Bulanık kazası – Demografi

Yazar: Dikran Mardirosyan, 12/04/2017 (son değişiklik: 12/04/2017), Çeviren: Tomas Terziyan

Bulanık kazası, Malazgirt, Varto, Muş ve Sason kazalarıyla birlikte Bitlis vilayetine bağlı Muş sancağını oluşturmakta ve soykırımdan önceki on yıllarda yalnızca Bitlis vilayetinde değil, aynı zamanda bütün Ermenistan Yaylasında en yoğun Ermeni nüfuslu kazalardan biri idi. Bu görüş, o dönemde yaşamış birçok kişi tarafından dile getirilmiştir. Bulanık’ta doğup yaşayan bir Ermeni etnograf, Bense, Bulanık’ın nüfusunun 1877-1878 Türk-Rus Harbinden önce büyük bir ekseriyetle Ermenilerden ve 1890’larda Kürtler dâhil birkaç Müslüman grupla aralarında Çerkez ve Türklerin yer aldığı, Kafkaslardan gelen sığınmacılardan oluştuğunu kaydeder. [1] Rus Genelkurmayında Albay Vladimir Philippov, 1880’lerde Bulanık ovasının Anadolulu Ermenilerin yoğun olarak yerleşik bulundukları bir alan olduğunu gözlemler. [2] İrlandalı coğrafyacı Henry Lynch,1890’larda Ermenilerin Bitlis vilayetindeki Muş ve Bulanık kazalarında çoğunluğu oluşturdukları ve onların baskın nüfusuyla Bulanık’ın, kısmen kasabanın verimli geniş ovalarını ellerinde tutmaları nedeniyle, Ermeni köylülüğünün başlıca merkezlerinden birini temsil ettiğini kaydeder. [3] Bir diğer Rus Genelkurmayı albayı Vladimir Mayewski, 1890’lı yıllarda, Bulanık’ın can damarı iç kısmının, Ermenilerin Anadolu’da en çok nüfus yoğunluğuna sahip bulundukları birkaç yerden biri olduğunu belirtir. [4]

Bulanık kazası (Kaynak: Vital Cuinet, La Turquie d’Asie: géographie administrative, statistique, descriptive et raisonée de chaque province de l’Asie-Mineure, volume 2, Paris, 1891)

Bu araştırmada çeşitli Ermeni kaynakları kullanılmıştır. Başlıca kaynağımız, Muş Piskoposluğunun 1899’dan itibaren hazırladığı, [5] 1912’de A-Do (Hovhannes Der Mardirosyan) broşüründe yeniden yayınlanan hane sayımıdır. Bir diğer esaslı kaynak, Piskoposluk sekreteri Nazaret Mardirosyan tarafından hazırlanan, 1916’da Van-Tosp mecmuasındaki bir istatistik tablosunda yayınlanan hane ve nüfus sayımıdır. [7] A-Do broşüründeki veriler, ilk olarak, daha sonra bunları 1913 ile 1915 arasında güncelleyen Nazaret Mardirosyan tarafından sağlanmıştı. Konuyla ilgili diğer dört kaynak, etnograf Manuel Mirakhoryan’ın 1885’te yayınladığı üç ciltlik seyahat rehberinin sonuncu cildi, [8] Adırbed (Sarkis Mübayacıyan) tarafından yazılıp 1915’te Mışag [Erm. Çiftçi; ç.n.] mecmuasında yayınlanan “Bulanık” makalesi, [9] 1921’de Teotig’in  (Teotoros Lapçinciyan) Ermeni rahiplerin ıstıraplarına dair yazdığı kitap ve [10] İstanbul Ermeni Patrikhanesi tarafından 1913-1914 yıllarında hazırlanmış olan nüfus sayımı verileridir. Nüfus sayımı verilerini iki kaynakta bulmak mümkün: Kevorkyan ve Pabuççuyan’ın “Osmanlı İmparatorluğunda Ermeniler” raporu, aynı zamanda [11]  Kevorkyan’ın yazdığı, Ermeni soykırımının tam kapsamlı tarihi [12]. Ermeni Ulusal Arşivi, 2012’de, belge koleksiyonunun nirengi noktasını oluşturan, içinde birkaç tanıklığın önemli demografik bilgiler içerdiği bir kaydını yayınladı. [13] Seçkin yazarlar: Tadevos Hagopyan, Stepan Melik-Bakhşyan ve Hovhannes Parseğyan tarafından yazılan “Ermenistan ve Komşu Topraklarda Yer Adları Sözlüğü [Hayasdani yev harakits şırçanneri değanunneri pararan]” ek bilgiler sağlamaktadır. [14] Sevan Nişanyan’ın hazırladığı, Türkiye’deki Ermenice yer adlarını barındıran on-line veri tabanı Index Anatolicus da Bulanık köylerinin yerlerini teşhiste bize yardımcı oldu.

Ermeni kaynaklarının, Ermeni nüfus sayısını sık sık düşürmekle suçlanan Osmanlı kaynaklarına kıyasla daha ayrıntılı olup daha makul rakamlar sunduğu bir bakışta anlaşılıyor. [15] İstanbul Patriği Nerses Varjabedyan, 1880’de, Bulanık, Malazgirt ve Muş’ta Ermenilerin nüfusunun 225,000, Müslümanların nüfusunun ise 55,000 olduğunu ortaya çıkaran bir nüfus sayımı başlatır. Bu sayılar ayan-beyan açıklandığında, Muş’ta mahallin Osmanlı yetkilileri, belediye meclisi üyesi Garabed Efendi Potikyan’a Ermeni sayısını 95,000’e indirmeleri ve Müslümanların sayısını 105,000 olarak şişirmeleri konusunda diğer üyelere gözdağı vermesi için baskı yaparlar. [16] Bulanık’taki Ermeni nüfusuna dair istatistiki veriler içeren Osmanlı kaynakları, vilayet ve iller için düzenlenmiş hükümet yıllıkları olup salname diye adlandırılırlar. Bir örnek vermek gerekirse, Erzurum vilayetinin 1871 salnamesi, kazada 3,835 Ermeni ile 1,341 Müslüman’ın yaşadığını belirtir. 1872 salnamesi, 4,025 Ermeni ile 1,441 Müslüman bulunduğunu yazar. Ne var ki, 1873 tarihli bir diğer salname, toplam 2,049 hanede 4,361 Ermeni ile 3,892 Müslüman’ın yaşadığından bahseder.  [17] Bitlis vilayetinin 1892 tarihli salnamesi, Bulanık’ta Ermenilerin çoğunluğu oluşturduklarına dair sunduğu somut tanıklıkla göze çarpar: 25,456 sakinden 8,567’si Müslüman iken 16,889’u Ermeni’dir; böylece Ermeniler, kazanın toplam nüfusunun 66,3% ya da üçte ikisini temsil etmektedirler. [18].

1. Маевский В.Т. Военно-статистическое описание Ванского и Битлисского вилаетов. –  Тифлис: Штаб Кавк. воен. окр., 1904 г [Vladimir T. Mayewski, Van ve Bitlis Vilayetlerinin Askeri İstatistikleri]
2. Sarkis Bıdeyan, ve Misak Bıdeyan, Harazad Batmutyun Darono [Daron’un Özgün Hikayesi; ç.n.], Kahire, 1962.
3. Marcel Léart (namı diğer Krikor Zohrab), La question Arménienne à la lumière des documents [Belgelerin Işığında Ermeni Meselesi; ç.n.], Paris, Augustin Challamel, 1913.
4. H.F.B. Lynch, Armenia: Travels and Studies, volume 2: The Turkish Provinces [Ermenistan: Seyahat ve İncelemeler, cilt 2: Türk vilayetleri;  ç.n.], Londra, New York, Longmans, Green, & Co., 1901.

Osmanlı hükümetinin nüfus sayımları, bölgedeki Ermeni nüfusu hakkında istatistikler de içermektedir. Patrikhanenin I. Dünya Harbinden önce yaptığı bir nüfus sayımının Bulanık’taki Ermeni nüfusu için ortaya çıkardığı sayı 25,053’tü. Osmanlı sayımı ise Ermenilerin nüfusunu 14,662 olarak gösterdi. [19] Garo Sasuni’nin hesabına göre, 1915 Temmuz’unda Rus Güney Kafkasya’sına iltica eden Bulanık ve Malazgirtli Ermenilerin sayısı anlamlı bir biçimde 34,000’dir. [20] Yalnızca, Bulanık için 25,053 ve Malazgirt için 11,931 olan, I. Dünya Harbinden önceki Patrikhane sayılarını kullanacak olur isek, her iki kazadaki Ermenilerin sayısının 36,984 toplamına ulaşması gerekir. Diğer yandan, söz konusu iki kaza için yalnızca Osmanlı verilerini dikkate alır isek (Bulanık ve Malazgirt için sırasıyla 14,662 ve 4,438) Ermenilerin sayısının 19,100 gibi bir toplamda kalması gerekirdi. Bir başka Osmanlı kaynağı, 1915’te zorla sürgüne gönderilen ya da Türk kaynaklarının ileri sürdüğü gibi “yer değiştirilip uzaklaştırılan” Bulanıklı Ermenilerin sayısının, kayıtlarında 14,309 olduğunu nakletmektedir. [21] 1918’de Halep’te yayınlanan “suçlayıcı” bir Ermeni raporunun, hayatta kalan Bulanık ve Malazgirtli Ermenilerin sayısını aşağı yukarı 25,000 olarak belirtmesi ilginçtir. [22] Soykırımdan kurtulanlardan bir grubun imzaladığı bir rapor, nüfus sayımı ya da hesabı kadar tutarlılık arz etmese de tek başına Bulanık için 25,053 olan Ermeni sayısı aynı kaza için 14,309 olan Osmanlı sayısının 1,7 katı iken, iki kazaya dair içerdiği sayı yine de 19,100 olan Osmanlı sayısının 1,3 katıdır. Bulanık ve Malazgirtli Ermenilerin birçoğu Rus birliklerinin 1915 Mayıs’ında bölgede ilerlemeleri sayesinde katliamlardan kurtuldukları için, Patrikhanenin rapor ettiği sayının epey doğrulukla verildiği söylenebilir.

Bununla beraber Ermeni kaynakları da kusursuz değiller. Bulanık’ın hane ve sakinleriyle ilgili sayı uyumsuzluğu hemen göze çarpıyor. Söz konusu uyumsuzluk, yalnızca, o dönemde veri toplamakta kullanılan gelişmemiş istatistik teknikleri değil, aynı zamanda Ermeni nüfusunu sık sık daha düşük göstermekle sonuçlanan katı gerçeklerden kaynaklanmaktadır. Kimi örneklerde Kürtler, bir nüfus sayımı operasyonundan önce Ermeni köylerini zorla ele geçirmiş, Ermeni sakinlerin tamamını ya da bir kısmını dışarı sürmüş ya da 1870’lerin sonlarında Piskopos Karekin Sırvandtsyants’a olduğu gibi, Ermeni nüfus sayımcılarının gasp edilen köylere girmesini engellemişlerdi. Başka örneklerdeyse Ermeni köylüler, Kürt reisleri zaten dayanılmaz derecede ağır vergiler bindiriyorlar iken, o zamanlar artan vergilerin korkusuyla hane nüfusunu azaltarak beyan etmişlerdi. Nazaret Mardiosyan’ın sağladığı veriler, her ne kadar sayılarda tutarsızlık söz konusu ise de bölgedeki Ermenilerin nüfusunu inceleyen bütün kaynaklar arasında en anlaşılır ve makul görünenidir. Keza, belki de çelişkili bir biçimde, Ermeni kaynaklarının Bulanık’ta Ermenilerin oturdukları birçok yeri göz ardı ettiklerini de kaydetmek gerekir.

Hane halkı sayımları araştırmacıların önüne bir başka engel çıkarmaktadır. Bulanık’taki Ermeni köylülerin birçoğu birbirine akraba, vaftiz evlatları ya da kayınlar idiler. Evli oğulların aileleri, dal verip çoğalarak, asıl soyadlarını süreç içinde sık sık değiştirerek hısımlara dönüşmüşlerdi. Bununla beraber bir sonraki akrabayla adet üzere sıkı aile bağları sürdürmüş ve kendilerini hane halkının bir üyesi addetmiş olsalar gerekirdi. Dolayısıyla, hane halkı üyelerinin ortalama sayısını belli bir doğruluk derecesiyle kestirmek imkânsız değilse de zordur. 1860 ila 1870’lerde Patrikhane komisyonunda görevli bulunan Piskopos Vahan Der Minasyan (Bardizagtsi [Bahçecikli; ç.n.]), hane halkı ortalama sayısının kırsal alanlarda sekiz ve kentsel alanlarda beş-altı arasında hesaplanmasını teklif eder. Böylece, Ermenilerin yerleşik bulunduğu illerde hane halkı ortalama sayısı, onun kanaatince yedi olmalıydı. [23] Mayewski, Bitlis ili için, Bardizagtsi’ye benzer biçimde, hane halkı ortalama nüfusunu sekiz ve her bir köydeki hane sayısını 20 olarak hesaplar. [24] Aşağı Bulanık köylerinde 770 hanede 8,600 Ermeni yaşadığını rapor eden Adırbed,  hane halkı ortalama sayısını besbelli 11 olarak hesaplamıştı. Bulanık kırsal bir bölge olduğu için, sekiz rakamı bu incelemede hane başına düşen ortalama kişi sayısı olarak kullanılacaktır.

1. Bensé (Sahak Movsissian),"Hark, Mışo Bulanıkh (Hark, Muş’un Bulanık Kazası)", Armenian Ethnography and Folklore, cilt 3, Erivan, Ermenistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti Bilimler AkademisiYayınları, 1972.
2. Manuel Mirakhoryan, Nkaragrakan oughevorutioun i hayabnak gavars Arevelian Tachkastani [Anadolu’nun Ermenilerle Meskûn Bölgelerine Betimleyici bir Seyahat], Constantinople, Bardizbanyan Publishing House, 1885, cilt 3.
3. Vital Cuinet, La Turquie d’Asie: géographie administrative, statistique, descriptive et raisonée de chaque province de l’Asie-Mineure[Anadolu: Anadolu’nun her bir ilinin idari, istatistiki, tanımlayıcı ve açıklamalı coğrafyası; ç.n.], cilt 2, Paris, 1891.
4. A-Do (Hovhannes Der-Mardirosyan),Vani, Bitlisi yev Erzroumi Vilayetnerı [Van Bitlis ve Erzurum Vilayetleri], Erivan, Kultura Matbaası, 1912.

Bulanık’ta Ermenilerin oturduğu köylerin sayısıyla ilgili kaynaklar arasında da bir uyumsuzluk var. 1890’larda Luma [Erm. Bozuk para, Karınca kararınca (katkı); ç.n.] mecmuasında yayınlanan “Mışo Aşkhar” (Muş Toprağı) başlıklı başmakalenin yazarları, 1870’lerde kazada toplam 43 köy bulunduğunu ileri sürerler. [25] Bu rakam Osmanlı salnamelerinde 1871, 1872 v e 1873 yılları için sırasıyla 43, 42 ve 46 rakamlarıyla gösterilen toplamla uyuşmaktadır. [26] A-Do, söz konusu sayıyı 60’tan fazla olarak hesaplamakta; bunların 29 (broşürün bir başka yerinde 28 diye belirtilmiş) kadarında Ermeniler yaşamaktadır. Philippov, 1880’lerin başlarında, toplam 20 Ermeni köyü bulunduğunu ve bunların epey kalabalık olduklarını nakleder. Mirakhoryan, her biri ortalama 100 Ermeni hanesi barındıran 26 Ermeni köyü teşhis eder. Fransız coğrafyacı Vital Cuinet, 1891’de, Bulanık’ın toplam 135 yerleşmeyle, [27] tahminine göre 194 yerleşmeye sahip Muş kazasından sonra ikinci geldiğini belirtir. Bense ise 1890’ların sonlarında kazanın nüfusunun, hepsi 52 köyde yaşayan Ermeni ve Kürtler ile birkaç Çerkez’den oluştuğunu yazar. [28] Hagopyan ve diğerleri, 1990’ların başlarında, 29’unda (görünüşe göre A-Do’dan ödünç aldıkları bir rakam) Ermenilerin oturduğu 63 köy hesaplarlar. Mardirosyan, yanlışlıkla, Muş kazasında bir yerleşme olan Malakhdran’ı da listeye katarak çizelgeye 28 Ermeni köyü geçirir; bu yüzden asıl sayı 27’ye düşmektedir. Patrikhane, Birinci Dünya Harbinden önce 30 Ermeni köyü listeler.  Adrıbed ise 1915 soykırımından önce, komşu kazalardan 12 yerleşmeyi yanlışlıkla katarak 40 Ermeni köyü rapor eder; asıl sayı 28’e denk gelmektedir. Philippov, Ermenilerin barındığı köylerin sayısını bütün bu rakamların ayan beyan altında gösterirken Cuinet söz konusu köylerin toplam sayısını daha yüksek tutar.

Bulanık için köy başına hane sayısını bize sağlayan başlıca kaynağımız Mayewski’nin Van ve Bitlis vilayetleri hakkındaki, 1890’dan 1897 ya da 1899’a kadar hane sayımlarını kapsayan demografik incelemesidir. [29] Vahagn Dadrıyan’ın kaydettiği gibi, Albay Mayewski 1894’te Van’ın Rusya konsolos yardımcılığına atanmış, 1894 – 1896 Hamidiye katliamlarının ardından, 1904’te yayınlanan bir istatistiki broşür derlemişti. [30] Osmanlı silahlı kuvvetleri bu raporu elde ettiği zaman Osmanlı Türkçesine tercüme ettirir. Justin McCarthy, tercümanın notlarına atıfta bulunarak, Rus Genelkurmay tümgenerali Mayewski’nin, diplomatik bir görev sırasında Bitlis ve Van vilayetlerini incelediğini belirtir. [31] Bununla beraber son raporlar,  Albay Mayewski’nin bir Rus Genelkurmay istihbarat subayı olduğunu ve 1916’ya kadar tümgeneralliğe terfi ettirilmediğini ileri sürerler. [32] Bu konuda yaşanan daha büyük bir anlaşmazlık, iddiaya göre Mayewski’nin 1916’da kaleme aldığı, yazarın Hamidiye katliamlarının sorumluluğunu Ermeni ihtilalcilerine yüklediği değişik bir broşür etrafında kopar. [33] Kendini Türkçe ve Fransızca tercümeleri inceleme çabasına hasreden Dadrıyan, bunların Birinci Dünya Harbi Türk askeri istihbaratının muhtemel sahtecilikleri olarak ifşa etmiştir. [34]

Araştırmacılar, Mayewski’nin istatistikleri etrafında kopan anlaşmazlıkları uzun süre tartışırlar: McCarthy’nin ileri sürdüğü gibi Mayewski “Van ve Bitlis vilayetlerinin her bir köşesini yakından görmüş, seyahat edip adamakıllı incelemiş” biri olarak, görüldüğü kadarıyla Osmanlı salnamelerinden rakamlar ödünç almış. Aradaki yegâne fark, bunları yaparken Ermeni hanelerini sekizle çarpan yazarın Ermeni nüfusunu yüzde 40 artırması. [35] Bir örnek vermek gerekirse, Mayewski’nin Bitlis vilayetindeki [36] Ermeni hane sayısı olan 23,326 sekizle çarpıldığında elde edilen 186,608’lik toplam, Patrikhanenin Siirt sancağını hesaba katmadan aynı vilayet için 1912’de gerçekleştirdiği nüfus sayımındaki 180,000’lik toplama oldukça yakındır. Diğer taraftan Osmanlı hükümetinin 1914 tarihli nüfus sayımı vilayetteki Ermeni nüfusunu 119,132 olarak gösterir. [38] Bu, Türk sayım görevlilerinin ya Ermeni hanelerini yanlış bildirdikleri ya da hane başına nüfusu “dört” diye saydıklarını akla getirmekte ki böyle bir şeye hemen hiç ihtimal verilemese gerekir. Osmanlı rakamı, Rus İmparatorluğu Dış İşleri Bakanlığının raporunda Bitlis vilayeti için verilen rakamla karşılaştırıldığında daha da inanılmaz bir sayı arz ediyor. Söz konusu rapora göre, 1910’da, dört sancağın yalnızca ikisinde, yani Muş ve Genç’te 94,000 Ermeni bulunmakta idi. [39]
    
Bulanık, XIII. ve XVI.  Yüzyıllar arasında Tatar-Moğol ve Türkmen kabileleri tarafından ele geçirilmişti. Kaza, 1555 ve 1639 yıllarının Türk-İran anlaşmaları şartlarınca Osmanlı İmparatorluğu topraklarına katılmıştı. [40] Şah Abbas, XVII. Yüzyılın başlarında, binlerce Bulanıklı Ermeni’yi İran’a sürer. Bulanık köyleri, bir yüzyıl sonra, yeniden başlayan bir dizi Osmanlı-İran harbi sırasında harap olur. 1828 – 1829 Türk-Rus harbi sırasında ise bir Kürt zorbalığının patlak vermesinden korkan yüzlerce Bulanıklı Ermeni, geri çekilen Rus birliklerinin peşinden giderek Doğu Ermenistan’a yerleşirler. Neredeyse tamamen boşalan Bulanık köyleri, komşu kazalardan sökün eden Ermeni yerleşimcilerle yeniden dolar.  Ahlat, Hizan, Mokats (Moks) ve Erciş’in eski sakinlerinden oluşan bir kalabalık, Yukarı Bulanık’ın doğu kısmındaki köylere taşınırken; Bışerik, Sason, Khut, Motkan ve Daron’un eski sakinlerinden bir grup Yukarı Bulanık’ın batı kısmındaki köylere ve Aşağı Bulanık’ın neredeyse tüm köylerine yeniden yerleşir. [41]

1. Nazaret Mardirosyan, “Hamayevropakan Paterazmi ıntatskoum amayatsats Arevelyan Hayastani gavarneri vichakagrutiounı [Birinci Dünya Harbinde Terk Edilen Doğu Ermenistan İllerinin İstatistikleri]”, Van-Tosp, no. 14 (1916).
2. Владимир Н. Филиппов, Военное обозрение Азиатской Турции (Ասիական Թուրքիոյ զինուորական քննութիւն), СПб, Типо-Литография А. Е. Ландау, 1881.

Osmanlı yetkilileri, 1880 ile 1881 arasında, Bulanık bölgesini Pağeş diye de bilinen Bitlis vilayetine dâhil ettiler. İmdi Bulanık kazasının, idare merkezleri sırasıyla Kop ve Liz olan Yukarı Bulanık ve Aşağı Bulanık diye anılan iki nahiyesi vardı. Bu idari değişiklik ve ardından Kürt kabilelerinin akını kazanın demografik yapısını bozdu. Ermenilerden Müslümanlara sözde misafirperverlik göstermeleri, onları evlerinde barındırmaları, misafirlerini ve atlarını beslemeleri istendi. Kış aylarında ise kışlak denen, Müslüman göçebelere otlak temin etmeyi şart koşan bir Osmanlı emrine uymalılardı. Bu uygulama, getirdiği mali yük bir yana, sık sık yağma ve zorbalıklara yol açıyordu. Sonuçta, XIX. Yüzyılın ortalarından itibaren, birçok Ermeni köyü terk edildi. Fırsatı elden kaçırmayan Kürtler, bu köylere, özellikle Aşağı Bulanık’takilere yerleştiler. Osmanlı yetkilileri, 1877-1978 Türk-Rus ve 1912-1913 Birinci Balkan Harplerinden sonra Kafkaslardaki Müslüman sığınmacıların, namı diğer muhacirlerin yeniden yerleşmelerini yüreklendirince gerginlikler arttı.  Bulanık köylerinde giderek çoğalan Müslümanlar, Rusya ve güney-doğu Avrupa Hıristiyanlarına karşı besledikleri kini bu kez Ermenilere çevirince Ermenilerin maruz kaldıkları tehdit de büyüdü.

Bulanık, Osmanlı idaresi ve Kürt akınlarına rağmen, Ermenilerin yoğunlukla yaşadıkları bir bölge olarak kaldı. Muş Piskoposluğunun yaptığı sayıma göre, 1870’lerde Bulanık’ta 2,049 hanede 4,035’i Hıristiyan, 1,441’i Müslüman 5,476 erkek yaşamaktadır. [42] Bu veriye dayanarak, Ermenilerin sayısının kaba bir tahminle 8,000’i aştığı söylenebilir. Van’daki Rus konsolos yardımcısı Alexis Kolyubakin’in bildirdiği gibi, 1880’lerin ortalarında Ermeniler toplam nüfusun yüzde 67’sini, diğer bir deyişle 20,000’den fazla kişiyi temsil etmekteydiler. [43] A-Do, 1890 yılı dolaylarında Bulanık’ta 2,025 Ermeni hanesi ya da 14,175 sakin bulunduğunu ileri sürmektedir. Cuinet’nin tahmininde ise 23,361 sakinden 10,361’i Ermeni ve 13,000’i Kürt’tür. Bununla beraber, Bulanık’taki Ermenilerin toplam nüfusu 135’e (Cuinet’nin Bulanık köylerinin toplamı için ileri sürdüğü sayı) bölünecek olursa, her bir köye düşen Ermeni sayısının, 77 kişi ya da 10 hane gibi, inanılmaz derecede düşük çıkması gerekir. 1893 Osmanlı nüfus sayımı Bulanık, Malazgirt, Varto ve Sason’daki Ermeni nüfusunu 25,873 diye gösterir. Bu sayı dörde bölünecek olursa, Bulanık’taki Ermenilerin sayısı 6,500 gibi, ihtimal dışı bir sonuç verecektir.

Bense, gayrimüslimlerin askere yazılmamak karşılığında ödediği bir vergi olan bedel-i askeri verilerinden yola çıkarak, 1890’larda Bulanık’ta yaşayan erkeklerin sayısını yaklaşık olarak 10,163 diye hesaplar. [44] Bense’nin rakamlarına dayanarak, Hamidiye katliamlarından önce kazada kabaca 20,326 Ermeni erkek ve kadının yaşadığı söylenebilir. Ermeni nüfusu, katliamlar sırasında ve katliamlardan sonra yüzlercesi öldürülüp binlercesi yaşadıkları vahşetten Rusya İmparatorluğuna kaçınca azaldı. Ermeni nüfusunun bu katliamlar nedeniyle azalmasına rağmen, Muş Piskoposluğunun sayımına göre Ermeniler Birinci Dünya Harbinden önce Bulanık’ta, toplam nüfusun yüzde 62’den fazlasını ya da 3,430 hanede 25,267 sakinle çoğunluğu oluşturmaktadırlar. [45] Patrikhanenin 1913’teki sayım rakamlarına göre Bulanık kazası, 25,053 Ermeni sakiniyle, harbin arifesinde çok yoğun bir Ermeni nüfusuna sahipti. [46]
 
Aşağıda, Bulanık’ta Ermenilerin yaşadığı köylerle nüfuslarının çeşitli kaynaklarda kaydedildiği ve Bense’nin “Bulanık ya da Hark kazası [Erm. Bulanıkh gam Hark kavar; ç.n.]” başlıklı incelemesinde yer alan, V. Mirzoyants’ın çizdiği “Bulanık ya da Hark” haritasında gösterildiği gibi bir listesi verilmektedir. Liste, hem yerleşmeleri hem de köylerin 1915’ten önceki ve günümüzde Türkçeleştirilmiş adlarını içeriyor. Günümüzdekiler, parantez içine gösterilmiştir. Aşağıda değinilen veriler, başkaca belirtilmedikçe, yaklaşık olarak 25 yıllık bir dönemi ya da 1890 ila 1915 arasını kapsayan kaynaklardan alınmıştır. Söz konusu çeşitli kaynaklar birbiriyle uyumsuz ve çoğu zaman çatışmalı demografik bilgiler içerdiklerinden,  elimizdeki çalışmada bu verileri kıyaslamak ve aralarındaki karşıtlıkları göstermeye kalkışmadık. Kaldı ki böyle bir kalkışma bize pek de yapılabilirmiş gibi gelmiyor.

Enlem: 39°0’46.88” Boylam: 42°26’41.95”

-Köy, Kop’un 18 kilometre (11 mil) güney-doğusunda ve Haçlı Gölü’nün doğusundaki dağlık arazide yer almaktadır.
-Bir manastırı vardı.

A-Do, köyde üç Ermeni ve 20 Kürt hanesi bulunduğunu belirtiyordu. Böylece, Ermeni sakinlerin sayısı 24 dolayında olsa gerekir. Bu köyün, Mardirosyan’ın güncellenmiş istatistiki tablosunda sözü edilmiş değil. Patrikhanenin Birinci Dünya Harbi öncesi nüfus sayımı rakamlarına göre köyde 37 sakinle dört Ermeni hanesi ve belirtilmemiş sayıda sakinle 26 Kürt hanesi bulunmaktaydı. Teotik, soykırımdan önce dört Ermeni hanesi olduğunu nakleder. Soykırımdan kurtulan bir grubun yaptığı tahmin, Ermeni hanelerinin sayısını beş ve Ermenilerin nüfusunu 51 olarak göstermektedir.

Enlem: 39°3’48.35” Boylam: 42°22’44.95”

-Köy, Kop’un 11 kilometre (yedi mil) doğusunda, Haçlı Gölü’nün kuzey-doğusunda, Aradzani (Murat) Irmağı’nın bir kolu olan Kor-cur’un kolu Mırbar’ın sol kıyısı üzerindeki bir ovada yer almaktadır.
-Bir kilisesi vardı.

A-Do, köyde 60 Ermeni ve 15 Kürt hanesi bulunduğunu, Ermeni sakinlerinin sayısının 480 olduğunu belirtir. Mirakhoryan, 20 Ermeni hanesi saptamaktadır. Mayewski, 65 Ermeni ve 15 Kürt hanesi listeler. Mardirosyan’ın güncellenmiş istatistiki tablosunda köyün 175 sakiniyle 27 Ermeni hanesi ve 107 sakiniyle 20 Kürt hanesi bulunmaktadır. Hagopyan ve diğerlerine göre köyde 1900’lerin başlarında 45 Ermeni ve 15 Kürt hanesi vardı. Patrikhanenin I. Dünya Harbi öncesi nüfus sayımı rakamlarına göre ise köy 182 sakiniyle 26 Ermeni hanesi ve hane sayısı belirtilmemiş 462 kadar Kürt nüfusa sahiptir. Adırbed, soykırımdan önce 38 Ermeni hanesi bulunduğunu bildirmektedir. Teotik, soykırımdan önce 40 Ermeni hanesi olduğunu nakleder.

Yaklaşık konumu: Enlem: 39°12’48.96” Boylam: 42°5’8.94”

-Dono’nun kesin konumu bilinmiyor. Büyük ihtimalle, Hamzaşeh’in aşağı yukarı beş kilometre (üç mil) batısında, Zernak [Zerinak, Zırnak; ç.n.] Dağlarının bir yamacında yer alan küçük bir köydü.
-İddia edildiğine göre, bir manastırı vardı.

Bu köy artık var olmasa gerekir. Dono, bir geç ortaçağ Ermeni kronolojisinde Hark kazasının bir yerleşmesi olarak geçen Donevank ya da Trnevank köyü ile sözde özdeşleştirildiği için [47], köyde daha önce Ermenilerin yaşadığını varsaymak uygun olsa gerekir. Bu çalışmada kullanılan başka hiçbir kaynakta böyle bir ad ya da adının farklı bir şekliyle değinilen bir köy yok.

Enlem: 38°57’16.63” Boylam: 42°22’4.61”

-Köy, Kop’un 18 kilometre (11 mil) güney-doğusunda, Haçlı Gölü’nün güney-doğusunda yer almaktadır.

Mayewski, Bense’nin “Bulanık ya da Hark” başlıklı çalışmasındaki haritada Yukarı Bulanık’ta bir yerleşme olarak işaret edilen köyde 20 Ermeni hanesi tanımlar. Index Anatolicus da köyü Bulanık’ın bir yerleşmesi diye tanımlamaktadır. Bu çalışmamızda kullandığımız diğer kaynaklar, böyle bir ad ya da adının farklı şekliyle anılan bir köye değinmemektedir.

Enlem: 39°12’8.25” Boylam: 42°8’32.80”

-Köy, Kop’un 15 kilometre (10 mil) kuzey-batısında, Zernak Dağlarının bir yamacında, Aradzani (Murat)  ırmağının ve onun sağdaki kolu Hınıs’ın birleştikleri nokta üzerinde yer almaktadır.
-Bir kilisesi vardı.

“Mışo Aşkhar”a göre Hamzaşekh, 1870’lerin sonlarında Bulanık’ın en geniş köylerinden biriydi. Philippov, bu görüşü 1880’lerin başları için paylaşmaktadır. A-Do, köyde 150 Ermeni hanesi olup hiç Kürt hanesi bulunmadığını belirtir. Bu hesapça, Ermeni sakinlerin sayısı 1,200 kadar olsa gerekir. Mirakhoryan 150 Ermeni hanesi tanımlarken, Mayewski 110 Ermeni hanesi bulunduğunu söyler. Mardirosyan’ın güncellenmiş istatistiki tablosunda köyün,  1,264 sakiniyle 179 Ermeni hanesi ve 93 sakiniyle 15 Kürt hanesi vardır. Patrikhanenin I. Dünya Harbi öncesi nüfus sayımı rakamlarına göre ise köyde 1,299 sakiniyle 80 Ermeni hanesi ve hane sayısı belirtilmemiş 80 Kürt, aynı zamanda 25 Çerkez bulunmaktadır. Adırbed, soykırımdan önce 111 Ermeni hanesinin varlığından söz eder. Teotik de soykırımdan önce 80 Ermeni hanesi bulunduğunu söyler. Soykırımdan kurtulan Murad Mıkhitaryan’ın yaptığı bir hesap Ermeni hane sayısını 270, Ermeni nüfusunu 3,000 olarak çıkarır. Hamzaşeykh, Bulanık’taki aynı adlı, hepsinde Kürtlerin oturduğu sekiz haneli köyle karıştırılmamalıdır.

Enlem: 39°8’24.21” Boylam: 42°5’17.67”

-Köy, Kop’un 16 kilometre (10 mil) kuzey-batısında, Aradzani (Murat) ırmağının sağ kıyısı üzerinde yer almaktadır.
-Bir kilisesi vardı.

Lynch, Karaogli diye bahsettiği Karağel’i bir Ermeni köyü olarak tasvir eder. A-Do, köyde 85 Ermeni ve 25 Kürt hanesi bulunduğunu söyler. Böylece, Ermeni sakinlerin sayısı 680 kadar olsa gerekir. Mirakhoryan, çoğu Kürt 90 karışık hane tanımlar. Mayewski, 105 Ermeni ve on Kürt hanesi listeler. Mardirosyan’ın güncellenmiş istatistiki tablosunda köyün,  1,372 sakiniyle 186 Ermeni hanesi ve 80 sakiniyle 14 Kürt hanesi vardır. Hagopyan ve diğerlerine göre köyde, 1900’lerin başlarında,  etnik olarak belirtilmemiş 95 hane vardı. Patrikhanenin I. Dünya Harbi öncesi nüfus sayımı rakamlarına göre ise köyde 1,312 sakiniyle 165 Ermeni hanesi ve aynı zamanda 60 Türk bulunmaktadır. Adırbed, soykırımdan önce 191 Ermeni hanesinin varlığından söz eder. Teotik de soykırımdan önce 160 Ermeni hanesi bulunduğunu söyler. Soykırımdan kurtulan Peder Harutyun Boyacıyan’ın yaptığı bir tahmin ise Ermeni hane sayısının 211 ve Ermeni nüfusunun 1,838 olduğunu ileri sürer. Yine soykırımdan kurtulan iki kişi, Kevork Ğazaryan ve Sayat Astvatsaduryan’ın yaptıkları tahminlerde, Ermeni hanelerinin sayıları sırasıyla 200 ve 250 olarak gösterilir.

Enlem: 39°1’6.17” Boylam: 42°22’45.34”

-Köy, Kop’un 12 kilometre (sekiz mil) güney-doğusunda, Haçlı Gölü’nün doğu kıyısına yakın yüksek bir yaylada yer almaktadır.
-Bir kilisesi vardı.

“Mışo Aşkhar”a göre Kekerlu, 1870’lerin sonlarında Bulanık’ın en geniş köylerinden biridir. Lynch, “Kekeli” diye bahsettiği köyden, büyük bir Ermeni yerleşmesi olarak söz eder. A-Do, köyde Ermenilerin nüfusunun 800 kadar olduğunu hesaplayarak 100 Ermeni ve 35 Kürt hanesi bulunduğunu belirtir. Mirakhoryan, 80 ila 90 Ermeni hanesi tespit eder. Mayewski, 80 Ermeni hanesi bulunduğunu söyler. Mardirosyan’ın güncellenmiş istatistiki tablosunda köyün, 1,506 sakiniyle 215 Ermeni hanesi ve 52 sakiniyle 11 Kürt hanesi vardır. Patrikhanenin I. Dünya Harbi öncesi nüfus sayımı rakamlarına göre ise köyde 1,306 sakiniyle 189 Ermeni hanesi ve hane sayısı belirtilmemiş 38 Kürt, aynı zamanda dört Çerkez hanesi bulunmaktadır. Adırbed, soykırımdan önce 207 Ermeni hanesinin varlığından söz eder. Teotik de soykırımdan önce 190 Ermeni hanesi bulunduğunu belirtir.

Enlem: 38°59’37.06” Boylam: 42°17’24.05”

-Köy, Kop’un 11 kilometre (yedi mil) güneyinde, Haçlı Gölü’nün güney kıyısında yer almaktadır.
-Bir manastırı (1913 tarihli Patrikhane sayımına göre, bir kilise) vardı.

A-Do, köyde on Ermeni ve 40 Kürt hanesi bulunduğunu belirtir. Buna göre, Ermenilerin nüfusu 80 kadar olsa gerekir. Mirakhoryan, 1865’e kadar köyün bütününde, 50 hanede Ermenilerin yaşadığını; 1885’te bunlardan yalnızca geriye yedi-sekiz tanesinin kaldığını, bakiye 35 kadar hanede ise yeni yerleşen Kürtlerin oturduğunu doğrular. Mayewski, iki Ermeni ve 48 Kürt hanesi listeler. Mardirosyan’ın güncellenmiş istatistiki tablosunda bu köyden bahsedilmemiş. Bense, XIX. Yüzyılın sonunda köyde yalnızca birinin Ermeni, geri kalanın Kürt olduğu 25 ila 30 hane bulunduğunu ileri sürer. Patrikhanenin I. Dünya Harbi öncesi nüfus sayımı rakamlarına göre ise köyde 39 sakiniyle iki Ermeni hanesi ve hane sayısı belirtilmemiş 283 Kürt bulunmaktadır. Adırbed, soykırımdan önce 12 Ermeni hanesi bulunduğundan söz eder. Teotik de soykırımdan önce iki Ermeni hanesinin var olduğunu söyler.

Enlem: 39°1’27.03” Boylam: 42°14’27.96”

-Köy, Kop’un dokuz kilometre (altı mil) güney-batısında, Haçlı Gölü’nün Bilican Dağının kuzey-doğu ayağındaki batı kıyısına yakın bulunmaktadır.
-Bir kilisesi vardı.

Hagopyan ve diğerlerine göre köyde, 1900’lerde,  etnik olarak belirtilmemiş 17 hane ya da 137 sakin vardı. “Mışo Aşkhar”a göre Kharabaşehir, 1870’lerin sonlarında Bulanık’ın en geniş köylerinden biridir. A-Do, köyde 30 Ermeni ve 50 Kürt hanesi bulunduğunu belirtir. Buna göre, Ermenilerin nüfusu 240 kadar olsa gerekir. Mirakhoryan, 20 Ermeni hanesi tespit eder. Mayewski, 30 Ermeni ve 10 Kürt hanesi listeler. Mardirosyan’ın güncellenmiş istatistiki tablosunda köyün,  606 sakiniyle 77 Ermeni hanesi ve 91 sakiniyle 12 Kürt hanesi vardır. Patrikhanenin I. Dünya Harbi öncesi nüfus sayımı rakamlarına göre ise köyde 572 sakiniyle 67 Ermeni hanesi ve hane sayısı belirtilmemiş 99 Kürt bulunmaktadır. Teotik, soykırımdan önce 80 Ermeni hanesi bulunduğunu söyler. Soykırımdan kurtulan Ğazar Parveyan’ın yaptığı bir hesap Ermeni hane sayısını 70 olarak çıkarır. Soykırımdan kurtulan bir diğer tanık, Kevork Manukyan, Ermeni hane sayısını 90, Ermeni nüfusunu 1,400 olarak hesaplar.

Enlem: 39°5’31.94” Boylam: 42°16’16.20”

-Kaza, Muş’un 78 kilometre (49 mil) kuzey-doğusu ve Malazgirt’in 24 kilometre (15 mil) batısında; Malazgirt’ten Muş’a götüren yol üzerinde, Bilican Dağının kuzey-doğusunda ve Haçlı Gölü’nün kuzeyinde, Kor-cur ırmağının sol kıyısı üzerinde yer almaktadır.
-Üç kilisesi vardı.

Kop, Osmanlı döneminin sonlarında, Bulanık kazasının başlıca kasabası, aynı zamanda Yukarı Bulanık nahiyesinin idare merkezidir. A-Do, köyde 450 Ermeni ve 130 Kürt hanesi bulunduğunu belirtir. Buna göre, Ermenilerin nüfusu 3,600 kadar olsa gerekir. Mirakhoryan, 300 Ermeni ve beş Kürt hanesi tespit eder. Mayewski, 350 Ermeni ve 70 Kürt hanesi listeler. Mışag mecmuası, Kop’un, 1890’larda 500 haneye sahip, kalabalık bir Ermeni kasabası olduğunu yazar. [48] Cuinet, 1891’de Kop’ta Kürt-Ermeni 200 tane karışık hane bulunduğunu ileri sürer. Lynch, 400 hane olup neredeyse 50’sinde Ermenilerin oturduğunu belirtir. Bense, 1890’ların sonlarında Kop’ta, söylendiğine göre karışık halde toplam 450 hane ile 1,409 erkek nüfus bulunduğunu ileri sürer.  Bense’nin rakamlarından yola çıkarak, o zamanlar Kop’ta aşağı yukarı 1,409 kadın ve erkeğin yaşadığına dair kaba bir tahmin yapılabilir. Mardirosyan’ın güncellenmiş istatistiki tablosunda kasabada,  4,513 sakiniyle 543 Ermeni hanesi ve 757 sakiniyle 156 Kürt hanesi yer almaktadır. Patrikhanenin I. Dünya Harbi öncesi nüfus sayımı rakamlarına göre ise Kop’ta 5,000 sakiniyle 500 Ermeni hanesi ve kişi sayısı belirtilmemiş 40 Kürt, aynı zamanda 60 Türk hanesi bulunmaktadır. Adırbed, soykırımdan önce 600 Ermeni hanesi ile 150 Kürt ve Türk hanesinin varlığından söz eder. Teotik de soykırımdan önce 5,000 Ermeni’nin yaşadığını ileri sürer. Soykırımdan kurtulan bir grubun yaptığı tahminde Ermeni hane sayısı 600, Ermenilerin nüfusu ise 6,000 olarak hesaplanmaktadır. Hayatta kalan bir diğer grup da Ermeni hane sayısını 380 diye belirtmekte. Yine sağ kalan Nigoğos Mıkhitaryan, Ermeni hane sayısını 217 olarak tahmin etmektedir. Kop’un güneyinde, Piskopos vekili Süryani Tanyel’in reliklerinin muhafaza edildiği bir manastır kompleksi yer almaktaydı.

Yaklaşık konum: Enlem: 39°4’33.35” Boylam: 42°16’25.22”

-Manastır, Kop’un güney civarından uzakta olmayıp, Kop kasaba merkezinden Haçlı Göl yönünde güneye doğru bir kilometre (0.62 mil) mesafede yer almaktadır.

Manastırın Kop’a çok yakın bulunması, “Kopavank” diye adlandırılmasına (Kop’taki manastır) neden olmuştur. Mardirosyan’ın güncellenmiş istatistiki tablosunda manastırda, herhalde kesinlikle Muş piskopos vekilinin konutu olması gereken tek bir hane, aynı zamanda keşişler için birçok odayı içeren değişik bir yapı bulunmaktadır. Mardirosyan’ın listesinde değinilen 13 sakin, belli ki iki-üç keşiş ve çeşitli manastır işçisinden oluşmakta.

Enlem: 39°1’52.17” Boylam: 42°28’47.97”

-Köy, Yukarı Bulanık’ın güney-doğu ucunda, Kop’un 19 kilometre (12 mil) güney-doğusunda, Haçlı Göl’ün doğusunda yer almaktadır.
-Bir kilisesi vardı.

Lynch, bu köyü kısmen Kürt, kısmen de Ermeni, geniş bir köy olarak tasvir eder. A-Do, aşağı yukarı 1870 yıllarında köyün bütünüyle Ermenilerle dolu ve 300 haneye sahip olduğunu; XX. Yüzyılın başlarında 80 Ermeni ve 240 Kürt hanesi barındırdığını belirtmektedir.  Bu hesapça, Ermenilerin nüfusu 640 kadar olsa gerekir. Mirakhoryan, 50 Ermeni ve 20 Kürt hanesi tespit eder. Mayewski, 76 Ermeni ve 90 Kürt hanesinin listesini çıkarır. Bense, 1890’ların sonlarında köyde 30 Ermeni hanesi ile eşraftan Kürt şeyhlerine ait birçok hane bulunduğunu ileri sürer. Bu hesapça da Ermenilerin nüfusu 640 kadar olsa gerekir.  Mardirosyan’ın güncellenmiş istatistiki tablosunda köyün,  675 sakiniyle 100 Ermeni hanesi ve 1,104 sakiniyle 227 Kürt hanesi vardır. Patrikhanenin I. Dünya Harbi öncesi nüfus sayımı rakamlarına göre ise köyde 700 sakiniyle 90 Ermeni hanesi ve kişi sayısı belirtilmemiş 130 Kürt hanesi bulunmaktadır. Adırbed, soykırımdan önce 36 Ermeni hanesinin varlığından söz eder. Teotik ise soykırımdan önce 90 Ermeni hanesi bulunduğunu söyleyerek bunların sayısının XIX. Yüzyılın ortalarında 300’e ulaştığını, ancak Kürt şeyhlerinin Ermenilere ait birçok otlağa el koymaları nedeniyle azaldıklarını kaydeder. Soykırımdan kurtulan bir tanık, Peder Khaçadur Melkonyan, Ermeni hane sayısını 70, Ermeni nüfusunu 700 olarak hesaplar.

Enlem: 39°11’17.57” Boylam: 42°6’9.40”

-Köy, Kop’un 18 kilometre (11 mil) kuzey-batısı ve Zernak Dağlarının güneyinde ; Aradzani (Murat) Irmağının sağ kolu olan Hınıs’ın kolu Belbelik’in [Zazaca: pelpelik=kelebek? Ç.n.] kıyısı üzerinde yer almaktadır.

Mayewski, köyde 35 Kürt hanesi tespit eder. Hagopyan ve diğerlerine göre köyün, 1900’lerin başlarında,  etnik olarak belirtilmemiş 15 hanesi vardır. Köy, Bense’nin “Bulanık ya da Hark” başlıklı çalışmasındaki haritada Yukarı Bulanık’ta bir yerleşme olarak gösterilmektedir. Index Anatolicus da köyü Yukarı Bulanık’ın bir yerleşmesi diye tanımlamaktadır. Bu çalışmamızda kullandığımız diğer kaynaklar, böyle bir ad ya da adının farklı şekliyle anılan bir köye değinmemektedir.

Enlem: 39°0’48.68” Boylam: 41°43’43.06”

-Köy, Kop’un beş kilometre (üç mil) doğusunda, Malazgirt’i Kop’a bağlayan yol üzerinde; Kor-cur Irmağının bir kolu olan Mırbar’ın sol kıyısında yer almaktadır.
-Bir kilisesi vardı.

A-Do, köyün 125 Ermeni hanesi barındırdığını, hiç Kürt hanesi bulunmadığını belirtir. Buna göre, Ermenilerin nüfusu 1,000 kadar olsa gerekir. Mirakhoryan, 80 Ermeni ve beş Kürt hanesi tespit eder. Mayewski, 55 Ermeni ve beş Kürt hanesi listeler. Mardirosyan’ın güncellenmiş istatistiki tablosunda köyün,  950 sakiniyle 135 Ermeni hanesi olup Kürt sakini bulunmamaktadır. Patrikhanenin I. Dünya Harbi öncesi nüfus sayımı rakamlarına göre ise köyde 850 sakiniyle 120 Ermeni hanesi vardır. Adırbed, soykırımdan önce 95 Ermeni hanesinin varlığından söz eder. Teotik ise soykırımdan önce 130 Ermeni hanesi bulunduğunu belirtir. Soykırımdan kurtulan bir grubun yaptığı tahminde Ermeni hane sayısı 110 olarak hesaplanmaktadır. Kevorkyan, Macitlu ya da Maştlu diye bir köye değinmez ama soykırımdan önce 195 Ermeni hanesine sahip olan “Maltlu” ya da değişik adıyla bir köyden bahseder. Bense’nin “Bulanık ya da Hark” başlıklı çalışmasındaki haritada Pılur Köyünün kuzey-batısında yer alan Maştlu diye bir köy görürüz. Bununla beraber, bulunduğu konumdan anladığımız kadarıyla, haritanın çizeri V. Mirzoyants, Miribar köyüne bir hata sonucu yanlış bir ad vermiş olsa gerekir.

Enlem: 39°10’14.17” Boylam: 42°5’2.07”

-Köy, Kop’un 18 kilometre (11 mil) kuzey-batısında, Hınıs Çayının sol kıyısı üzerinde yer almaktadır.

Mayewski, köyde 25 Kürt hanesi tespit eder. Hagopyan ve diğerlerine göre köyde, 1900’lerin başlarında,  etnik olarak belirtilmemiş sekiz hane bulunmaktaydı ve belirtilmemiş diğer kaynaklar da köyün daha önce bütünüyle Ermenilerle dolu olduğuna işaret etmekteydiler. Index Anatolicus da köyü Yukarı Bulanık’ın bir yerleşmesi diye tanımlamaktadır.

Enlem: 38°57’16.29” Boylam: 42°16’29.93”

-Köy, Kop’un 16 kilometre (10 mil) güneyinde, Bilican dağının doğu ayağında yer almaktadır.

Index Anatolicus, köyü Yukarı Bulanık’ın bir yerleşmesi olarak, Kürtleştirilmiş adıyla Piran Méxiği diye tanımlamaktadır. Piran ve Khaçlu’daki Ermeni yerleşmelerinin çok yakınında yer aldığı için, köyde önceden Ermenilerin yaşadığını düşünmek yerinde olsa gerekir. Bu çalışmamızda kullandığımız diğer kaynaklar, böyle bir ad ya da adının farklı şekliyle anılan bir köye değinmemektedir.

Enlem: 39°4’1.91” Boylam: 42°20’58.08”

-Köy, Kop’un sekiz kilometre (beş mil) güney-doğusunda; Khaçlı Gölü’nün kuzey-doğu kıyısına yakın, Kor-cur Irmağının bir kolu olan Mırbar’ın sol kıyısı üzerinde yer almaktadır.
-Bir kilisesi vardı.

A-Do, köyde 30 Ermeni ve 16 Kürt hanesi bulunduğunu belirtir. Buna göre, Ermenilerin nüfusu 240 kadar olsa gerekir. Mirakhoryan, Ermeni ve Kürt karışık 25 hane tespit eder. Mayewski, 60 Ermeni hanesi bulunduğunu belirtir. Bense, 1890’ların sonlarında köyün en fazla 20 Ermeni hanesine sahip olduğunu ileri sürer. Mardirosyan’ın güncellenmiş istatistiki tablosunda köyün,  472 sakiniyle 50 Ermeni hanesi olup Kürt sakini bulunmamaktadır. Patrikhanenin I. Dünya Harbi öncesi nüfus sayımı rakamlarına göre ise köyde 472 sakiniyle 50 Ermeni hanesi vardır. Teotik ise soykırımdan önce 80 Ermeni hanesi bulunduğunu söyler.

Enlem: 38°58’51.13” Boylam: 42°18’3.03”

-Köy, Kop’un 13 kilometre (sekiz mil) güneyinde; Khaçlı Gölü’nün güney kıyısına yakın, gölden güneye doğru akan bir akarsu kıyısı üzerinde yer almaktadır.
-Bir kilisesi vardı.

A-Do, köyde 20 Ermeni ve 60 Kürt hanesi bulunduğunu belirtir. Bu hesapça, Ermenilerin nüfusu 160 kadar olsa gerekir. Köyden “Biran” diye söz eden Mirakhoryan, 50 Ermeni hanesi tespit eder. Mayewski, 45 Ermeni ve 15 Kürt hanesinin listesini çıkarır. Mardirosyan’ın güncellenmiş istatistiki tablosunda köyün,  341 sakiniyle 45 Ermeni ve 149 sakiniyle 28 Kürt hanesi bulunmaktadır. Patrikhanenin I. Dünya Harbi öncesi nüfus sayımı rakamlarına göre ise köyde 446 sakiniyle 64 Ermeni hanesi ve 143 sakiniyle sayısı belirtilmemiş Kürt haneleri yer almaktadır. Adırbed, soykırımdan önce 35 Ermeni hanesinin var olduğundan söz eder. Teotik ise soykırımdan önce 64 Ermeni hanesi bulunduğunu belirtir.

Enlem: 39°3’39.68” Boylam: 42°19’0.34”

-Köy, Kop’un yedi kilometre (dört mil) güney-doğusunda; Khaçlı Gölü’nün kuzey-doğu kıyısına yakın, Bilican Dağına bağlı daha alçak yüksekliklerin ayağında,  Kor-cur Irmağının sağ kıyısı üzerinde yer almaktadır.
-İki kilisesi vardı.

Hagopyan ve diğerlerine göre köyün, 1850’lerde,  etnik olarak belirtilmemiş 600 hanesi vardı; 1900’lerin başlarında bu sayı 114 ile 200 arasında düşük bir toplam arz etmektedir. “Mışo Aşkhar”a göre Şeykhyakub, 1870’lerin sonlarında Bulanık’ın en geniş köylerinden biridir. A-Do, köyde 120 Ermeni ve 20 Kürt hanesi bulunduğunu belirtir. Buna göre, Ermenilerin nüfusu 960 kadar olsa gerekir. Mirakhoryan, 150 Ermeni hanesi tespit eder. Mayewski, 114 Ermeni hanesi bulunduğunu söyler. Lynch, Şeykhyakub’un çok geniş bir Ermeni köyü olduğu konusunda hemfikirdir. Bense, 1890’ların sonlarında köyde 200 hane bulunduğunu ve tamamında Ermenilerin oturduğunu ileri sürer.  Mardirosyan’ın güncellenmiş istatistiki tablosunda köyün,  1200 sakiniyle 185 Ermeni ve 33 sakiniyle altı Kürt hanesi vardır. Patrikhanenin I. Dünya Harbi öncesi nüfus sayımı rakamlarına göre ise köyde 1,200 sakiniyle 200 Ermeni hanesi bulunmaktadır. Adırbed, soykırımdan önce 200 Ermeni hanesinin varlığından söz eder. Teotik de benzer bir ifadeyle, soykırımdan önce 200 Ermeni hanesi bulunduğunu belirtir. Soykırımdan kurtulanlardan Harutyun Fırangülyan ise tahmininde Ermeni hane sayısını 250, Ermeni nüfusunu 1,800 olarak hesaplar. Yine soykırımdan kurtulan iki kişi, Peto Simonyan ile Apraham Harutyunyan’ın yaptıkları tahminlerde, Ermeni hanelerinin sayısı 200 olarak gösterilir.

Enlem: 39°12’57.85” Boylam: 42°10’37.26”

-Köy, Kop’un 15 kilometre (dokuz mil) kuzey-batısında, Hınıs Çayının sağ kıyısı üzerinde yer almaktadır.
-Bir kilisesi vardı.

A-Do, köyün 150 Ermeni hanesi barındırdığını, hiç Kürt hanesi bulunmadığını belirtir. Buna göre, Ermenilerin nüfusu 1,200 kadar olsa gerekir. Philippov, 1880’lerin başlarında Şirvanşekh'i Bulanık ovasının en geniş köylerinden biri diye tasvir eder. Mirakhoryan, 100 Ermeni hanesi tespit eder. Mayewski, 130 Ermeni hanesi bulunduğunu söyler. Mardirosyan’ın güncellenmiş istatistiki tablosunda köyün, 1141 sakiniyle 168 Ermeni ve dokuz sakiniyle iki Kürt hanesi vardır. Patrikhanenin I. Dünya Harbi öncesi nüfus sayımı rakamlarına göre ise köyde 1,300 sakiniyle 150 Ermeni hanesi bulunmaktadır. Adırbed, soykırımdan önce 200 Ermeni hanesinin varlığından söz eder. Teotik ise soykırımdan önce 150 Ermeni hanesi bulunduğunu belirtir. Soykırımdan kurtulan bir tanık, Peder Mikayel Der Samuelian, Ermeni hane sayısını 180, Ermeni nüfusunu 2,000 olarak hesaplar.

Enlem: 38°59’6.04” Boylam: 42°22’1.78”

-Köy, Kop’un 14 kilometre (dokuz mil) güney-doğusunda; Khaçlı Gölü’nün güney-doğu kıyısının yakınında yer almaktadır.

Mayewski, köyde 48 Ermeni hanesi tespit eder. Hagopyan ve diğerlerine göre 1900’lerin başlarında köyün,  etnik olarak belirtilmemiş 44 hanesi vardı. Köy, Bense’nin “Bulanık ya da Hark” başlıklı çalışmasındaki haritada Yukarı Bulanık’ta bir yerleşme olarak gösterilmektedir. Bu çalışmamızda kullandığımız diğer kaynaklar, böyle bir ad ya da adının farklı şekliyle anılan bir köye değinmemektedir.

Enlem: 39°6’43.10” Boylam: 42°7’55.51”

-Köy, Kop’tan Hınıs’a götüren yol üzerinde, Kop’un 12 kilometre (sekiz mil) batısında, Aradzani (Murat) Irmağı ile onun sol kıyısındaki kolu Kor-cur’un birleştikleri noktanın yakınında yer almaktadır.
-Bir kilisesi vardı.

“Mışo Aşkhar”a göre Teğut da 1870’lerin sonlarında Bulanık’ın en geniş köylerinden biriydi. Bu görüş, 1880’lerin başlarında Philippov tarafından da paylaşılır. Hagopyan ve diğerlerine göre köyün, 1880’lerde,  etnik olarak belirtilmemiş 70 hanesi vardı. A-Do, köyde 70 Ermeni ve 35 Kürt hanesi bulunduğunu belirtir. Buradan pay biçerek, Ermenilerin nüfusu 560 kadar olsa gerekir. Mirakhoryan, 80 ila 90 Ermeni hanesi tespit eder. Mayewski, 130 Ermeni hanesi bulunduğunu söyler. Mardirosyan’ın güncellenmiş istatistiki tablosunda köyün,  1186 sakiniyle 180 Ermeni ve 197 sakiniyle 33 Kürt hanesi vardır. Patrikhanenin I. Dünya Harbi öncesi nüfus sayımı rakamlarına göre ise köyde 1,168 sakiniyle 221 Ermeni hanesi ve 35 sakiniyle sayısı belirtilmemiş Kürt haneleri, aynı zamanda 287 Türk bulunmaktadır. Adırbed, soykırımdan önce 194 Ermeni hanesinin varlığından söz eder. Teotik ise soykırımdan önce 160 Ermeni hanesi bulunduğunu ileri sürer.

Enlem: 38°59’5.44” Boylam: 42°14’46.33”

-Köy, Kop’un 13 kilometre (sekiz mil) güneyinde, Bilican Dağının kuzey-doğu ayağında yer almaktadır.
-Bir kilisesi vardı.

Köy, Muş sancağının 1878 tarihli Ermeni nüfus sayımında boy göstermektedir. Dolayısıyla, Ermenilerle dolu olduğunu düşünmek yerinde olsa gerekir. Bu çalışmamızda kullandığımız diğer kaynaklar, böyle bir ad ya da adının farklı şekliyle anılan bir köye değinmemektedir.

Enlem: 39°6’12.54” Boylam: 42°9’17.04”

-Köy, Kop’un dokuz kilometre (altı mil) güney-batısında, Bilican Dağının batısında yer almaktadır.
-İki kilisesi (Patrikhanenin 1913 sayımına göre bir kilise) vardı.

“Mışo Aşkhar”a göre Vodınçor, 1870’lerin sonlarında Bulanık’ın en geniş köylerinden biridir. Bu görüş, 1880’lerin başlarında Philippov tarafından da paylaşılır. A-Do, köyde 90 Ermeni ve 20 Kürt hanesi bulunduğunu belirtir. Buna göre, Ermenilerin nüfusu 720 kadar olsa gerekir. Mirakhoryan, 105 Ermeni hanesi tespit eder. Mayewski, 107 Ermeni ve 3 Kürt hanesi listeler. Mardirosyan’ın güncellenmiş istatistiki tablosunda köyün,  1,044 sakiniyle 170 Ermeni ve 57 sakiniyle 12 Kürt hanesi vardır. Hagopyan ve diğerlerine göre, 1900’lerin başlarında köyün, çoğu Ermeni olan 120 ila 200 hanesi vardı. Patrikhanenin I. Dünya Harbi öncesi nüfus sayımı rakamlarına göre ise köyde 1,295 sakiniyle 191 Ermeni hanesi ve 51 sakiniyle sayısı belirtilmemiş Kürt haneleri bulunmaktadır. Adırbed, soykırımdan önce 151 Ermeni hanesinin varlığından söz eder. Teotik ise soykırımdan önce 190 Ermeni hanesi bulunduğunu belirtir.

Enlem: 39°7’45.28” Boylam: 42°11’11.71”

-Köy, Kop’un dokuz kilometre (altı mil) kuzey-batısında, Kor-cur Irmağının sağ kıyısında yer almaktadır.
-Bir kilisesi vardı.

“Mışo Aşkhar”a göre Yonceli, 1870’lerin sonlarında Bulanık’ın en geniş köylerinden biridir. Bu görüş, 1880’lerin başlarında Philippov tarafından da ileri sürülür. A-Do, Yonceli'nin  tamamıyla Ermenilerin yaşadığı 250 haneli bir yerleşme olduğunu ve hiç Kürt hanesi bulunmadığını belirtir. Buna göre, Ermenilerin nüfusu 2,000 kadar olsa gerekir. Mirakhoryan, 150 Ermeni hanesi tespit eder. Mayewski, 180 Ermeni hanesi olduğunu belirtir. Lynch, Yonceli'yi büyük bir Ermeni köyü diye tasvir eder. Mardirosyan’ın güncellenmiş istatistiki tablosunda köyün,  1,650 sakiniyle 225 Ermeni ve 100 sakiniyle 12 Kürt hanesi vardır. Patrikhanenin I. Dünya Harbi öncesi nüfus sayımı rakamlarına göre ise köyde 1,560 sakiniyle 263 Ermeni hanesi, aynı zamanda 100 Türk bulunmaktadır. Adırbed, soykırımdan önce 192 Ermeni hanesinin var olduğunu söyler. Teotik ise soykırımdan önce köyün 260 Ermeni hanesi barındırdığını belirtir. Soykırımdan kurtulan bir tanık, Karekin Khaçaduryan, Ermeni hane sayısını 260, Ermeni nüfusunu ise 2,500 olarak hesaplar.

Enlem: 38°54’58” Boylam: 42°11’6”

-Köy, Liz’in 15 kilometre (on mil) güney-doğusunda, Bilican Dağının güney-batı ayağında yer almaktadır.

Mayewski, köyde 35 Kürt hanesi olduğunu söyler. Index Anatolicus da köyü Aşağı Bulanık’ın bir yerleşmesi diye tanımlamaktadır. Bu çalışmamızda kullandığımız diğer kaynaklar, böyle bir ad ya da adının farklı şekliyle anılan bir köye değinmemektedir.

Enlem: 39°0’47.78” Boylam: 42°6’1.90”

-Köy, Liz’in yedi kilometre (dört mil) doğusunda, Bilican Dağının kuzey-batı ayağında yer almaktadır.
-İki kilisesi (Patrikhanenin 1913 sayımına göre bir kilise) vardı.

A-Do, köyde 30 Ermeni ve 80 Kürt hanesi bulunduğunu belirtir. Buradan yola çıkarak, Ermenilerin nüfusu 240 kadar olsa gerekir. Mirakhoryan, eşit bir biçimde dağılmış, 70-80 civarında Ermeni ve Kürt hanesi tespit eder. Mayewski, 80 Ermeni hanesi olduğunu söyler. Bense, 1890’ların sonlarında köyde Ermeniler ile eşraftan Kürt şeyhlerinin ailelerinin yaşadıklarını ileri sürer. Mardirosyan’ın güncellenmiş istatistiki tablosunda Abri,  278 sakiniyle 45 Ermeni ve 1,056 sakiniyle 140 Kürt hanesi barındırmaktadır. Patrikhanenin I. Dünya Harbi öncesi nüfus sayımı rakamlarına göre ise köyde 203 sakiniyle 31 Ermeni hanesi ve 780 sakiniyle sayısı belirtilmemiş Kürt haneleri bulunmaktadır. Adırbed, soykırımdan önce 30 Ermeni hanesinin varlığından söz eder. Teotik ise soykırımdan önce 50 Ermeni hanesi bulunduğunu söyler. Soykırımdan kurtulan bir grup insan da Ermeni hane sayısını 40 olarak hesaplar.

Enlem: 38°58’56.82” Boylam: 42°2’4.28”

-Köy, Liz’in dört kilometre (iki mil) güney-batısında, Bilican Dağının batısında yer almaktadır.
-Bir kilisesi vardı.

“Mışo Aşkhar”a göre Adğon, 1870’lerin sonlarında Bulanık’ın en geniş köylerinden biridir. A-Do, köyde 38 Ermeni ve beş Kürt hanesi bulunduğunu belirtir. Buna göre, Ermenilerin nüfusu 304 civarında olsa gerekir. Mirakhoryan, 90 Ermeni ve üç Kürt hanesi tespit eder. Mayewski, 55 Ermeni ve 15 Kürt hanesi listeler. Mardirosyan’ın güncellenmiş istatistiki tablosunda köyün,  835 sakiniyle 109 Ermeni ve 113 sakiniyle 24 Kürt hanesi vardır. Hagopyan ve diğerlerine göre, 1900’lerin başlarında Adğon’da 100 Ermeni ve 30 Kürt hanesi,  I. Dünya Harbinden önce ise 30 Ermeni ve beş Kürt hanesi yer almaktadır. Patrikhanenin I. Dünya Harbi öncesi nüfus sayımı rakamlarına göre ise köyde 754 sakiniyle 95 Ermeni hanesi ve 85 sakiniyle sayısı belirtilmemiş Kürt haneleri, aynı zamanda 89 Türk bulunmaktadır. Adırbed, soykırımdan önce 45 Ermeni hanesinin varlığından söz eder. Teotik de soykırımdan önce 120 Ermeni hanesi bulunduğunu ileri sürer. Soykırımdan kurtulanlardan biri, Harutyun Der Movsesyan, Ermeni hane sayısını 150; bir diğeri,  Avedis Bağdasaryan, Ermeni nüfusunu 1,500 olarak hesaplar.

Enlem: 39°5’33.45” Boylam: 41°54’14.08”

-Köy, Liz’in 16 kilometre (on mil) kuzey-batısında, Aradzani (Murat) Irmağının sağ kıyısı üzerinde, havzayı andıran alanın daha yüksek bir seviyesinde yer almaktadır.
-Bir kilisesi vardı.

A-Do, köyde 45 Ermeni ve 30 Kürt hanesi bulunduğunu belirtir. Buna göre, Ermenilerin nüfusu 360 kadar olmalıdır. Mirakhoryan, karışık halde 50-55 Ermeni ve Kürt hanesi tespit eder. Mayewski, 25 Ermeni ve 15 Kürt hanesinin listesini çıkarır. Lynch, Akrag’ı bir Ermeni köyü olarak tasvir etmektedir. Mardirosyan’ın güncellenmiş istatistiki tablosunda köyün,  283 sakiniyle 40 Ermeni ve 140 sakiniyle 22 Kürt hanesi vardır. Patrikhanenin I. Dünya Harbi öncesi nüfus sayımı rakamlarına göre ise köyde 267 sakiniyle 30 Ermeni hanesi bulunmaktadır. Adırbed, soykırımdan önce 35 Ermeni hanesinin var olduğunu söyler. Teotik ise soykırımdan önce 50 Ermeni hanesi bulunduğunu belirtir.

Enlem: 38°54’10.90” Boylam: 42°3’49.41”

-Köy, Liz’in 11 kilometre (yedi mil) güneyinde, Nazik Gölünün batı kıyısının yakınında yer almaktadır.

Mayewski, köyde 25 Kürt hanesi bulunduğunu söyler. Adırbed, soykırımdan önce altı Ermeni hanesinin varlığından söz eder. Index Anatolicus, köyü Neynig (günümüzde Uzgörür) köyünün iki kilometre (bir mil) güney-batısına yerleştirir. Batı Ermenistan ve Batı Ermenileri Araştırma Merkezi (Center for the Study of Western Armenia and Western Armenians), Alagyaz’ı Muş sancağındaki yerleşmeler arasında listeler. Bu çalışmamızda kullandığımız diğer kaynaklar, böyle bir ad ya da adının farklı şekliyle anılan bir köye değinmemektedir.

Enlem: 39°7’0.33” Boylam: 41°53’50.40”

-Köy, Liz’in 18 kilometre (11 mil) kuzey-batısında, Aradzani (Murat) Irmağının sağ kıyısının yakınında yer almaktadır.

Mayewski, köyde on Kürt hanesi bulunduğunu belirtir. Hagopyan ve diğerlerine göre, 1900’lerin başlarında köyde, etnik olarak belirtilmemiş beş hane vardır. Batı Ermenistan ve Batı Ermenileri Araştırma Merkezi, Alikulakh’ı Muş sancağındaki yerleşmeler arasında listeler. Bu çalışmada kullanılan diğer kaynaklar, böyle bir ad ya da adının farklı şekliyle anılan bir köyden söz etmemektedir.

Enlem: 38°52’57.97” Boylam: 42°7’54.08”

-Köy, Liz’in 18 kilometre (11 mil) güney-doğusunda, Nazik Gölünün batı kıyısının yakınında yer almaktadır.

Mayewski, köyde dokuz Kürt hanesi bulunduğunu söyler. Hagopyan ve diğerleri, köyü Bulanık’ın en güney ucuna yerleştirirler; öyle ki Aşağı Bulanık’ın bir parçası olabilirdi de. Index Anatolicus, köyü Neynig (günümüzde Uzgörür) köyünün sekiz kilometre (beş mil) güney-doğusuna yerleştirir. Bu çalışmada kullandığımız diğer kaynaklar, böyle bir ad ya da adının farklı şekliyle anılan bir köye değinmemektedir.

Enlem: 39°6’48.10” Boylam: 41°58’19.26”

-Köy, Liz’in 13 kilometre (sekiz mil) kuzey-batısında, Muş Ovasının en doğu ucunda, Aradzani (Murat) Irmağının sağ kıyısı üzerinde yer almaktadır.

Teotik, soykırımdan önce köyde iki Ermeni hanesi bulunduğunu belirtir. Lynch, Arıncik’i küçük bir Kürt köyü diye tasvir eder. Bense’nin tespiti ise Bulanık’ın bir yerleşmesi olduğudur. Batı Ermenistan ve Batı Ermenileri Araştırma Merkezi, köyü Muş sancağındaki yerleşmeler arasında listeler.  Bu çalışmamızda kullandığımız diğer kaynaklar, böyle bir ad ya da adının farklı şekliyle anılan bir köyden söz etmemektedir. Arıncik’i Muş kazasındaki, Ermenilerin yaşadığı, aynı adı taşıyan Arincig (Arinc) köyüyle karıştırmamak gerekir.

Enlem: 39°7’13.08” Boylam: 42°0’55.25”

-Köy, Liz’in 13 kilometre (sekiz mil) kuzeyinde, Aradzani (Murat) Irmağının sağ kıyısı üzerinde yer almaktadır.

Mayewski, köyde on Kürt hanesi tespit eder. Bitli’ye, Bense’nin “Bulanık ya da Hark” başlıklı çalışmasındaki haritada Aşağı Bulanık’ta bir yerleşme olarak işaret edilir. Index Anatolicus da köyü Aşağı Bulanık’ın bir yerleşmesi diye tanımlamaktadır. Batı Ermenistan ve Batı Ermenileri Araştırma Merkezi, burayı Muş sancağındaki yerleşmeler arasında listeler.  Bu çalışmamızda kullandığımız diğer kaynaklar, böyle bir ad ya da adının farklı şekliyle anılan bir köye değinmemektedir.

Enlem: 38°55’44.03” Boylam: 41°53’24.00”

-Köy, Liz’in 18 kilometre (11 mil) güney-batısında yer almaktadır

Mayewski, köyde 20 Kürt hanesi tespit eder. Köye, Bense’nin “Bulanık ya da Hark” başlıklı çalışmasındaki haritada Aşağı Bulanık’ta bir yerleşme olarak işaret edilir. Index Anatolicus da Dalik’i Aşağı Bulanık’ın bir yerleşmesi diye tanımlamaktadır. Bu çalışmada kullanılan diğer kaynaklar, böyle bir ad ya da adının farklı şekliyle anılan bir köye değinmemektedir.

Enlem: 39°3’45.95” Boylam: 42°5’0.64”

-Köy, Liz’in altı kilometre (dört mil) kuzey-doğusunda, Bilican Dağının batısında yer almaktadır.
-Bir kilisesi vardı.

A-Do, köyde 30 Ermeni ve 40 Kürt hanesi bulunduğunu belirtir. Buna göre, Ermenilerin nüfusu 240 kadar olsa gerekir. Mayewski, köyde 20 Ermeni ve on Kürt hanesi tespit eder. Mardirosyan’ın güncellenmiş istatistiki tablosunda köy,  265 sakiniyle 35 Ermeni ve 416 sakiniyle 75 Kürt hanesi barındırmaktadır. Patrikhanenin I. Dünya Harbi öncesi nüfus sayımı rakamlarına göre ise Gıyabolan’da 251 sakiniyle 29 Ermeni hanesi ve 294 sakiniyle sayısı belirtilmemiş Kürt haneleri bulunmaktadır. Adırbed, soykırımdan önce köyde 18 Ermeni hanesinin bulunduğundan söz eder. Teotik ise soykırımdan önce 60 Ermeni hanesi olduğunu belirtir. Soykırımdan kurtulan bir tanık, Nazar Mıkhitaryan, Ermeni hane sayısını 20 olarak hesaplar.

Enlem: 39°2’28.80” Boylam: 41°54’42.01”

-Köy, Liz’in 13 kilometre (sekiz mil) batısında, Aradzani (Murat) Irmağının bir kolu olan Lza-ked’in (Vart) sol kıyısı üzerinde yer almaktadır.
-Bir kilisesi vardı.

“Mışo Aşkhar”a göre Goğag, 1870’lerin sonlarında Bulanık’ın en geniş köylerinden biridir. A-Do, köyde 45 Ermeni ve 180 Kürt hanesi bulunduğunu belirtir. Bu hesapça, Ermenilerin nüfusu 360 kadar olsa gerekir. Mirakhoryan, 40 Ermeni ve 50 Kürt hanesi tespit eder. Mayewski, eşit bir biçimde dağılmış, 40 Ermeni ve 40 Kürt hanesi bulunduğunu söyler. Mardirosyan’ın güncellenmiş istatistiki tablosunda köyün,  471 sakiniyle 48 Ermeni ve 1,430 sakiniyle 180 Kürt hanesi vardır. Patrikhanenin I. Dünya Harbi öncesi nüfus sayımı rakamlarına göre ise Goğag’da 472 sakiniyle 69 Ermeni hanesi ve 784 sakiniyle sayısı belirtilmemiş Kürt haneleri bulunmaktadır. Adırbed, soykırımdan önce 91 Ermeni hanesinin var olduğunu ileri sürer. Teotik ise soykırımdan önce köyde 120 Ermeni hanesi bulunduğundan söz eder. Soykırımdan kurtulanlardan Noyem Noreyan, Ermeni hane sayısını 100 olarak hesaplar.

Enlem: 39°5’22.40” Boylam: 42°2’57.08”

-Köy, Liz’in dokuz kilometre (beş mil) kuzeyinde, Aradzani (Murat) Irmağının sol kıyısının yakınında yer almaktadır.

Index Anatolicus, köyü Aşağı Bulanık’ta bir yerleşme olarak, Kürtleştirilmiş adı Kanî sipî (“ak kaynak, pınar”) ile tarif eder. Köyde önceleri Ermenilerin yaşadığını varsaymak yerinde olsa gerekir. Bu çalışmamızda kullandığımız diğer kaynaklar, böyle bir ad ya da adının farklı şekliyle anılan bir köye değinmemektedir.

Enlem: 38°57’11.04” Boylam: 41°54’7.15”

-Köy, Liz’in 15 kilometre (dokuz mil) güney-batısında yer almaktadır.

Mirakhoryan, Hasangoran’da 15-20 Kürt hanesi tespit eder. Mayewski 50 Kürt hanesi bulunduğunu söyler. Köye, Bense’nin “Bulanık ya da Hark” başlıklı çalışmasındaki haritada Aşağı Bulanık’ta bir yerleşme olarak işaret edilir. Hagopyan ve diğerleri, burayı Aşağı Bulanık’ın bir parçası olabilirmişçesine Bulanık’ın en batı ucuna yerleştirirler. Index Anatolicus da Hasangoran’ı Aşağı Bulanık’ın bir yerleşmesi diye tanımlamaktadır. Bu çalışmamızda kullandığımız diğer kaynaklar, böyle bir ad ya da adının farklı şekliyle anılan bir köye değinmemektedir.

-Bu köyün konumu belirlenemedi.

Kevorkyan’a göre, soykırımdan önce köyde 60 Ermeni hanesi vardı. Buna göre, Ermenilerin nüfusu 480 kadar olsa gerekir. Telaffuzu Kerolan’ınkiyle neredeyse aynı olan Girolan nam bir köy Bense’nin “Hark: Muş’un Bulanık kazası” başlıklı çalışmasında, Muş Ovası ve Bulanık’taki Ermeni köyleri listesinde  yer almaktadır. Bu çalışmamızda kullandığımız diğer kaynaklar, böyle bir ad ya da adının farklı şekliyle anılan bir köye değinmemektedir.

Enlem: 39°7’2.19” Boylam: 41°56’46.12”

-Köy, Liz’in 14 kilometre (dokuz mil) kuzey-batısında, Aradzani (Murat) Irmağının sağ kıyısının yakınında yer almaktadır.

Index Anatolicus, köyü Aşağı Bulanık’ta bir yerleşme olarak tanımlar. Telaffuzu Khergis’inkiyle neredeyse aynı olan Kharğos nam bir köy Bense’nin “Hark: Muş’un Bulanık kazası” başlıklı çalışmasında, Muş Ovası ve Bulanık’taki Ermeni köyleri listesinde yer almaktadır. Bununla beraber Bense, Muş kazasının bir köyü olan Khartos’un adını yanlış yazmış olabilir. Burada daha önce Ermenilerin yaşadığını varsaymak yerinde olsa gerekir. Bu çalışmada kullanılan diğer kaynaklar, böyle bir ad ya da adının farklı şekliyle anılan bir köye değinmemektedir.

Enlem: 39°3’6.17” Boylam: 41°59’15.40”

-Köy, Liz’in yedi kilometre (beş mil) kuzey-batısında, Lza-ked (Vart) Irmağının sol kıyısında yer almaktadır.
-Bir kilisesi vardı.

“Mışo Aşkhar”a göre Khoşgaldi, 1870’lerin sonlarında Bulanık’ın en geniş köylerinden biridir. A-Do, köyde 120 Ermeni ve 15 Kürt hanesi bulunduğunu belirtir. Buna göre, Ermenilerin nüfusu 960 civarında olsa gerekir. Mirakhoryan, 94 Ermeni ve birçok Kürt hanesi tespit eder. Mayewski,  80 Ermeni ve on Kürt hanesi bulunduğunu söyler. Mardirosyan’ın güncellenmiş istatistiki tablosunda Khoşgaldi,  1,428 sakiniyle 170 Ermeni ve 280 sakiniyle 40 Kürt hanesi barındırmaktadır. Patrikhanenin I. Dünya Harbi öncesi nüfus sayımı rakamlarına göre ise köyde 1,018 sakiniyle 140 Ermeni hanesi ve 115 sakiniyle sayısı belirtilmemiş Kürt haneleri, aynı zamanda 87 Türk yer almaktadır. Adırbed, soykırımdan önce 120 Ermeni hanesinin varlığından söz eder. Teotik ise soykırımdan önce 180 Ermeni hanesi bulunduğunu belirtir. Soykırımdan kurtulan bir tanık, Nahabed Melikyan, Ermeni hane sayısını 150 ve Ermenilerin nüfusunu 2,000 olarak hesaplar.

Enlem: 38°59’26.64” Boylam: 41°55’52.67”

-Köy, Liz’in 11 kilometre (yedi mil) batısında yer almaktadır.
-Bir kilisesi vardı.

Köyde, 1870’lere kadar Ermeniler yaşamaktaydı. Daha sonra, Osmanlı yetkilileri, Kafkasya’dan sökün eden ve Ermeni köylülere ait olan otlaklara el koyup birçok aileyi mülklerini bırakıp kaçmaya zorlayan Çerkezlerin buralara yerleşmelerini teşvik eder. A-Do, köyde 60 Ermeni ve 80 Kürt hanesi bulunduğunu belirtir. Buna göre, Ermenilerin nüfusu 480 kadar olsa gerekir. Mayewski,  50 Kürt hanesi bulunduğunu söyler. Mardirosyan’ın güncellenmiş istatistiki tablosunda köyden bahsedilmemiştir. Patrikhanenin I. Dünya Harbi öncesi nüfus sayımı rakamlarına göre ise Kopo’da 489 sakiniyle 60 Ermeni hanesi bulunmaktadır. Adırbed, soykırımdan önce 70 Ermeni hanesinin varlığından söz eder.

Enlem: 39°0’53.62” Boylam: 42°3’16.28”

-Kasaba, Bilican Dağının batı ayağındaki bir tepenin üzerinde, Lza-ked (Vart) Irmağının sol kıyısında, Nazik Gölünün kuzey-batısında; Muş’un 58 kilometre (36 mil) kuzey-doğusu ile Kop’un 20 kilometre (13 mil) güney-batısında yer almaktadır.
-Bir kilisesi vardı.

Liz, Aşağı Bulanık nahiyesinin idare merkeziydi. A-Do, Liz’in bütünüyle Ermenilerin yaşadığı 200 haneli bir yerleşme olduğunu ve burada tek bir Kürt hanesi bulunmadığını belirtir. Buna göre, Ermenilerin nüfusu 1,600 kadar olsa gerekir. Mirakhoryan, 180 ila 200 arası Ermeni hanesi tespit eder. Mayewski,  180 Ermeni ve on Kürt hanesi listeler. Lynch, bu yerleşmeyi Bulanık’ta başlıca kasaba olarak tasvir eder. Bense, Liz’in 1890’ların sonlarında tamamında Ermenilerin oturduğu 250 hanesinin bulunduğunu ileri sürer. Mardirosyan’ın güncellenmiş istatistiki tablosunda kasaba, 1,768 sakiniyle 275 Ermeni ve 205 sakiniyle 35 Kürt hanesi barındırmaktadır. Hagopyan ve diğerlerine göre, I. Dünya Harbinden önce buranın, etnik olarak belirtilmemiş 300 hanesi vardır. Patrikhanenin I. Dünya Harbi öncesi nüfus sayımı rakamlarına göre ise kasabada 1,499 sakiniyle 210 Ermeni hanesi, aynı zamanda 113 Türk ve 75 Kürt sakin bulunmaktadır. Adırbed, soykırımdan önce, kasabada eşit biçimde dağılmış 200 Ermeni ile 200 Kürt ve Türk hanesinin varlığından söz eder. Teotik ise soykırımdan önce 250 Ermeni hanesi bulunduğunu belirtir.

Enlem: 39°14’59.42” Boylam: 41°55’49.64”

-Köy, Liz’in 16 kilometre (on mil) güney-batısında yer almaktadır.

Mayewski,  köyde 40 Kürt hanesi bulunduğunu ileri sürer. Molladavut’a, Bense’nin “Bulanık ya da Hark” başlıklı çalışmasındaki haritada Aşağı Bulanık’ta bir yerleşme olarak işaret edilir. Index Anatolicus, köyü Dalik (günümüzdeki Aşağıbüklü) köyünün iki kilometre (1.3 mil) güney-doğusuna yerleştirir. Bu çalışmamızda kullandığımız diğer kaynaklar, böyle bir ad ya da adının farklı şekliyle anılan bir köye değinmemektedir.

Enlem: 38°57’9.23” Boylam: 42°4’5.86”

-Köy, Nazik Gölünün kuzey-batısında, Liz’in yedi kilometre (dört mil) güneyinde yer almaktadır.
-Bir kilisesi vardı.

A-Do, köyde 25 Ermeni ve 40 Kürt hanesi bulunduğunu belirtir. Buna göre, Ermenilerin nüfusu 200 kadar olsa gerekir. Mayewski, eşit bir biçimde dağılmış, 35 Ermeni ve 35 Kürt hanesi bulunduğunu söyler. Mardirosyan’ın güncellenmiş istatistiki tablosunda köyün,  253 sakiniyle 37 Ermeni ve 361 sakiniyle 65 Kürt hanesi vardır. Hagopyan ve diğerlerine göre, 1900’ların başlarında burada 200 Ermeni ve Kürt hanesi vardır. Patrikhanenin I. Dünya Harbi öncesi nüfus sayımı rakamlarına göre ise köyde 200 sakiniyle 20 Ermeni hanesi ve 780 sakiniyle sayısı belirtilmemiş Kürt haneleri bulunmaktadır. Adırbed, soykırımdan önce 35 Ermeni hanesinin varlığından söz eder. Teotik ise soykırımdan önce 30 Ermeni hanesi bulunduğunu belirtir.

Enlem: 38°58’2.76” Boylam: 42°5’29.97”

-Köy, Kop’tan Bitlis’e götüren yolun üzerinde, Liz’in yedi kilometre (dört mil) güney-doğusunda yer almaktadır.
-Bir kilisesi vardı.

“Mışo Aşkhar”a göre Pionk, 1870’lerin sonlarında Bulanık’ın en geniş köylerinden biridir. A-Do’nun raporunda köyden söz edilmez. Mirakhoryan, 60 Ermeni ve yaklaşık olarak 30 Kürt hanesi tespit eder. Mayewski, eşit bir biçimde dağılmış, 50 Ermeni ve 50 Kürt hanesi bulunduğunu söyler. Mardirosyan’ın güncellenmiş istatistiki tablosunda burası,  527 sakiniyle 55 Ermeni ve 484 sakiniyle 60 Kürt hanesi barındırmaktadır. Patrikhanenin I. Dünya Harbi öncesi nüfus sayımı rakamlarına göre ise köyde 457 sakiniyle 80 Ermeni hanesi ve 410 sakiniyle sayısı belirtilmemiş Kürt haneleri bulunmaktadır. Teotik ise soykırımdan önce 70 Ermeni hanesi bulunduğunu ileri sürer.

Enlem: 38°57’17.45” Boylam: 41°58’1.05”

-Köy, Liz’in on kilometre (altı mil) güney-batısında yer almaktadır.
-Bir kilisesi vardı.

“Mışo Aşkhar”a göre Pırgaşen, 1870’lerin sonlarında Bulanık’ın en geniş köylerinden biridir. A-Do, köyde 50 Ermeni ve 35 Kürt hanesi bulunduğunu belirtir. Buna göre, Ermenilerin nüfusu 400 civarında olsa gerekir. Mirakhoryan, çoğunun Ermeni olduğunu tespit ettiği 40 haneden bahseder. Mayewski, 50 Ermeni ve 20 Kürt hanesi bulunduğunu söyler. Mardirosyan’ın güncellenmiş istatistiki tablosunda köyün,  593 sakiniyle 80 Ermeni ve 133 sakiniyle 25 Kürt hanesi vardır. Hagopyan ve diğerlerine göre, 1900’ların başlarında Pırgaşen’de 100 Ermeni hanesi vardır. Patrikhanenin I. Dünya Harbi öncesi nüfus sayımı rakamlarına göre ise köyde 517 sakiniyle 64 Ermeni hanesi ve 65 sakiniyle sayısı belirtilmemiş Kürt haneleri, aynı zamanda 46 Türk bulunmaktadır. Adırbed, soykırımdan önce 60 Ermeni hanesinin varlığından söz eder. Teotik de soykırımdan önce 60 Ermeni hanesi bulunduğunu söyler. Soykırımdan kurtulanlardan Ğazar Giragosyan, Ermeni hane sayısını 74 ve Ermenilerin nüfusunu 570 olarak hesaplar.

Enlem: 38°54’26.60” Boylam: 42°0’2.19”

-Köy, Bilecan Dağının batısında, Liz’in 13 kilometre (sekiz mil) güneyinde yer almaktadır.

Mayewski, köyde 60 Kürt hanesi bulunduğunu söyler. Samarşekh’e, Bense’nin “Bulanık ya da Hark” başlıklı çalışmasındaki haritada Aşağı Bulanık’ta bir yerleşme olarak işaret edilir. Aynı zamanda Bense’nin “Hark: Muş’un Bulanık kazası” başlıklı çalışmasında, Muş Ovası ve Bulanık’taki Ermeni köyleri listesinde yer almaktadır. Hagopyan ve diğerleri, köyü Muş kazasının 44 kilometre  (27 mil)  kuzey-doğusuna yerleştirirler. Bu çalışmamızda kullandığımız diğer kaynaklar, böyle bir ad ya da adının farklı şekliyle anılan bir köye değinmemektedir.

Enlem: 39°5’46.01” Boylam: 41°56’48.23”

-Köy, Liz’in 13 kilometre (sekiz mil) kuzey-batısında, Aradzani (Murat)  Irmağının sağ kıyısı üzerinde yer almaktadır.

Mayewski, köyde 40 Kürt hanesi bulunduğunu ileri sürer. Lynch, yerleşmeyi küçük bir Kürt köyü diye tasvir eder. Hagopyan ve diğerleri, köyde 1900’lü yılların başlarında Kürtlerin baskın bir nüfusa sahip olduklarında hemfikirdirler. Bu çalışmamızda kullandığımız diğer kaynaklar, böyle bir ad ya da adının farklı şekliyle anılan bir köye değinmemektedir.

Enlem: 39°3’12.30” Boylam: 41°57’42.52”

-Köy, Muş’u Malazgirt’e bağlayan yol üzerinde, Liz’in dokuz kilometre (altı mil) kuzey-batısında, Lza-ked (Vard) Irmağının sağ kıyısında yer almaktadır.
-Bir kilisesi vardı.

A-Do, köyde beş Ermeni ve 45 Kürt hanesi bulunduğunu belirtir. Buna göre, Ermenilerin nüfusu 40 kadar olsa gerekir. Mirakhoryan, Ermeni ve Kürt, eşit bir biçimde dağılmış 50 hane tespit eder. Mayewski, köyde 10 Ermeni ve 30 Kürt hanesi listeler. Mardirosyan’ın güncellenmiş istatistiki tablosunda buranın,  43 sakiniyle beş Ermeni ve 469 sakiniyle 75 Kürt hanesi vardır. Hagopyan ve diğerlerine göre, köyde 1900’lü yılların başlarında, Kürt ve Ermeni karışık 77 hane vardı ama daha önce hepsinde Ermeniler oturmaktaydı. Adırbed, soykırımdan önce 35 Ermeni hanesinin varlığından söz eder. Teotik ise soykırımdan önce iki Ermeni hanesi bulunduğunu belirtir.

Enlem: 38°54’49.17” Boylam: 42°14’40.68”

-Köy, Liz’in 20 kilometre (12 mil) güney-doğusunda, Nazik Gölünün kuzey kıyısı yakınında yer almaktadır.

A-Do, köyde dört Ermeni ve 30 Kürt hanesi bulunduğunu belirtir. Bu hesapça, Ermenilerin nüfusu 32 civarında olsa gerekir. Mayewski, köyde 50 Kürt hanesi tespit eder. Hagopyan ve diğerlerine göre, 1900’lü yılların başlarında Derdop’ta, Kürt ve Ermeni karışık 34 hane vardı. Mardirosyan’ın güncellenmiş istatistiki tablosunda köyün adı geçmez. Adırbed ise soykırımdan önce 11 Ermeni hanesinin varlığından söz eder.

• [1] Bensé (Sahak Movsissian),"Hark, Mışo Bulanıkh (Hark, Muş’un Bulanık Kazası)", Armenian Ethnography and Folklore, cilt 3, Erivan, Ermenistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti Bilimler Akademisi Yayınları, 1972, s. 79.(Ermenice)
• [2] Vladimir N. Philippov, Voennoe obozrenie Aziatskoi Turcii [Anadolu’nun Askeri bk. bir İncelemesi], Saint Petersburg, General Headquarters’ Military-Scientific Committee Press, 1881, s. 21, 93. (Rusça)
• [3] H.F.B. Lynch, Armenia: Travels and Studies, volume 2: The Turkish Provinces [Ermenistan: Seyahat ve İncelemeler, cilt 2: Türk vilayetleri], Londra, New York, Longmans, Green, & Co., 1901, s. 424-425.
• [4] Vladimir T. Mayewski, Voenno-statisticheskoe opisanie Vanskogo i Bitlisskogo vilayetov [Van ve Bitlis Vilayetlerinin Askeri İstatistikleri], Tiflis, Caucasus Military District Headquarters Press, 1904, s. 29.
• [5] Vahakn Dadrian, "The Perversion by Turkish Sources of Russian General Mayewski’s Report on the Turko-Armenian Conflict [Rus Generali Mayewski’nin Türk-Ermeni Çatışmasına dair Raporunun Türk Kaynaklarınca Saptırılması; ç.n.]", Journal of the Society for Armenian Studies, no. 5. (1991), s. 150.
• [6] A-Do (Hovhannes Der-Mardirosyan), Vani, Bitlisi yev Erzroumi Vilayetnerı [Van Bitlis ve Erzurum Vilayetleri], Erivan, Kultura Matbaası, 1912. (Ermenice)
• [7] Nazaret Mardirosyan, “Hamayevropakan Paterazmi ıntatskoum amayatsats Arevelyan Hayastani gavarneri vichakagrutiounı [Birinci Dünya Harbinde Terk Edilen Doğu Ermenistan İllerinin İstatistikleri]”, Van-Tosp, no. 14 (1916), s. 7. (Ermenice)
• [8] Manuel Mirakhoryan, Nkaragrakan oughevorutioun i hayabnak gavars Arevelian Tachkastani [Anadolu’nun Ermenilerle Meskûn Bölgelerine Betimleyici bir Seyahat], Constantinople, Bardizbanyan Publishing House, 1885, cilt 3. (Ermenice)
• [9] Mışag, no. 213, 214. Eylül 29-30, 1915.
• [10] Teotik, Goğgoda Tırkahay Hokevoraganutyan yev ir Hodin Ağedali 1915 Dariyin [1915 Felaket Yılında Osmanlı Ermeni Din Adamlarının  ve Cemaatlerinin Cefası], Tahran, S.N., 2014, s. 139-141. (Ermenice).
• [11] Raymond Kevorkyan ve Paul Pabucciyan, Les Arméniens dans l’Empire Ottoman à la veille du génocide [Soykırımın arifesinde Osmanlı İmparatorluğundaki Ermeniler], Paris, ARHIS, 1992.
• [12] Raymond Kevorkyan, The Armenian Genocide: A Complete History [Ermeni Soykırımı:Tam kapsamlı bir Tarih; ç.n.], Londra, A.R. Mowbray, 2012.
• [13] Amaduni Virabyan (ed.), Hayots tseğasbanutyunı Osmanyan Turkiayum. Verapradzneri vıgayutyunner [Osmanlı Türkiye’sinde Ermenilerin Soykırımı: Hayatta Kalanların Tanıklıkları (Belgeler derlemesi)], cilt 2: Bitlis Vilayeti, Erivan, Zankag-97 Publishing House, 2012. (Ermenice)
• [14] Tadevos Hagopyan, Stepan Melik-Bakhşyan, ve Hovhannes Parseğyan, Hayasdani yev harakits şırçanneri değanunneri pararan [Ermenistan ve Komşu Topraklardaki Yer Adları Sözlüğü], 5 cilt. Erivan: Erivan Devlet Üniversitesi Yayınları, 1986. (Ermenice)
• [15] Bu görüş açısını daha derinlemesine tartışmak için bkz, örneğin: Hüseyin Kâzım Kadri, Balkanlardan Hicaza: İmparatorluğun Tasfiyesi. 10 Temmuz İnkılabı ve Netayici; Vahakn Dadrian, Warrant for Genocide: Key Elements of Turko-Armenian Conflict [Soykırım için Tezkere:Türk-Ermeni Çatışmasının Kilit Unsurları; ç.n.] Transaction Publishers, 2003, s. 173; Robert Tatoyan, The Question of Western Armenian Population Number in 1878-1914 [1878-1914 Yıllarında Batı Ermenistan’ın Nüfusu  Meselesi; ç.n.], Erivan, The Armenian Genocide Museum-Institute Press, 2015; ve Jelle Verheij, Diyarbekir and the Armenian Crisis of 1895 [Diyarbakır ve 1895 Ermeni Buhranı; ç.n.], Koninklijke Brill NV, 2012, s. 88.
• [16] Sarkis Bıdeyan, ve Misak Bıdeyan, Harazad Batmutyun Darono [Daron’un Özgün Hikayesi; ç.n.], Kahire, 1962, s. 22. (Ermenice)
• [17] Naci Okçu ve Hasan Akdağ, Salname-i vilayet-i Erzurum (1287/1870-1288/1871-1289/1872-1290/1873): Erzurum il yıllığı, Erzurum, Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi, 2010, s. 205, 317, 442. (Türkçe)
• [18] Salname-i Vilayet-i Bitlis 1310 (1892), Vilayet Matbaası, 1308 (1890). (Osmanlı Türkçesiyle)
• [19] Kemal Karpat, Ottoman Population, 1830-1914: Demographic and Social Characteristics, Madison, The University of Wisconsin Press, 1985, s. 174.
• [20] Garo Sasuni, Dacgahayastanı rusagan dirabedutyan dag (1914-1918) [Rus Hâkimiyeti Altındaki Türk Ermenistan’ı: 1914-1918], Boston, 1927, s. 68, 75. (Ermenice)
• [21] Ahmet Tetik (ed.), Armenian Activities in the Archive Documents, 1914-1918, Ankara, Genelkurmay Basım Evi, 2005, cilt 1, s. 163.
• [22] "Ampasdanakir-değegakir Pağeşi gusagalutyan [Bitlis İli hakkında Suçlayıcı Rapor]", Haygazyan Hayakidagan Hantes [Haygazyan Armenoloji Mecmuası; ç.n.], cilt 15, Beyrut: Haigazian College Armenian Studies Press, 1995, s. 542. (Ermenice)
• [23] Masis, Şubat 5 (17), 1881.
• [24] Mayewski, a.g.e. , s. 26.
• [25] Luma, bölüm 1. (1897), s. 167.
• [26] Okçu ve Akdağ, a.g.e., s. 205, 317, 442.
• [27] Vital Cuinet, La Turquie d’Asie: géographie administrative, statistique, descriptive et raisonée de chaque province de l’Asie-Mineure [Anadolu: Anadolu’nun her bir ilinin idari, istatistiki, tanımlayıcı ve açıklamalı coğrafyası; ç.n.], cilt 2, Paris, 1891, s. 588 (Fransızca).
• [28] Bensé. "Bulanıkh gam Hark kavar [Bulanık ya da Hark Kazası]", Ethnographical Journal, cilt 5, Tiflis, 1899, s. 34. (Ermenice)
• [29] Dadrian, a.g.e., s. 140, 150.
• [30] a.y., s. 139.
• [31] Justin McCarthy, Muslims and Minorities: The Population of Ottoman Anatolia and the End of the Empire [Müslümanlar ve Azınlıklar: İmparatorluğun Sonunda Anadolu’nun Nüfusu; ç.n.], New York, New York University Press, 1983, s. 71 (İngilizce).
• [32] Vasily Kashirin, Dozornie na Balkanakh: Russkaya voennaya razvedka v stranakh Balkanskogo poluostrova nakanune i v gody Pervoi mirovoi voiny [Balkanlarda Gözlemciler: Birinci Dünya Harbi Arifesi ve Esnasında Balkan Memleketlerindeki Rus Askeri İstihbaratı], Moskova, Vikmo-M, 2014, s. 103, 610. (Rusça)
• [33] Les Massacres d’Arménie par le Général Mayéwski, Consul Général de Russie à Van puis à Erzéroum [Rusya’nın Van ve Erzurum Başkonsolosu General Mayewski’nin kaleminden Ermenistan Katliamları], 1916, Library of Congress Catalog Record DS195.5. (Fransızca tercümeyle Rusça)
• [34] Dadrian, a.g.e., s. 139, 146.
• [35] Robert Tatoyan,"Arevmıdahayutyan tvakanagi yev Arevmıdyan Hayasdani pınakçutyan etnikagan gazmi hartserı Parizi haşdutyan konferansin (1919-1920) [1919-1920 Paris Barış Konferansında Batı Ermenistan Nüfusu ve Batı Ermenistan nüfusunun etnik yapısına dair Meseleler; ç.n.]", Journal of Genocide Studies, no. 4 (1), Erivan, The Armenian Genocide Museum-Institute Press, 2016, s. 61. (Ermenice)
• [36] Mayewski, a.g.e., s. 199-206.
• [37] Marcel Léart (namı diğer Krikor Zohrab), La question Arménienne à la lumière des documents [Belgelerin Işığında Ermeni Meselesi; ç.n.], Paris, Augustin Challamel, 1913, s. 60.
• [38] Karpat, a.g.e., s. 188.
• [39] Sbornik diplomaticheskikh dokumentov. Reformy v Armenii (26 noyabria 1912 g.-10 maya 1914 g.) [Hariciye Belgeleri Derlemesi: Ermenistan’da Reformlar (Kasım 26, 1912-Mayıs 10, 1914)], Petrograd, Gosudarstvennaya Tipografiya, 1915, s. 285. (Rusça)
• [40] Tadevos Hakobyan, Hayasdani badmagan aşkharhakrutyun [Ermenistan’ın Tarihi Coğrafyası], bölüm 4, Erivan, Yerevan State University Press, 2007, s. 343-347, 386. (Ermenice)
• [41] Bensé, Bulanık ya da Hark, s. 35.
• [42] Luma, bölüm 1, s. 167.
• [43] Alexis M.Kolyubakin, Materialy dlya voenno-statisticheskogo obozreniia Aziatskoi Turcii [Anadolu’nun Askeri-Stratejik İncelemesi için Gereçler], cilt 8, Tiflis, 1890, bölüm 2. (Rusça)
• [44] Bensé, Bulanik ya da Hark, s. 35.
• [45] Mardirosyan, a.g.e., s. 7.
• [46] Kevorkyan, a.g.e., s. 350.
• [47] Hamazasp Voskian, Daron-Touruberani vankerı [Daron-Turuberan Manastırları], Viyana, Mıkhitaryan Press, 1953, s. 86. (Ermenice)
• [48] Mışag, no. 92, Ağustos 16, 1890.