1900’ler. Bitlis. Fotoğraftakiler muhtemelen Bitlis’teki Mount Holyoke Kız Okulundan mezun olup burada çalışmayı sürdüren öğretmenler.

Bitlis - Misyonerler

Yazar: Rosemary Russell, 14/10/2016 (son değişiklik: 14/10/2016), Çeviren: Arlet İncidüzen

Giriş

1861’de, South Hadley, Massachusetts’teki prestijli ve rağbet gören bir okul olan Mount Holyoke Kız İlahiyat Okulu’ndan mezun olan genç ve etkileyici iki kız kardeş, Charlotte ve Mary Ely Osmanlı İmparatorluğu’nun doğusundaki ücra dağ kenti Bitlis’e varır. 1868 yılının Ekim ayında, bulutlu br günde bitkin katırlarından inerek Bitlis’e ilk defa ayak basarlar.

Bu iki kız kardeş, üst düzey misyonerler olan George Knapp ve karısı Alzina tarafından Ermeni kadınların eğitimi için özellikle göreve getirilmişlerdir. Büyük bir hevesle çalışmaya başlamış ancak karşılaştıkları engeller nedeniyle daha ihtiyatlı davranmaya zorlanmışlardır. Misyoner kız kardeşler, amaçlarına ulaşabilmek için ilk önce baba ve erkek kardeşleri ikna etmeleri gerektiğini anlamışlardır. Bazı aileler kızlarının ve kız kardeşlerinin eğitim almasının değerini idrak etmeye başladıkça bu girişime karşı tavırları değişmiş ve Mount Holyoke Kız Okulu’nun Bitlis’te resmen kurulması mümkün olmuştur.

Küçük kız kardeş Mary, okulda yönetici, kayıt memuru ve disiplin sorumlusu olmuştur. Hesapları tutmanın yanı sıra matematik dersi de vermiştir. Charlotte’un tamamen farklı bir kişiliği vardır. Duygusal ve cana yakın bir kadındır, çocukları, doğayı ve müziği sevmektedir. Piyano çalar ve buharlı gemi yolculuklarından nefret etmektedir. Kırk yedi yıllık aralıksız hizmet hayatı boyunca izinli olarak Birleşik Devletler’e sadece iki defa gitmiştir.

Bir erkeğin eşliği olmadan kadınların dışarıda yürümesini yasaklayan yerel âdet nedeniyle yatılı bir kurum tesis edilmesi zorunlu olmuştur. 1873 yılında Bitlis’teki Mount Holyoke, şık görünümlü iki katlı bir binaydı. İlk mezun sınıfı –dört kişilik bir grup- diplomalarını 1876’da alır. 1914 tarihine kadar elliye yakın kadın mezun olur. Okulu yarıda bırakmalar olmasa bu sayı çok daha yüksek olabilirdi. Charlotte ve Mary, öğrencilerinin bir kısmını erkek evlilik geleneği nedeniyle kaybeder. Ayrıca, 1895 katliamları gibi felaketler de eğitime ket vurur ve misyonerlerin yardım faaliyetlerine yoğunlaşmalarına neden olur. Hastalıklar, katliamlar ardından yaşanan kitlesel göç, 1907’deki korkunç deprem ve parasızlık gelecek vadeden birçok öğrencinin eğitim almasını engeller.

Bitlis şehrinden bir görüntü (Kaynak: Victor Pietschmann, Durch kurdische Berge und armenische Städte, Viyana, 1940)

Başından beri bütün öğrenciler bir şekilde ödeme yapar. Çoğu ailenin parası olmadığından, ödemeler buğday, sabun, süt, taze meyve ve çıra şeklinde kabul edilir. Öğrenciler, eğitim masraflarının bir kısmını ütü, dikiş, nakış yaparak, kilim dokuyarak ve misyon evinde ve sınıflardaki işleri yaparak çıkarmaktaydılar.

Zaman geçtikçe, mezunlar öğretmen ve öğretmen yardımcıları olurlar. Okul, ilk orta ve yüksek okul seviyelerinden genişler. Gündüz okullarının yaygınlaşması civardaki kasaba ve köylerde Ermeni genç kızları için öğretmenlik yapma fırsatı doğurur ve bu şekilde daha fazla kız eğitim alır.

Öğrenciler “Merhamet Damlaları”, “Kürdistan’ın Çalışkan Arıları”, “Çalışkan Karıncalar” ve “Dorcas Cemiyeti” gibi dernekler kurarlar. Bu kurumlar fakir kız çocuklarına ödünç kitap ve kıyafet hizmeti sunarlar. Gelir elde etmek için üretimde bulunurlar. Bir masada oturmak, yazmak ve okumak, sınava girmek gibi yeni deneyimler sonunda Ermeni kızlarının iki neslinin hayat biçimi halini alır.

Bitlis. Şehrin simgelerinden olan kalenin Vartan A. Hampikyan tarafından çekilmiş bir fotoğrafı. (Kaynak: Kongre Kütüphanesi, LC-USZ62-86872).

Charlotte ve Mary, zamanlarının büyük bir kısmını kız okuluna vakfederken, bir yandan da hayır işleriyle uğraşırlar. Rus-Türk Savaşı (1877-1878) ardından yaşanan kıtlık günlerinde 30 kadar oğlandan oluşan bir yetim grubu Bitlis’e getirilir. Kız kardeşiyle birlikte şehrin fakirleri için açtıkları aş evinde bu çocukları doyurmak ve yetimleri yeni açılan George C. Knapp Okulu’nda barındırmak Charlotte’un fikridir.

1875 civarı. Bitlis’teki Mount Holyoke Kız Okulunun içi. Bu fotoğrafta öğrenci sıraları henüz gelmemiş bir sınıf görünmekte. Misyonerler, klasik sınıf gereçleri gelmeden önce kızları eğitime alıştırdı. Masalar 1884 civarında kuruldu. (Kaynak: Mount Holyoke Koleji arşivleri ve kişisel koleksiyonlar)

Bu yetimler arasında Ely kardeşler için her zaman bir gurur kaynağı olmuş Khaçig Vartanyan adından Sasunlu bir çocuk vardır. Khaçig, 1890’da Harput’taki ilahiyat okulundan mezun olur. Kısa süre sonra, kızlar okulunun sevilen bir öğrencisi olan Lusıntak’la evlenir. 1905’te Bitlis’teki Protestan kilisesine papaz olur ve şehrin en saygı duyulan şahsiyetlerinden biri haline gelir. 1915’te bir grup Protestan erkekle birlikte acımasızca tutuklanır. Ertesi hafta hepsi öldürülür. Bunun ardından Bitlis’e kırk yedi yıl boyunca hizmet eden Charlotte, iki haftadan kısa bir sürede kederinden vefat eder. Garip bir biçimde, vefatı, 1868 yılında Amerika’dan Bitlis’e gelmek için yolca çıktığı güne tesadüf eder. Mary Ely, 1912’de Beyrut’taki bir hastanede çalışmak için Bitlis’ten ayrılır ve ertesi bahar orada vefat eder. Bitlis’teki Mount Holyoke Kız Okulu’nun asil tarihi, 1915 yazında Osmanlı hükümetinin imparatorluk sınırları içindeki Ermenilere uyguladığı soykırım neticesinde trajik bir şekilde son bulur.

Kaynaklar:
Mount Holyoke Özel Koleksiyonları ve Dijital Görseller,
Light and Life for Woman;Missionary Herald,
American Board Yabancı Misyon Delegelerinin çeşitli yıllık raporları,
Mount Holyoke Koleji ve Wider Kilisesi yönetimine özel teşekkürlerimizle.

Mount Holyoke Koleji'nin Bitlis fotoğrafları arşivi

Bu albümdeki fotoğrafların çoğu, Charlotte ve Mary Ely'nin mezun oldukları South Hadley, Massachusetts'teki Mount Holyoke Koleji'nin Arşiv ve Özel Koleksiyonları içinden alınmıştır. Bu sayfada, bu zengin arşivin sadece küçük bir kısmı sergilenmektedir. Başka fotoğraf ve yazışmalara Mount Holyoke kütüphanesinden ve web sitesinden ulaşabilirsiniz.

1) 1890. Harput. Khaçik Vartanyan (Sasunlu bir yetim) 1890’da Harput’taki ilahiyat okulundan mezun oldu. 1903 yılında takdis edilerek 1915’e kadar Bitlis’teki kilisenin papazlığını yapmıştır. 23 Haziran 1915’te tehcir edilen bir grup hakkında valiyle görüşmeye giderken tutuklanmıştır. Ertesi hafta öldürülmüştür. (Kaynak: Mount Holyoke Koleji arşivleri ve kişisel koleksiyonlar)

2) 1789. Mary (Annie) Ely. 1841-1913.

19. yüzyıl ortaları. Bitlis. Bu fotoğraf Charlotte ve Mary Ely’ye bir İngiliz tarafından verilmiş. “Bildiğimiz kadarıyla [Bitlis’in] ilk fotoğrafı” diye yazmışlar. (Kaynak: Mount Holyoke Koleji arşivleri ve kişisel koleksiyonlar)

1) 1800’ler. Bitlis yakınları. Ortada oturan genç kadın Bitlis’teki Mount Holyoke Kız Okulu mezunu. Birçok mezun gibi o da mezun olduktan sonra kendi öğrencilerini yetiştirmeye başlamıştı. (Kaynak: Mount Holyoke Koleji arşivleri ve kişisel koleksiyonlar)

2) 1880’ler. Bitlis veya civarındaki bir köy ya da kasaba. Azniv, en sağdaki, misyonerlerin Bitlis’teki Mount Holyoke Kız Okuluna kabul ettikleri kızlara tipik bir örnektir. Fotoğrafta Azniv’in annesi ve küçük kuzeni de görülmekte. Soyadı belirtilmemiş ve bu okulda Azniv isminde birçok kız bulunmaktaydı. Bu nedenle herhangi bir biyografik veriye ulaşılamamaktadır. to the far right, was likely a good example of the sort of girls the missionaries accepted into Mount Holyoke Girls Seminary at Bitlis. (Kaynak: Mount Holyoke Koleji arşivleri ve kişisel koleksiyonlar)

1880’ler. Bitlis’teki Mount Holyoke Kız Okulunun dört mezunu. Birkaç yıl boyunca süren zorlu bir akademik eğitimi tamamladıktan sonra arzu edenlerin koleje kabul edilmesini sağlayacak olan diplomayı almaya hak kazanıyorlardı. Öğrencilerin birçoğu okulda öğretmenlik yapmakta veya şehirde ya da civar köylerde kendi sınıflarını oluşturmaktaydı. (Kaynak: Mount Holyoke Koleji arşivleri ve kişisel koleksiyonlar)

1883 civarı. Mount Holyoke Kız Okulu 1880’lerde üç sınıf mezun etti. Bu, muhtemelen İstanbul’daki Ermeni matbaacı Fındıklıyan tarafından basılan ilk matbu diplomalardan biri. Daha önceleri Charlotte Ely diplomaları elle yazıyordu. Mezmurlar 144:12 okunmakta: “Sarayın oymalı sütunları gibi olacak kızlarımız.”  Diploma, Lusin İsrayelyan adına hazırlanmış. (Kaynak: Mount Holyoke Koleji arşivleri ve kişisel koleksiyonlar)

1) 1800’ler. Bitlis. Bu kızlar muhtemelen Bitlis’teki Mount Holyoke Kız Okulundan mezun olup burada öğretmenlik yapan kızlardır. (Kaynak: Mount Holyoke Koleji arşivleri ve kişisel koleksiyonlar)

2) 1800’ler. Bitlis. Tandırda ekmek pişiren iki kadın. Sağdaki kadın üzer,ne hamur gerilmiş bir rafata (patat) tutuyor. Aşaı eğilip hamuru tandırın sıcak duvarına yapıştırmak üzere. (Kaynak: Mount Holyoke Koleji arşivleri ve kişisel koleksiyonlar)

1880 civarı. Bitlis. Bu iki kadın tandırda lavaş ekmeği pişiriyorlar. Soldaki kadın bir parça hamur yoğurup diğerine verecek. Diğer kadın da hamuru açarak rafata (patat/sağdaki geniş yastık) üzerine gerecek. Sonra rafatayı tandırın içine uzatarak hamuru tandırın iç duvarına yapıştıracak ve pişince bir çubuk yardımıyla geri alacak. Öndeki örtünün üzerinde hazırlanmış lavaşlar görülmekte.  (Kaynak: Mount Holyoke Koleji arşivleri ve kişisel koleksiyonlar)

1) 1888. Sindyan Dağı. Sindyan Dağı Bitlis’e 5 kilometrelik bir mesafedeydi. Charlotte ve Mary Ely ve kız okulu, yaz aylarında buraya yerleşirdi. (Kaynak: Mount Holyoke Koleji arşivleri ve kişisel koleksiyonlar)

2) 1800’lerin sonrları. Bitlis. Mount Holyoke Kız Okulu. İki katlı ve dört odalı orijinal binaya üç ekleme yapılmıştı. Etrafta ve çatıdaki kalabalık genişletilen binanın açılış gösterisi toplanmış. Yerde inşaat alanı görünmekte. Duvarın içindeki kesilmiş taşlar ve dışındaki kesilmemiş taşlar misyoner tesislerinde başka birimlerin inşaatında kullanılacak. (Kaynak: Mount Holyoke Koleji arşivleri ve kişisel koleksiyonlar)

1800’ler. Bitlis. Üç çocuklarıyla birlikte oturmuş misyoner çift, iki hizmetçileri ve hizmetçilerinin çocuklarıyla birlikte. (Kaynak: Mount Holyoke Koleji arşivleri ve kişisel koleksiyonlar)

1) 1870'ler. Soldan: Serra, Judith ve Hlawa. Bu üç kız muhtemelen Bitlis'e okumaya gelmeden önce kendi memleketlerinde bu fotoğrafı çektirmiş. Ely misyonu misyonerleri, Doğu Türkiye Misyonu olarak belirlenmiş alanda kapsamlı olarak dolaşmaktaydılar. Kız öğrencilerin büyük çoğunluğu Bitlis'e bir veya iki günlük mesafede bulunan köy ve kasabalardan gelmekteyken, bazıları Osmanlı İmparatorluğu'nun uzak noktalarından da gelmekteydi. Kıyafetin üst kısmı burada göründüğü gibi giyilebilen bir çarşaf olabilir ancak ayrıca hane dışından birileri geldiğinde açılan kumaş kafa üzerine atılarak bir başörtüsü şeklinde de kullanılabilir. Altlarında güzel desenli şalvarları görülmekte. Paçaların dibindeki fazladan kat ilginç bir detay. (Kaynak: Mount Holyoke Koleji arşivleri ve kişisel koleksiyonlar)

2) 1900’ler. Bitlis. Fotoğraftakiler muhtemelen Bitlis’teki Mount Holyoke Kız Okulundan mezun olup burada çalışmayı sürdüren öğretmenler. (Kaynak: Mount Holyoke Koleji arşivleri ve kişisel koleksiyonlar)

1900’lar. Bitlis. Bitlis’teki Mount Holyoke Kız Okulunun eski öğrencilerinden bir grup. (Kaynak: Mount Holyoke Koleji arşivleri ve kişisel koleksiyonlar)

1907. Bitlis. Bay ve Bayan Bonne von Dobbeler, misyonerlerin Muş’taki faaliyetlerine yardım eden Almanlar. aynı yılın başında gerçekleşen yıkıcı depremden sonra aceleyle inşa edilen konutların dışında görülüyorlar. Binaya yaslanmış olan leğenler çamaşır yıkamak için, testiler ise su taşımak için kullanılıyorlardı. Bay von Dobbeler’in önündeki büyük kayanın üzerindeki ayakkabılar belki de güneşte kurumaya bırakılmıştı. (Kaynak: Mount Holyoke Koleji arşivleri ve kişisel koleksiyonlar)

1800’ler. Bitlis. Bu iki kadın büyük miktarda yayık yayıyorlar. Soldaki kadın, güzel kıyafetler ve ayakkabı giyinmiş olduğuna göre muhtemelen ev sahibi. Sağdaki kadın hizmetçi. Bu kadının kıyafetleri eski püdkü ve ayakları çıplak. Kaymak üstteki ağızda birikecek. Kadın bu ağır çömlek kabı 45 dakika kadar çalkaladıktan sonra bir tarafından açacakları ve tereyağını kazımadan önce yağsız sütü süzecekler. (Kaynak: Mount Holyoke Koleji arşivleri ve kişisel koleksiyonlar)

1908. Bitlis yakınlarındakki Khıntsorkin. Ignadeus Boğosyan (en solda oturan) köy okulundaki öğrencileriyle birlikte. En sağdaki kız muhtemelen fotoğraftaki öğretmenlerden birinin kızı. Bu okullar çoğunlukla yerel yöneticiler tarafından engellenmiştir. Öğretmenler, öğrencilerinin ödeme gücüne bağlı olarak çok az gelir elde etmekteydiler. Yerel otoritelerin keyfine göre bu okulların çoğu kapatıldığı için öğrencilerin tam bir eğitim alması mümkün olmuyordu. (Kaynak: Mount Holyoke Koleji arşivleri ve kişisel koleksiyonlar)

1911. Bitlis. Soldaki ilk sıra ağaçlardan 61 metre yükseklikteki uçurumdan batıya doğru uzanan platonun gönümü. Bu noktanın ötesinde uzanan binalar ve ağaçlar aşağıda akan nehrin karşısına denk gelmekte ve Bitlis’in en yoğun bölgelerinden birini oluşturmaktadır. Amerikan Board’a ait binalar şunlardır: Protestan kilisesi, sağında bir duvar uzanan fotoğrafın merkezine yakın, tek katlı ve üç kemerli penceresi olan bina. Kilisenin arkasında, solda erkek yüksek okulu: George C. Knapp Akademsi. Bunun bitişiğinde Mount Holyoke Kız Okulu. Ön planda uzanan Hıristiyan mezarlığı. Tarihi kale aşağıdaki geçidin kuzeyinde (sağa doğru) olmalı. (ABC 78.2 box 17 folder 9, Houghton Library, Harvard University)

1911. Nehrin doğu tarafındaki uçurumdan Bitlis’in görünümü. Kale, fotoğrafın sağ tarafında görülmekte. (Kaynak: Mount Holyoke Koleji arşivleri ve kişisel koleksiyonlar)

1) Muş (Kaynak: Mount Holyoke Koleji arşivleri ve kişisel koleksiyonlar)

2) 1911 civarı. Bitlis. Bu fotoğraf 1911’deki tarihi fırtınadan yağan kar sırasında çekilmiş olabilir. Ely kız kardeşlerin kullandığı kızak sol köşede. Kızağın arkasında duran (solda) belki de Ely kız kardeşlerden biri. (Kaynak: Mount Holyoke Koleji arşivleri ve kişisel koleksiyonlar)

1911 civarı. Yoğun kar yağışı ardından Bitlis’in görüntüsü. (Kaynak: Mount Holyoke Koleji arşivleri ve kişisel koleksiyonlar)

1911. Bitlis. Beş gün içinde iki metreden fazla kar yağışı. Kar yağışının üçüncü gününde şehre çığ düşmüştü. Ön plandaki küçük binalar 1907 ilkbaharında, yıkıcı bir depremden sonra kısa sürede inşa edilmiştir. Charlotte ve Mary Ely geçici olarak bu binalarda yaşamıştır. Arkadaki geniş bina George C. ve Alzina Knapp’ın evidir.  (Kaynak: Mount Holyoke Koleji arşivleri ve kişisel koleksiyonlar)

1910’lar. Uçurumdan, misyonerlerin yaşadığı batı tarafına bakış. Burası şehrin en yoğun nüfusa sahip bölgesiydi. Sağda (kuzey) kale kalıntıları görünmekte. (Kaynak: Mount Holyoke Koleji arşivleri ve kişisel koleksiyonlar)

1915. Bu sayfada yayınlanan resimlerden, Mardin'de dantel yapmayı öğrenen yetimlerin fotoğrafından elde edilmiş kartpostalın arka yüzü. Mardin, Doğu Türkiye Misyonu'nun bir istasyonlarından biriydi. Kartpostal, önceki sene gerçekleştirilen yıllık değerlendirme konferansında dağıtılmış olabilir. Charlotte Ely'nin elyazısı notunda üç misyonerin görevine son verilebileceğine dair bir ima mevcut. Kartpostalın orijinali Bitlis damgalı ve muhtemelen Charlotte tarafından kuzeni Grace'e savaş mağlubu Türkiye'de güvende olduğunu bildirmek için gönderilmiş. Charlotte 11 Temmuz 1915'te, Soykırım Bitlis'te başladıktan birkaç hafta sonra vefat eder.

1914 civarı. 1907’de Jeannette Emerich isimli bir misyoner, Mardin’de imparatorluğun büyük zorluklar geçirdiği bir dönemde kadın ve kızların para kazanmalarına yardım etmek için dantel endüstrisi dediği bir girişimde bulunda. Danteller Birleşik Devletler’e gönderilip burada satılıyordu. (Kaynak: Mount Holyoke Koleji arşivleri ve kişisel koleksiyonlar)

1911 civarı.  Tukh, Bitlis’e 22 km mesafedeydi. American Board misyonerleri tarafından desteklenen küçük ama yeterli okulu ziyaret eden bir grup Kürt. (Kaynak: ABC 78.2 box 17 folder 9, Houghton Kütüphanesi, Harvard Üniversitesi)

1900 civarı. Bitlis. 1895 katliamlarından sonra misyonerler kız ve erkek çocuklar için yetimhaneler tesis ettiler. Bunlar, Mount Holyoke Kız Okulunda barınan kızlar. Aynı okulun mezunlarından olan öğretmenleri, sağ köşede oturuyor.  (Kaynak: Mount Holyoke Koleji arşivleri ve kişisel koleksiyonlar)