բնատիպին հետ]։

Սեբաստիա. Կ. Պոլիս, շաբաթաթերթ, 1920։ Լոյս տեսած է «Երկուշաբթի» լրագրին կից, ընդամէնը 7 թիւ։

Նոր Սեբաստիա. Հրատ. Համասեբաստահայ վերաշինաց միութեան, Նիւ Եորք, երկամսեայ, երամսեայ, քառամսեայ: 1936-1980-ականներ:

Ձայն Սեբաստիոյ. Սեբաստացիներու Հայրենակցական Միութեան կեդրոնական վարչութեան, Նիւ Եորք, 1958-1973: Նախապէս լոյս տեսած «Լուսաբեր» անունով։

Կիւրինի յուշ. Հրատ. Կիւրինի Հայրենակցական Միութեան, Նիւ Եորք, քառամսեայ, 1930-1933: Խմբագրական կազմի անդամ՝ Սուրէն Սուրէնեան։

Լուսաբեր. Պաշտօնական օրկան Սեբաստացիներու Հայրենակցական Միութեան կեդրոնական վարչութեան։ Նիւ Եորք, 1935-958։ Աւելի ետք լոյս տեսած է «Ձայն Սեբաստիոյ» անունով։

Ալիս. Օրկան Սեբաստիոյ Վերաշինաց Միութեան, Նիւ Եորք, եռամսեայ, 1920-1936։

Այգ. Հրատ. Սեբաստիոյ «Այգ» Միութեան, Աստորիա, պարբերաթերթ, 1933-1934։ Խմբագրական մարմին՝ Մ. Պաճագեան, Վ. Ղազարեան, Հ. Խանէեան, Հ. Տաղավարեան։ Մեքենագրուած։ Ունեցած է նաեւ անգլերէն բաժին։

Անդրէաս Վ. Աղեքսանդրեան, Պատմութիւն ականաւոր քաղաքին Սեբաստիոյ եւ սահմանաց նորա կամ Արքեպիսկոպոսութեան նորին, Վենետիկ, Ս. Ղազար, 1911, 412+2 չհ. էջ:

Առաքել Պատրիկ, Պատմագիրք յուշամատեան Սեբաստիոյ եւ գաւառի հայութեան, Ա. հատոր, Պէյրութ, տպ. «Մշակ», հրատ. Համասեբաստահայ Վերաշինաց Միութեան, 1974, 880 էջ։ Բ. հատոր՝ Նիւ Ճըրզի, տպ. «Րօզգիր», 1983, 686 էջ:

Արշակ Ալպօյաճեան, Պատմութիւն Եւդոկիոյ հայոց. տեղագրական, պատմական եւ ազգագրական տեղեկութիւններով, Գահիրէ, տպ. Նոր Աստղ, 1952, 1751, 105 էջ:

Աւետիս (Վեր.) Տարագճեան, Մարզուանի Հայ Աւետարանական Ժողովուրդը, Պէյրութ, տպ. Մշակ, 1960, 176 էջ:

Գ. Վարդապետեան, Տեղագրական աշխարհագրութիւն Ամասիոյ, Ամասիա, տպ. Փոքր Հայքի, հրատ. «Փոքր Հայք»-ի, 1912, 24 էջ։

Գաբրիէլ Յ. Սիմոնեան, Յուշամատեան Պոնտական Ամասիոյ, Վենետիկ, Ս. Ղազար, 1966, 1038 էջ:

Գրիգոր Մուրատեան, Հայրենիքի ուխտաւորները վրէժի ճամբուն վրայ, Պոլիս, հրատ. Կիլիկիա Գրատան, 1920, 112 էջ: Տիվրիկի գիւղերուն մասին:

Եղիշէ Հազարապետեան, Ի՜նչպէս ապրեցանք. Տարէնտէ, շրջակայ հայ գիւղերը եւ ընտանեկան յուշեր, Պէյրութ, տպ. Շիրակ, 1968, 118 էջ:

Երուանդ Զարդարեան, Պատմագիրք Տիվրիկ քաղաքի, Պէյրութ, Համազգայինի «Վահէ Սէթեան» տպ., 1972, 352 էջ:

Համազասպ (Հայր) Ոսկեան, Սեբաստիայի վանքերը, Ա. մաս՝ «Սեբաստիա Քաղաքի Վանքերը, 1946, Վիեննա, տպ. Մխիթարեան, 79 էջ։

Յ. Յ. Տաղաւարեան, Ազգաբանութիւն Սեբաստիոյ Չատրճեան գերդաստանի, Նիւ Եորք (տպ. Մշակ), 1957, 112 էջ։

Յովհաննէս Սեբաստացի, Բաբգէն Լ. Չուգասըզեան (աշխատասիրութեամբ), Պատմութիւն Սեբաստիոյ, Երեւան, 1974, 239 էջ:

Պետրոս Մինասեան, Պատմագիրք Կիւրինի, Պէյրութ, տպ. «Սեւան», հրատ. Կիւրինի հայրենակցական միութեան, 1974, 823 էջ:

Պօղոս վարդապետ Նաթանեան, Տեղեկագրութիւն ընդհանուր վիճակին Սեբաստիոյ եւ անոր կուսակալութեան ներքեւ գտնւող մէկ քանի գլխաւոր քաղաքաց, Կ. Պոլիս, տպ. Հայաստանեայց, 1877, 192 էջ։

Սարգիս Խ. Տէօվլէթեան, Յուշեր Շապին Գարահիսարէն, Փարիզ, տպ. Le Soleil, 1954, 230, 1 էջ։

Ստեփան Պառաւեան, Փոքր Հայքի Սիմ-Հաճի-Գիւղ գիւղաքաղաքի հայերու պատմութիւնը 1890-1922, Վենետիկ, Ս. Ղազար, 1978, 28 էջ։

Վահան Համբարձումեան, Գիւղաշխարհ. պատմական ազգագրական ուսումնասիրութիւն, Փարիզ, տպ. «Տարօն», 1927, 282 էջ։ Սեբաստիոյ Կովտուն գիւղի մասին։ Բ. տիպ.՝ Երեւան, Ամարաս հրատարակչութիւն, 2000, 272 էջ։ Անգլերէն թարգմանութիւնը՝ Vahan Hambartsumian, Village world: An Historical and Cultural Study of Govdoon, trans. Murad A. Meneshian, Providence, RI, 2001, 205 pages.

Տրդատ Տրդատեան, Յաղթը եւ յաղթեցիները, Պոսթըն, տպ. Հայրենիք, 1959, 188 էջ: Նոյնը անգլերէն՝ 2008-ին:

Տեղեկագիր հոգաբարձութեան ազգային կալուածոց եւ վագֆոց Տիվրիկի Ս. Աստուածածին եւ Ս. Առաքել եկեղեցեաց, Կ. Պոլիս, տպ. Օնիկ Արզումանի, 1910, 72 էջ։

Աբէլ Վրդ. Մխիթարեան, Վէպ գաղթականութեան հայոց Տրապիզոնու, Կոստադնուպօլիս, ի տպ.ի Մասիս լրագրոյ, 1857, Է., 163 էջ։

Բարունակ Գրիգորի Թոռլագեան եւ Լ. Ն. Պետրոսեան, Համշէնահայերի ազգագրութիւնը, տես՝ Հայ Ազգագրութիւն եւ բանահիւսութիւն, 13-րդ հատոր, Երեւան, Հայաստանի Գիտութիւններու Ակադեմիայի հրատ., 1981, 154, 215, 12 (թերթ աղիւսակ), 2 էջ։

Թովմաս Սեւյօնքեան (ծնեալ Գարագաշեան), Կիրասոն (Իմ ծննդավայրս), Գահիրէ, տպ. Սահակ Մեսրոպ, 1947, 107, 1 էջ:

Յ. Մուրատեան, Համշէնցի հայեր։ Արտատպուած «Ազգագրական Հանդէս»ից։ Թիֆլիս, տպ. Կ. Մարտիրոսեանցի, 1901, 126 էջ, 1 թերթ նկար։

Յովակիմ Յովակիմեան (Արշակունի), Պատմութիւն Հայկական Պոնտոսի, Պէյրութ, տպ. Մշակ, 1967, 951 էջ:

Ասքանազ Վարդանեան, Շուշանց. յուշապատում հայրենի բնօրրանի մասին, Երեւան, «Դար» հրատարակչութիւն, 2007, 110 էջ։

Գարեգին վարդապետ Սրուանձտեանց, Մանանայ, տպագրութիւն Ե.Մ. Տնտեսեան, Պոլիս, 1876, 455 էջ։

Վարագ. Հրատ. Համավասպուրականի Հայրենակցական Միութեան, Միացեալ Նահանգներ, 1953-էն կը շարունակուի։

Արծուի Վասպուրական. Հրատ. Ամերիկայի Վասպուրական Միութեան, Պոսթոն (1940-1945) եւ Ֆրեզնո (1951-1967), ամսաթերթ, երկամսեայ: Նախապէս կոչուած է «Վասպուրական»:

Գեղամ Վարդանեան, Ազգային Տոմար. Վասպուրականէն մինչեւ Իրաք, Լոս Անճելըս, 1992, 186, 1 էջ եւ 1 քարտէս։

Հայկազ Մանուկի  Պօղոսեան, Վասպուրականի Պատմութիւնից 1850-1900, Երեւան, Գիտութիւններու Ակադեմիայի հրատարակչութիւն, 1988, 352 էջ:

Գէորգ Շէրենց, Սրբավայրեր. տեղագրութիւն Վասպուրականի-Վանայ նահանգի գլխաւոր եկեղեցեաց վանօրէից եւ ուսումնարանաց, Թիֆլիս, տպ. Վերիչեւ եւ Կամենմախէր ընկերութեան, 1902, 161, III էջ։

Կարինէ Թէրլէմէզեան (խմբ.), Զաւակներ Վասպուրական երկրի. Թէրլէմէզեան տոհմ, Երեւան, 2010, 43, 1 էջ։

Խոսրով (Գէորգ) Քհնյ. Շաքարեան, Գուրգէն Գասպարեան (խմբ.), Յիշատակարան կամ ընտանեկան արձանագրութիւն վանեցի Շաքարեան տան, Մայր Աթոռ Ս. Էջմիածին, 2004, 190 էջ

Երուանդ Լալայեան, Վասպուրական. ազգագրութիւն, Թիֆլիս, տպ. Նուարդ Աղանեանի, 1911, 82։

Երուանդ Լալայեան, Վասպուրական. բանահիւսութիւն, Ա. պրակ։ Արտատպուած «Ազգագրական հանդէսից»։ Թիֆլիս, տպ. Նուարդ Աղանեանցի, 1912, 234 էջ։

Երուանդ Լալայեան, Վասպուրական. բանահիւսութիւն. նշանաւոր վանքեր, Ա. պրակ։ Արտատպուած «Ազգագրական հանդէս»-ից։ Թիֆլիս, տպ. Նուարդ Աղանեանցի, 1912, 100 էջ, 7 էջ նկար։

Երուանդ Լալայեան, Վասպուրական. տնայնագործութիւն, Ա. պրակ, Շատախի շալագործութիւն, արտատպած «Ազգագրական հանդէսից»։ Թիֆլիս, տպ. «Էսպերանտօ», 1914, 31 էջ։

Երուանդ Տէր Մկրտիչեան, Գանձեր Վասպուրականի, Ա. հատոր, Պոսթոն, տպ. Պայքար, 1966, 15, 640 էջ։

Երուանդ Տէր-Մկրչեան, Վանեցոց հարսանիքը (կենցաղագրական պատկերներ), «Հայ Ազգագրութիւն եւ Բանահիւսութիւն», առաջին հատոր, Երեւան, Հայաստանի Գիտութիւններու Ակադեմիայի հրատ., 1970, էջ 144-201, 3։

Լեւոն Գազանճեան, Վերածնունդ Վան-Վասպուրականի (1850-1950), Պոսթոն, 1958։

Խորէն Խրիմեան, Վան քաղաք եւ իւր շրջակայք, Հայրենագիտութիւն Ա, Վան, տպ. Արծիւ Վասպուրականի (Վ. Արծուոյն ի Վարագ), 1883, Է, 73, 1 էջ։

Տիգրան Չիթունի (խմբ.), Յիշատակարան եւ կոչ Վարագայ կրթական հաստատութեան յիսնամեայ յոբելեանի (1857-1907), Կ. Պոլիս, 1910, 30, 1 էջ

Խորէն Խրիմեան, Վասպուրական նահանգ, Հայրենագիտութիւն Բ., Վան, տպ. Վ. Արծրունու ի Վարագ, 1883, 4, 81, 3 էջ։

Յոբելեան Վարագայ ժառանգաւորաց վարժարանին (1857-1907), 1 Մայիս 1910 Վան-Վարագ, Կ. Պոլիս, տպագ. Տիգրան Տողրամաճեանի, 1909, Ը, 24 էջ։

Համազասպ (Հայր) Ոսկեան, Վասպուրական-Վանի վանքերը, Վիեննա, տպ. Մխիթարեան, միասնաբար՝ 1130 էջ։ Ա. մաս, 1940։ Բ. մաս, 1942։ Գ. մաս, 1947։

Համբարձում Երամեան, Յուշարձան Վան-Վասպուրականի, Ա. հատոր, Աղեքսանդրիա, տպ. Արամ Գասապեանի, 1929, 502 էջ: Բ. հատոր, Աղեքսանդրիա, տպ. Արամ Ստեփանեանի, 1929, 542 էջ:

Մելիք Ազիզեան, Հերոսական Շատախի Արմշատ գիւղը, Պէյրութ, 1974, 47 էջ:

Մելիք Ազիզեան, Յուշապատում, Լոս Անճելըս, 1982, 132 էջ [մասամբ՝ Շատախի Արմշատ գիւղի մասին]։

Շահէն Գատոյեան, Գիւղը՝ Կորդուաց լեռներում, Ֆրէզնօ, Քալիֆօրնիա, տպ. Մշակ, 1997, 408 էջ։ Ջուլամերիկի Փագան գիւղի մասին։

Շուշանիկ Մարտիկեան, Վանի ժողովրդական սովորոյթներ եւ պատկերներ, Պէյրութ, տպ. Համազգային, 1966, 60 էջ:

Սերինէ Մովսէսի Աւագեան (Սերինէ), խմբագիրներ՝ Դ. Խ. Վարդումեան եւ Ա. Մ. Նազինեան, Արճակ, «Հայ Ազգագրութիւն Եւ Բանահիւսութիւն», 8-րդ հատոր, Երեւան, Հայաստանի Գիտութիւններու Ակադեմիայի հրատ., 1978, 186, 2 էջ։

Սօս-Վանի, Ճանչնանք մեր հայրենիքը. Վասպուրական մեր աշխարհ, Աթենք, 1938։

Վանի Երամեան վարժարանը, Կ. Պոլիս, տպ. Վ. եւ Հ. Տէր Ներսէսեանի, 1914, 32 էջ։

Վասպուրականը եւ իր տարագիր զաւակները, Պոսթըն, տպ. Հայրենիքի, հրատ. Համավասպուրականի հայրենակցական միութեան, 1942, 176 էջ։

Տիգրան Փիրումեան, Պատկերներ Վասպուրականի հայոց կեանքից (իմ յիշողութիւններից), գրքոյկ 1, Թի‎ֆլիս, տպ. Մովսէս Վարդանեանի, 1888, Է, 115 էջ։

Ղեւոնդ (հայր) Ալիշեան, Տեղագիր Հայոց Մեծաց, Վենետիկ, Ս. Ղազար, 1855, 105 էջ։

Բնօրրան. Հայաստանի Հայրենակցական Միութիւններու Խորհուրդի հանդէս, Երեւան, 1995-կը շարունակուի։ Խմբագիրներ տարբեր ժամանակներու՝ Լեւոն Միրիջանեան, Գրիգոր Գույումճեան, Ժոզէֆ Աւետիսեան։

Երկիր Աւետեաց. «Սասուն» Հայրենակցական Միութեան տասնօրեայ հանդէս, ապա՝ երկշաբաթեայ եւ ամսական։ Երեւան, 1990-1994։ Խմբագիրներ՝ Վահագն Դաւթեան (1990-1991) եւ Ստեփան Պօղոսեան (1992-1994)։ Տպած է նիւթեր ամբողջ Արեւմտեան Հայաստանի մասին։

Ա-Դօ (Յովհաննէս Տէր Մարտիրոսեան), Վանի, Բիթլիսի եւ Էրզրումի վիլայէթները. ուսումնասիրութեան մի փորձ այդ երկրի աշխարհագրական, վիճակագրական, իրաւական եւ տնտեսական դրութեան, Երեւան, տպ. Կուլտուրա, 1912։ VIII, 406, 1 էջ։

Արիստակէս Տեւկանց, Այցելութիւն ի Հայաստան, 1878 թ., (հրատարակութեան պատրաստեց՝ Հ. Մ. Պօղոսեան), Երեւան, Գիտութիւններու Ակադեմիայի Պատմութեան ինստիտուտի հրատ., 1985, 137 էջ։

Բարունակ Պէյ Ֆէրուհխան, Ճանապարհորդութիւն ի Բաբելոն ընդ Հայաստան յամի Տեառն 1847, Արմաշ, տպ. «Չարխափան Սուրբ Աստուածածնի վանք»ի, 1876, 260 էջ։

Երեմիա Տեւկանց (Երեմիա Տէր Սարգսեան), Ճանապարհորդութիւն Բարձր Հայք եւ Վասպուրական (1872-1873 թ.թ.), Երեւան 1991, 339 էջ։

Եփրեմ Վ. Պօղոսեան, Պատմութիւն հայ մշակութային ընկերութիւններու, Վիեննա, Մխիթարեան տպ., Բ. հատոր՝ 1963, 464 էջ, Գ. հատոր՝ 1969, 208 էջ։ (Ա. հատորը նուիրուած է Կ. Պոլսոյ մշակութային ընկերութիւններուն)։ 2-րդ եւ 3-րդ հատորները կը խօսին Արեւմտեան Հայաստանի եւ մասամբ նաեւ Կիլիկիոյ ընկերութիւններուն մասին։

Զէյթիւնի գործքերը. Քիւրտիսթանի եւ Մուշի վանօրէից եւ վարժարաններու վիճակը, Կ. Պոլիս, տպ. Թադեւոս Տիվիթճեանի, 1869, 15 էջ։

Ընդհանուր ցուցակ Տաճկաստանի հայաբնակ գաւառաց, քաղաքաց, գիւղաքաղաքաց եւ երեւելի գիւղօրէից, Կ. Պոլիս, տպ. Ռուբէն Քիւրքճեանի, 1864, 23 էջ։

Թէոդիկ, Արայ Գալայճեան (խմբ.), Գողգոթա հայ հոգեւորականութեան եւ իր հօտին աղէտալի 1915 տարին, Նիւ Եորք, 1985, 12, 571, 1 էջ։

Լեւոն Սարգսեանց, Այց Թիւրքաց Հայաստանին (հայ տուրիստի յիշողութիւններից), Թիֆլիս, տպ. Մ. Դ. Ռօտինեանցի, 1890, 285 էջ։

Համազասպ (Հայր) Ոսկեան, Սեբաստիայի, Խարբերդի, Տիարպէքիրի եւ Տրապիզոնի նահանգներու վանքերը, Վիեննա, տպ. Մխիթարեան, 1962, 282 էջ։

Մանուէլ Կ. Միրախորեան, Նկարագրական ուղեւորութիւն ի հայաբնակ գաւառս Արեւելեան Տաճկաստանի։ Տեղագրութիւնք սարէն եւ ձորէն, հինէն եւ նորէն, պիտանի գիտնոց՝ Ա. մաս։ Կ. Պոլիս, տպ. Մ. Կ. Սարըեանի, տպ. Դիմաքսեանի, 1884։ Դ, 202 էջ։ Բ. մաս։ Կ. Պոլիս, տպ. Ս. Ղ. Պարտիզպանեանի, 1885, 285, 2 էջ։ Գ. մաս։ Կ. Պոլիս, տպ. Ս. Ղ. Պարտիզպանեանի, 1885, 224 էջ։ Ֆրանսերէն Թարգմանութիւնը՝ Manuel Mirakhorian, Voyage descriptif dans les provinces arméniennes de la Turquie orientale en 1882, edited by Jean-Pierre Kibarian, Société bibliophilique Ani, Paris, 2013, 684pp.

Յակովբոս Վ. Տաշեան, Հայ բնակչութիւնը Սեւ Ծովէն մինչեւ Կարին. պատմական-ազգագրական հարեւանցի ակնարկ մը, Վիեննա, տպ. Մխիթարեան, 1921, 84, 12 էջ։

Ներսէս (Հայր) Սարգիսեան, Տեղագրութիւնք ի Փոքր եւ ի Մեծ Հայս, Վենետիկ, Ս. Ղազար, 1864, 289, 1 էջ։

Պետրոս Ծ. Վարդապետ Կալհօկեցի, Ասիական ճանապարհորդութիւն ի հայրենիս, Կ. Պոլիս, տպ. Յ. Գավաֆեանի, 1881, 146, 5 էջ։

Պօղոս Ծ. Վ. Նաթանեան, Արտօսր Հայաստանի կամ տեղեկագիր Բալուայ, Քարբերդու, Չարսանճագի, Ճապաղ Ջուրի, եւ Երզնկայու։ Յաւելուած ըստ խնդրանաց ազգասիրաց Խիզան գաւառ, Կ. Պոլիս, 1878, 202 էջ։

Սարգիս Մ. Ծոցիկեան, Արեւմտահայ աշխարհ, Նիւ-Եորք, տպ. Ա. Յ. Լէյլէկեան, 1947, 816 էջ:

Սուքիաս (Հայր) Էփրիկեան, Պատկերազարդ բնաշխարհիկ բառարան, Ա. հատոր, Բ. տիպ, Ա-Ը տառերը, Վենետիկ, Ս. Ղազար, 1903-1905, 843 էջ: Բ. հատոր, Բ. տիպ, Թ-Կ տառերը, Վենետիկ, Ս. Ղազար, 1907, 400 էջ:

Տրդատ Եպս. Պալեան, Հայ վանօրայք ի Թուրքիա. մասն Ա. Գաղատիոյ, Սեբաստիոյ եւ Տրանպիզօնի կուսակալութեան մէջ եղած վանօրայք, Զմիւռնիա (Իզմիր), տպ. Քէշիշեանի, 1914, 1 թերթ դիմանկար, Ը, 200, 4 էջ։

Տրդատ Եպս. Պալեան, Հայ վանօրայք, (հրատարակութեան պատրաստեց՝ Կարինէ Աւետիսեան), Երեւան, հրատ. Մայր Աթոռ Ս. Էջմիածնի, 2008, 460, 2 էջ։ Նախապէս մաս առ մաս տպուած է պոլսահայ մամուլին մէջ, նաեւ՝ առանձին պրակով։
 
Հմայեակ Ծ. Վ. Դիմաքսեան, Շիթք Մանունք Ի Միջերկրականէ, Պոլիս, 1878, 360 էջ (32 գիւղերու եւ քաղաքներու վիճակագրութիւններ)։
 
Գարեգին վարդապետ Սրուանձտեանց, Թորոս Աղբար, Հայաստանի ճամբորդ, Ա. մաս, տպագրութիւն Ե.Մ. Տնտեսեան, Պոլիս, 1879, 340 էջ։ Բ. մաս, տպագրութիւն Գ. Պաղտատլեան (Արամեան), Պոլիս, 1884, 488 էջ: