1922 civarı, Türkiye’den ayrılan mülteciler. (Mennonite Kilisesi ABD Arşivleri izniyle, Elkhart, Indiana)

Nellie Miller Mann Arşiv

Yazar: Rosemary Russell

Bir Kahramanlık Portresi

Sizi temin ederim ki dostlarım, bölgede olup ne koşullar altında bulunduğuma tanıklık etseydiniz bunu cesurluk ya da kahramanlıktan başka şekilde ifadeyle tanımlardınız. İnsanın kendi hayatını değerli görmesi bu denli çaresizlik ve ölümle yüzleşildiğinde tamamen korkaklık olurdu. [1]

Bunlar 1921-1923 yılları arasında Beyrut'taki Yakın Doğu Amerikan Yardım Heyeti [YDAYH] hazinedarının sekreteri Nellie Miller’ın sözleri. İndiana'daki Goshen Koleji mezunu Nellie, "dünyanın en büyük çocuklara yardım girişimi"ne, daktilo ve dikte bilgisiyle katkı sağlamak arzusuyla, mütevazı görünüşlü bir sekreter olarak katıldı. [2] Hizmet ettiği hazinedarlar arasında Mennonite Kilisesi’nden Ray F. Bender ve The Lions of Marash [Maraş'ın Aslanları] kitabının yazarı Stanley Kerr de vardı.

Nellie büroda hamaratça yatkın olduğu muhasebe ve yazışma işlerinin yanı sıra, YDAYH’deki zamanını fotoğraf çekerek geçirecek kadar soğukkanlıydı.  Bu onun tutkuyla bağlı olduğu bir hobiydi. Fotoğrafçılığı, fotoğraflarının Ermeni, Rum ve Suriyeli mültecilerin yaşadığı inkâr edilemez trajedinin ispat edilmesine yardımcı olacağını aklına bile getirmeden, tanık olduğu koşullar, yardımcı çalışanlar ve hayatta kalanlardan duydukları hakkında Amerika'daki ailesini ve arkadaşlarını bilgilendirmek için kullanıyordu.

Nellie Miller, Elkhart, Indiana’da büyümüş ve Prairie Street Mennonite Kilisesi’ne katılmıştı. Goshen Koleji’nden 1921’de mezun olmuştu. Genç bir sekreterin Yakın Doğu’da insani yardım işlerini belgelemesi pek olası durmasa da bir gün, biri, Nellie ve diğer Mennonite üyelerine, Büyük Savaş’tan sonra şehirlerin ve hayatların yeniden inşasına yardımcı olmak için ilham kaynağı olacaktı.

Mennonite Savaş Mağdurlarına Yardım Komisyonu (MRCWS) Nellie’nin memleketi Elkhart/İndiana’da 1917’de kurulur. Fikir, Yakın Doğu’ya bir Mennonite yardım görevi düzenlemektir. Ancak yapılan araştırmada var olan altyapının, süregelen yardım çalışmalarını yeteri kadar desteklediğini ortaya koyar. Bu nedenle Mennonite Kilisesi bağımsız bir girişimde bulunmak yerine YDAYH ile işbirliği yapmanın daha akıllıca olduğunu düşünür. [3]

1) 1922 civarı
Yetimleri Türkiye’nin dışına Lübnan’daki yetimhanelere götüren bir kervan. Bu ikonik an muhtemelen bir YDAYH çalışanı tarafından yakalanmış.
(Mennonite Kilisesi ABD Arşivleri izniyle, Elkhart, Indiana)
2) 1922 civarı
Türkiye’den ayrılan mülteciler.
(Mennonite Kilisesi ABD Arşivleri izniyle, Elkhart, Indiana)

Elkhart’ta doğan bu yardım komisyonu 1898’de Rose Lambert’tan başlayarak kuzey-merkez Indianalı bazı misyonerlere verilen destekleri anımsar. Lambert, Türkiye’de Hacın'da Birleşmiş Yetimhane ve Misyon’u kurmuştu. Kızkardeşi Norah, Nellie’nin kilisesine genç bir kızken katılmış ve yine Norah da Goshen Koleji’nde eğitim almıştı. 1914’ün sonlarında, savaşın başında, tüm Elkhart, Norah’nın Türkiye’den, Everek'ten tehlikeli kaçışı ardından eve güvenle dönüşünün haberlerini bekliyordu. [4] Bu endişeli günlerden tam beş yıl önce Norah’nın ablası Rose, 1909’da Adana Vilayeti taraflarında Ermenilere karşı katliamlar başladığında, Hacın kuşatması sırasında manşetlere çıkmıştı. [5]

Cesur Lambert kız kardeşlerden başka Elkhart’tan gelen Adeline Brunk da oradaydı. Hacın’a varışından altı hafta sonra öldü. Adana Katliamları'nda öldürülen iki Amerikalıdan biri olan Henry Mauer, Hacın'a gitmeden önce Elkhart’ta yaşıyordu. Hacın ve Kıbrıs’taki yetimlere yardım eden Birleşmiş Yetimhane ve Misyon’da görev yapan Katherine Bredemus, Kuzey Indiana’dan South Bend yakınlarından bir başka misyonerdi.

Nellie 14 yaşındayken (1911), Prairie Street Mennonite Kilisesi Rose Lambert’ı ve onun misafiri eski Adana Piskoposus Muşeğ Seropyan’ı konuşmacı olarak konuk etti. Yerel gazeteye göre Elkhart halkı son yıllarda Ermeniler’e yardım etmek konusunda daha çok ilgiliydi ve Piskopos Seropyan’ı görüp dinleme fırsatı bulmalarının üzerlerinde kalıcı etkisi olacağı umut ediliyordu. [6] Dokuz yıl sonra, ateşkesin ardından Hacın’a dönen Katherine Bredemus, orada, bu Ermeni kasabasının nihai ve hayati savaşı içinde kapana kısıldı. Rahatsızlık verici koşulları South Bend Times gazetesi aktarıyordu. [7] Bu sürede Bredemus ülkeye geri dönen yetimler arasında çalıştı.

Belki de 1911’de kilisesinde gerçekleşen bu etkinlik, Nellie üzerinde derin bir etki bırakmıştır. Kesin olan, Elkhart’ın Ermeni yetimlere destek geleneğinin ve bazı İndianalı misyonerlerin onun Yakın Doğu'da insani yardım çalışanı olarak yola çıkma kararının şekillenmesinde önemli rol oynamış olmalarıdır.

Ermeni yetimler, Birinci Dünya Savaşı’nın sonunda ve Kilikya’yı işgal eden Fransız otoritelerinin idaresinde bir araya toplanıp tekrar kendi memleketleri olan kasabalara yerleştirildiler; bunların birçoğu Türk, Kürt ve Arap evlerinden kurtarılmıştı. [8] Nelli’nin 1921’de Beyrut’a gelişi, tam da Fransızların yetimlerin 1919’da geri döndükleri yerleri Türkiye’ye bıraktıkları Ankara Antlaşması’ndan birkaç hafta öncesine rastlar. Birkaç bin çocuğun güvenle tahliye edilmesi anlamına gelen ve üstün gayret gerektiren görevi başlamak üzereydi. [9]

Bir grup Antepli Ghazir’e götürülmeyi bekliyor.
(Mennonite Kilisesi ABD Arşivleri izniyle, Elkhart, Indiana)

Kasım 1921’de Türk-Fransız antlaşmasını takip eden ayda Nelli’nin Türkiye’den kaçan Ermeni mülteci akınını kaydeden yazışmaları başlar. 1922 boyunca yazılan mektuplar Antep, Maraş, Mardin, Diyarbakır, Urfa ve Harput’taki yaklaşık 7000 yetim için duyulan endişeyi ifade etmektedir. 19 Şubat’ta “Maraş'ta hâlâ 1200 yetim var” diye yazmıştır. [10] Nisan ortasına kadar 300 Maraşlı ve 130 Urfalı yetim güvenle oradan götürülür. Türk yönetimi çocukların topluca tahliyesine izin vermemektedir, Nellie bunu daha önceki bir mektubunda, “yardım çalışanları birçoğunu giden ailelere dağıtarak göndermek zorunda kaldılar” diyerek açıklamıştır. [11] Sonunda Türk hükümeti bütün Ermeni yetimlerin ayrılması için toplu tahliye hareketi başlatan izini verir.

Nelli’nin aktardığına göre bir kamyon diğer merkezlerden buraya toplanan yetimleri Urfa’dan Cerablus’a taşır. Kamyon tek seferde 20 çocuk taşıyabildiği için birçok sefer yapmak zorunda kalmışlardır. Cerablus’ta çocuklar Halep’e giden bir trene bindirilirler. Halep’e gelir gelmez sabah saat 5’te yola çıkacak ve gece yarısında Beyrut'a varacak olan trene binmeden önce uyurlar. YDAYH çalışanları her gün, hedef alınmış bu çocukları karşılayıp geçici olarak Lübnan’daki Ghazir Yetimhanesi’ne naklederler. [12]

Binlerce Ermeni yetimi güvenli bir şekilde nakletmek gibi üstünden gelinmesi zor ve onları barındırıp, eğitip, yetiştirmek gibi cesaret gerektiren bu görev, YDAYH hazinedarının Beyrut ofisindeki hassas ve zeki sekreteri tarafından canlı bir şekilde ve tarih sırasına göre kaydedilmiştir. Nellie 200 fotoğrafı geçkin koleksiyonunu hem fotoğrafları bizzat çekerek hem de (ilkel bir karanlık odada) basarak oluşturmuştur.  Türkiye içinde hiç seyahat etmemiş olsa da iç bölgelerdekilerin bulundukları yardım merkezlerinde çektikleri fotoğrafları da muhafaza ettiği için bu fotoğraflar da ona ait sayılmaktadır.
   
David Mann, yakın zamanda annesini takdirle anarken duygularını şöyle dile getirmiştir: “O, muhtaç insanlara hizmet etme konusunda derin bir arzu ve bağlılık duyan, doğuştan kabiliyetli ve alçakgönüllü bir insandı. Aslında daha babamla nişanlıyken Beyrut’a gitmesi, onun hizmet ve görev konusundaki hissiyatı hakkında bize bir ipucu vermektedir.”

Bu yetimler saçkıran (şiddetli bir kafa derisi mantarı hastalığı) tedavisi sırasında karantinaya alınmışlar. YDAYH tarafından kullanılan bina, savaştan önce Ermeni yetimler için Alman yetimhanesiydi. Fotoğraf Beyrut’taki YDAYH yöneticisi H. B. McAfee’ye ait.
(Mennonite Kilisesi ABD Arşivleri izniyle, Elkhart, Indiana)

Birlikte oynayan bu yetimlerin fotoğrafı, Nelli’nin Beyruta’a varışından önceki bir tarihten olabilir.
(Mennonite Kilisesi ABD Arşivleri izniyle, Elkhart, Indiana)

YDAYH binlerce Ermeni yetimi yetersiz beslenme ve sefaletten kaynaklanan bulaşıcı hastalıklara karşı tedavi etti: Baş ve vücut biti, saçkıran (kafa derisi mantarı), uyuz (kronik kaşıntı) ve trahoma (gözde bakteriyel enfeksiyon). Fotoğraftaki yetimlere, Suriye'deki bir yetimhaneye yerleştirilmeden önce banyo yaptırılır, temiz giysiler verilir ve tıbbi tedavi uygulanır.
(Mann ailesinin izniyle)

Yetimler Beyrut YDAYH’den gelen malzemeleri kamyondan indiriyorlar. Bu ziyaret üzerine Nellie nişanlısına şöyle yazmıştı: “Amerika’da, Biblos ve Antilyas’taki bu çocuklardan daha mert, saygılı, atılgan ve zeki çocuklar bulabileceğinden şüpheliyim.”
(Mann ailesinin izniyle)

1) Uzaktaki bina Beyrut’un güneyindeki Birdsnest [Kuş Yuvası okul-yetimhanesi]. Bir zamanlar eski bir paşanın gösterişli evi olan bina, Maria Jacobson’un 9 yaş ve altında olan en küçük 400 yetime baktığı bir yetimhaneye dönüşmüş. Nellie burayı ziyaret etmeyi seviyordu.
(Mann ailesinin izniyle)
2) Ermeni yetimler, Lübnan’da bir dağ köyü olan Shemlan’daki Pazar okuluna giderken. Bu çocuklardan Antep’te birkaç yıl yetimhane işleten Martha Frearson sorumluydu.
(Mann ailesinin izniyle)

Birdsnest [Kuş Yuvası okul-yetimhanesi], Sayda. Personel ve Maria Jacobson’ın gözetiminde Birdsnest’te yaşayan 400 yetim kız.
(Mann ailesinin izniyle)

1) Nellie YDAYH’nin Beyrut ofisindeki masasında.
(Mann ailesinin izniyle)
2) Nellie muhtemelen resmi kendisine dönük olan nişanlısı Cleo Mann’a mektup yazıyor. 
(Mann ailesinin izniyle)

Uzaktaki bina Beyrut’un güneyindeki Birdsnest [Kuş Yuvası okul-yetimhanesi]. Bir zamanlar eski bir paşanın gösterişli evi olan bina, Maria Jacobson’un 9 yaş ve altında olan en küçük 400 yetime baktığı bir yetimhaneye dönüşmüş.  Nellie burayı ziyaret etmeyi seviyordu.
(Mann ailesinin izniyle)

1) ve 2) Maria Jacobson çeşmede çocukları yıkıyor. Yetimlerin temiz ve tertipli olduğundan - saçlar toplanmış, elbiseler, yüzler ve eller yıkanmış- emin oluyordu.
(Mann ailesinin izniyle)
3) Nellie ve bir yetimhane çalışanı verandadaki bir yemeğe nezaret ediyorlar.
(Mann ailesinin izniyle)

Kızlar her sabah saat 5’te kalkıyorlardı. Hasırları sermek, kahvaltı için tabak ve kaşıkları hazırlamak daha büyük olanların sorumluluğundaydı.
(Mann ailesinin izniyle)

Nellie, Beyrut’un kuzeyindeki Maameltein YDAYH yetimhanesindeki çocukların yaptığı üç tekerlekli bisikletleri getiren kamyon yetimhaneye vardığı sırada Birdsnest’i ziyaret ediyordu. Soldaki kadın Nellie’nin “büyük bir ana yüreğine sahip” olarak tanımladığı Maria Jacobson.
(Mann ailesinin izniyle)

Maria Jacobson (solda) ve Nellie (sağda). Yedi yetim Bayan Jacobson’ın etrafını sarmış, içlerinden biri onu öpüyor. Nellie’ye göre Jacobson iyi bir disiplin ve sevecenlik karışımına sahip bir bakıcı anneydi.
(Mann ailesinin izniyle)

Anna, Nellie’nin kucağında oturuyor. İbrahim sağda. Her öğleden sonra gülhatmi, çiçek açan nar ağaçları, güller, menekşeler, papatyalar, gelincikler ve diğer bitki örtüsü ve hayvanlarla dolu cömert bahçede sırayla birkaç yetim vakit geçirirdi.
(Mann ailesinin izniyle)

1923, Birdsnest [Kuş Yuvası okul-yetimhanesi], Sayda

1) ve 2) İbrahim, solda. Anna en sağda. Her öğleden sonra, gülhatmi, çiçek açan nar ağaçları, güller, menekşeler, papatyalar, gelincikler ve diğer bitki örtüsü ve hayvanlarla dolu cömert bahçede sırayla birkaç yetim vakit geçirirdi.
(Mann ailesinin izniyle)

3) Nellie (solda) yetimhanenin yanındaki güzel bahçede.
(Mann ailesinin izniyle)

Nellie etkileyici yetimhanenin verandasında bir yetimle seksek oynuyor.
(Mann ailesinin izniyle)

Sabahlar Birdsnest’te yoğundu. Daha büyük kızlar yatakları toplamak, çimenlikteki kahvaltıyı hazırlamak, bebekleri yıkamak ve giydirmek, avluyu palmiye yapraklarıyla süpürmek ve zemini fırçalamaktan sorumluydular. İşleri vaktinden önce bitirirlerse okul başlayana kadar oyun oynamalarına izin verilirdi.
(Mann ailesinin izniyle)

Bu güzel mekâna Japon Odası deniyordu.
(Mann ailesinin izniyle)

Nellie Beyrut’taki masasından çuval ve çaput dışında giysileri olmayan, birçoğu yara bere içinde çocuk mülteci kafilelerinin geçişini izliyor. Cennet gibi olan Birdsnest’te, mutlu ve sağlıklı çocuk sesleri, bahçede geçirdiği zaman ve muhteşem günbatımı manzarasıyla teselli buluyordu. “En güzel zaman günbatımı saati. Bunu kimse tasavvur edemez.”
(Mann ailesinin izniyle)

Nellie’nin çocukları ve torunu David Mann, Dorothy Mann Horst ve David Horst’a özellikle teşekkür ederiz. Elkhart, Indiana'daki Mennonite Kilisesi ABD Arşivleri, arşiv görevlisi Jason Kauffman’da ayrıca teşekkür ederiz.


[1] Cleo A. ve Nellie Miller Mann belgeleri, 1920-2000. HM1-695. Mennonite Kilisesi ABD Arşivleri - Elkhart. Elkhart, Indiana. Seri: 2, Kutu: 4, Dosya: 2. Near East Relief Work konuşmaları.
[2] A.g.e.
[3] Guy F. Hershberger ve Atlee Beechy, "Relief Work", Global Anabaptist Mennonite Encyclopedia Online, 1989, Web. 17 Şubat 2017.
[4] “Miss Lambert Back from Troubled Asia,” Elkhart Daily Review, 18 Aralık 1914, s. 5.
[5] “Note from Miss Lambert Asks Help”, Elkhart Truth, 23 Nisan 1909, s. 1. “Rose Lambert and Other American Missionaries Stationed in Hadjin”, Elkhart Truth, 27 Nisan 1909, s. 4.
[6] “Adana Minister Speaker Here”, Elkhart Truth, 27 Mart 1911, s. 4.
[7] “Armenian City Seeks Relief from Allies”, South Bend Times, 30 Haziran 1920, s. 4. “South Bend Woman Tells”, South Bend Times, 26 Aralık 1920, s. 4.
[8] Tachjian, Vahé, “Bref aperçu sur les orphelinates arméniens du Liban, de Syrie et de Palestine”, in Kévorkian/Nordiguian/Tachjian (eds), Les Arméniens, 1917-1939: la quête d'un refuge, Presses de l'Université Saint-Joseph, 2007, Beirut, s. 82-91.
[9] David Mann, Der., Letters from Syria 1921–1923: Response to the Armenian Tragedy including Stories and reports written by Nellie Miller-Mann, Morgantown, Masthof Press, 2013, s. 57-105.
[10] Mann, s. 57-58.
[11] Mann, s. 57.
[12] Mann, s. 76.