Muş – Kilise ve Manastırlar

Yazar: Robert Tatoyan, 20/12/2016 (Son Güncelleme 20/12/2016)- Çeviren: Arlet İncidüzen

Muş şehri, Bitlis Vilayetinin Muş Kazasının merkeziydi ve Ermeni Apostolik Kilisesinin Muş Diyakozluğunun dini merkeziydi.

Büyük Felaket arifesinde, Ermeni Patrikhanesi 1913-1914 nüfus sayımı verilerine göre Muş şehrinde 7435 Ermeni (1146 hane) yaşamaktadır. [1] Başka kaynaklara göre de Ermeni nüfusu 12000’den fazla [2] veya 12450 (1376 hane) kişidir. [3]

20. yüzyılın başında Muş şehrinde faaliyette bulunan kiliseler (şehrin Ermeni mahallelerinde bulunan) şöyledir:

Muş (Kaynak: Mount Holyoke Koleji arşivleri ve kişisel koleksiyonlar)

Surp Harutyun (Yukarı Mahalle: 495 hane, 4570 kişi): [4] İnşa tarihi bilinmemektedir. [5] Büyük Felaket arifesinde kilisenin din görevlisi olarak başpapaz Yeğişe Barsamyan, papaz Ğevont Der Ğevontyan (Soykırım sırasında öldürülür), papaz Kalusd Der-Kalısdyan (Soykırım sırasında öldürülür) görev yapmaktaydı. [6]

Surp Marine (Surp Marine Mahallesi: 374 hane, 3460 kişi): [7] İnşa tarihi bilinmemektedir. [8] Büyük Felaket arifesinde kilisenin din görevlisi papaz Zakarya Der-Zakaryan’dır. [9]

Surp Kevork (Surp Marine Mahallesi): 1830 (Hicri 1246) yılında inşa edilmiştir. [10] Büyük Felaket arifesinde kilisenin din adamı papaz Adom Parseğyan’dır. [11]
Surp Asdvadzadzin Kilisesi (Şeg Avedaran ismiyle de bilinirdi) Surp Minas şapeliyle birlikte (Tzor Mahallesi: 312 hane, 2750 kişi): [12] İnşa tarihi bilinmemektedir. [13] Büyük Felaket arifesinde kilisede papaz Hovhannes Der-Asdvadzaduryan, papaz Sahag Posdoyan, papaz Avedis Der-Avedisyan görevlidir. [14]

Surp Sarkis (Pırud Mahallesi: 145 hane, 1330 kişi): [15] 1136-1137 (Hicri 531) tarihinde inşa edilmiştir. [16] Büyük Felaket arifesinde kilisenin din görevlisi papaz Yeğişe Alamşaryan’dır. [17]

Surp Giragos (Çikraşen Mahallesi: 50 hane, 340 kişi): [18] İnşa tarihi bilinmemektedir. [19] 1914 kayıtlarına göre kilisenin din görevlisi vefat etmiştir ve cemaate diğer semtlerdeki kiliselerin papazları hizmet vermektedir. [20]

Halı, büyük ihtimalle Muş yöresine ait, 18. veya 19. yüzyıl. 93.9 × 59.7cm (37 × 23.5 inç) (Kaynak: Legacy of Armenian Treasures: Testimony to a People, Indiana University Press, Indiana, 2013)

Surp Avedaranots, Surp Krikor Lusavoriç, Surp Isdepanos ve Surp Pırgiç kiliseleri de şehrin faaliyette olmayan kiliseleriydi. [21]

Dönemim tanıklıklarına göre şehrin en heybetli ve güzel kilisesi Surp Marine, en eskisi ise 851-852 tarihlerinde Arap işgaline karşı yaşanan Ermeni ayaklanmasıyla anılan Surp Pırgiç Kilisesidir. [22] Muş kiliseleri mimari olarak pek göze çarpan yapılar değildi; dönemin tanıklıklarından birinde “dikkat çekmeyen, kasvetli ve karanlık binalardı.” [23]

Muş şehrinde Surp Asdvadzadzin Katolik Kilisesi de vardı. [24]

19. yüzyılın ikinci yarısında ve 20. yüzyılın başlarında, Muş ovasında (idari bakımdan yaklaşık olarak Muş kazasının arazisinin tamamına tekabül etmekteydi) 100’den fazla tamamı Ermeni ve Ermenilerin yaşadığı karma köy bulunmaktadır. [25] Neredeyse köylerin tamamında kadrolu bir din görevlisi bulunan faal bir kilise bulunmaktaydı.

Muş Ovasındaki Katolik Ermenilerin köyleri Norşen, Oğunk ve Arinç’ti. [26] Muş ovası Protestan cemaatinin bulunduğu köyler Havadorig, Mogunk, Hunan ve Terkevank köyleriydi.

Aşağıda, Ermeni Patrikhanesinin 1878, 1902 ve 1913-1914 tarihlerinde düzenlenen nüfus sayımı kayıtlarına göre Muş ovası köyleri (Ermenice alfabetik sırayla), kiliseleri ve Büyük Felaket arifesinde görevli din adamlarının isimlerini vermekteyiz. [27] Din adamı ismi belirtilmeyen köylerde, Büyük Felaket arifesinde birden fazla din adamı bulunan köylerinin din görevlileri hizmet vermekteydi.

Muş (Kaynak: Sonnen-Aufgang, Heft 10., 14. Jahrgang, Juli 1912)

Apılpuhar

Kiliseler: 1. Surp Asdvadzadzin (taş yapı, 1182 civarına inşa edilmiş), 2. Surp Kevork Manastırı (harabe), 3. kilise (harabe).

Alatin

Kilise: Surp Amenapırgiç.

Aliank

Kilise.

Alikılpon

Kiliseler: 1. Surp Thukhmanug Kilisesi (yaklaşık 1715 yılı), 2. kilise (harabe), 3. kilise (harabe).
Görevli din adamı: papaz Nerses.

Alizırna

Surp Giragos Kilise (yaklaşık 1097 yılı)

Alican

Kiliseler: 1. Surp Asdvadzadzin (yaklaşık 1786 yılı), 2. Surp Talile (harabe), 3. kilise (harabe).

Alvarinç

Kiliseler: 1. Surp Hagop (ahşap yapı, yaklaşık 1786 yılı), 2. Surp Tukhamanug (harabe).
Görevli din adamı: papaz Krikor.

Ağpenis

Kilise: Surp Minas.

Ağçan

Kiliseler: 1. Surp Asdvadzadzin (ahşap yapı, yaklaşık 1815 yılı), 2. Surp Toros (harabe).
Görevli din adamları: papaz Ğevont Der-Markaryan, papaz Avedis Giragosyan.

Arağ

Kiliseler: 1. Surp Giragos (yaklaşık 1427 yılı), 2. kilise (harabe), 3. kilise (harabe).
Görevli din adamları: papaz Mıgırdiç Der-Mıgırdiçyan, papaz Garabed Asmaryan.

Arinç (Katolik Ermeni köyü)

Kilise: Yerakhoran Surp Asdvadzadzin.

Arinçvank

Kiliseler: 1. Surp Sarkis (1233 yılı), 2. manastır (harabe)

Arnisd

Kiliseler: 1. Surp Hovhannes (eski), 2. Surp Asdvadzadzin (harabe).

Avzağpür (Khantris’te)

Kilise: Surp Kevork (ahşap yapı).
Görevli din adamı: papaz Krisdopor.

Avzağpür (Çukhur’da [Çukur?])

Kiliseler: 1. Surp Asdvadzadzin (ahşap yapı, eski, 1871’de yenilenmiş), 2. Surp Agop (harabe).
Görevli din adamı: papaz Khaçadur Hagopyan.

Garabed Lusararyan, Kavazankirk: Haçortutyunk vanaharts ukhdis S. Garabedi Darono (Muş Surp Garabed Manastırı başrahip listesi), Kudüs, S. Hagovpyants yayını, 1912)

Avzud

Kiliseler: 1. Surp Sarkis (ahşap yapı, eski), 2. Surp Sion (taş yapı, eski), 3. Surp Asdvadzadzin (harabe, ziyaret yeri).
Görevli din adamı, Vartenis köyünün papazı.

Avran

Kiliseler: 1. Surp Hovhannes (taş yapı, 1887 tarihinde yenilenmiş), 2. Surp Tukhmanug (taş yapı, ziyaret yeri), 3. Surp Sarkis (şapel), 4. Surp Taniel (şapel, harabe).
Görevli din adamları: papaz İsrayel Mıcigyan, papaz Dzağig.

Arak

Kilise: Surp Sarkis (ahşap yapı, 1682 tarihli)

Arkavank

Kiliseler: 1. Havari Surp Tovmas (taş yapı, eski), 2. Surp Asdvadzadzin veya Şeg Avedaran kilisesi (ahşap yapı, eski)
Görevli din adamı: papaz Bartev (aynı zamanda Arak köyünde görevli).

Ardert

Kiliseler: Surp Sarkis (ahşap yapı, 1878 tarihli), 2. Surp Tukhmanug (harabe, haçkarlı eski mezarlık içinde), 3. Surp Krikor Cıknavor (harabe), 4. Surp Haç (harabe).
Görevli din adamları: papaz Hovsep Tavityan, papaz Hovsep Krikoryan.

Ardkhonk

Kilise: Surp Harutyun (ahşap yapı, yenilenmiş).

Ardonk

Kiliseler: 1. Surp Asdvadzadzin (ahşap yapı, eski), 2. kilise (harabe), 3. kilise (harabe), haçkarlar, dini mekânlar.
Görevli din adamları: papaz Kasbar, papaz Hovhannes Der-Hovhannisyan, papaz Kapriel, papaz Serovpe Der-Kasbaryan, papaz Muşeğ Donabedyan, papaz Khaçadur.

Pazu

Kiliseler: 1. Surp Asdvadzadzin (ahşap yapı, 1877 tarihinde yenilenmiş), 2. kilise (harabe).

Pağlu (Melik)

Kiliseler: 1. Surp Asdvadzadzin (taş yapı, yaklaşık 940 yılı), 2. Surp Hıreşdagabedats (ahşap yapı, yaklaşık 1854 yılı), 3. Surp Kevork (harabe), 4. Surp Khaçer şapeli (harabe), 5. Surp Tukhmanug (harabe).
Görevli din adamı: papaz Garabed Kevorkyan.

Pıklits

Kiliseler: 1. Surp Kevork (ahşap yapı, yaklaşık 1136 yılı), 2. Surp Khaçug (harabe).

Pertag

Kiliseler: 1. Surp Sarkis (ahşap yapı, yenilenmiş, yaklaşık 1515 yılı), 2. Surp Asdvadzadzin (taş yapı, 1330 tarihli), 3. Surp Giragos manastırı (ziyaret yeri, harabe), 4. Surp Minas (harabe), 5. Surp Tukhmanug (harabe).
Görevli din adamları: papaz Gorün Markaryan, papas Husig.

Pılel

Kilise: Surp Sarkis (taş yapı).
Görevli din adamı: papaz Khaçadur.

Pıntıkhner

Kilise (harabe).

Mışo Carındir’den (Muş hutbesi) bir sayfa, 1614, Mıkhitaryan tarikatı, San Lazarro, Venedik (Kaynak: Claude Mutafian (ed.), Arménie. La magie de l’écrit, Paris/Marseille, 2007)

Posdakent

Kiliseler: 1. Surp Sarkis (mihrap, kemer ve sütunları taş yapılı, kaplaması ahşap, 1882 tarihinde yenilenmiş), 2. kilise (harabe), 3. şapel (harabe).

Karni

Kiliseler: 1. Surp Kevork, 2. manastır (harabe), 3. manastır (harabe), 4. manastır (harabe).

Kelikuzan

Kiliseler: 1. Surp Tukhmanug kilisesi (kısmen ahşap), 2. Surp Sarkis kilisesi (harabe, ziyaret yeri), 3. Surp Giragos kilisesi (harabe), 4. Surp Garabed kilisesi (harabe).
Görevli din adamları: papaz Toros Muratyan, papaz Arakel Der-Kaçyan.

Komer

Kilise: Surp Karasun Manug (ahşap yapı, yenilenmiş).
Görevli din adamları: papaz Sarkis, papaz Khaçadur, papaz Taniel.

Koms

Kiliseler: 1. Surp Asdvadzadzin kilisesi (kısmen ahşap, 1870’li yıllarda yenilenmiş), 2. Surp Tukhmanug (harabe), 3. isimsiz bir kilise (harabe).
Görevli din adamı: papaz Mampre Yeranosyan.

Terig (Aşdişad)

Kiliseler: 1. Terig manastırı veya Surp Sahag kilisesi (Aşdişad’ın ana kilisesi), 2. Surp Sahag ve Şuşanig mezarlığı, 3. Ikhdatzorig kilisesi (harabe).
Görevli din adamı: papaz Sahag.

Muş’ta Ermeni Protestan bir aile. Ortada oturan iki erkek, soldan sağa: Protestan papazı Mihran K. Hagopyan (Havadarig köyü din görevlisi), Kapriel H. Kaprielyan (Muş Alman Yetimhanesi müdürü) (Kaynak: Sarkis Pıteyan, Misag Pıteyan, Harazad Badmutyun Darono, Kahire, Hay Azki Himnatram yayınları, 1962)

Terkevank

Kiliseler: 1. Surp Toros (taş yapı, yaklaşık 1136 tarihli), 2. kilise (harabe), ibadethane (Protestan).
Görevli din adamı: papaz Movses Ğazaryan.
Protestan Ermenilerin din adamı: papaz Sımpad Khaçigyan.

Tıvnig

Kiliseler: 1. Surp Simeon (ahşap yapı, 1189 tarihli, 1862’de yenilenmiş), 2. Surp Tukhmanug (harabe), 3. Surp Kayane (harabe), 4. kilise (harabe), 5. kilise (harabe).
Görevli din adamı: papaz Movses.

Tırmed

Kiliseler: 1. Surp Kevork (taş yapı, eski), 2. Surp Tukhmanug (harabe).
Görevli din adamları: papaz Mikayel, papaz Taniel.

Yerışder

Kiliseler: 1. Havari Surp Tovmas (ahşap yapı, eski, yaklaşık 1677 tarihinde yenilenmiş), 2. kilise (harabe), 3. Surp Garabed manastırı (harabe).
Görevli din adamları: papaz Garabed Haroyan, papaz Harutyun.

Yerizag (Yeritsug)

Kilise: Surp Asdvadzadzin kilisesi (ahşap yapı, eski, yenilenmiş).
Görevli din adamı: papaz Serovpe Hovagimyan.

Ziyaret

Kiliseler: 1. Surp Asdvadzadzin (kısmen ahşap, 1851 tarihinde yenilenmiş), 2. Surp Tukhmanug şapeli (ahşap yapı), 3. Garmir Avedaran kutsal mekânı (harabe), 4. Surp Toros mezarlığı-kutsal yeri (harabe).
Görevli din adamları: papaz Partoğimeos Noradungyan, papaz Tateos, papaz Madteos, papaz Hamazasb Der-Hamazasbyan.

Til

Kiliseler: 1. Surp Asdvadzadzin kilisesi (ahşap yapı, 1355 tarihli, 1890’da yenilenmiş), 2. manastır (harabe), 3. kilise (harabe).

Khaşkhaltağ

Kiliseler: 1. Surp Asdvadzadzin kilisesi (taş yapı, çok eski), 2. kilise (harabe).
Görevli din adamı: papaz Khaçadur Harutyunyan.

Khasküğ

Kiliseler: 1. Surp Yerortutyun (taş yapı, oymalı, 1887’de yeniden inşa edilmiş), 2. Surp Isdepanos (eski), 3. Surp Talileos (eski), 4. Surp Asdvadzadzin (harabe), 5. Surp Tukhmanug (harabe), 6. kilise (harabe), 7. kilise (harabe), 8. kilise (harabe), 9. şapel (harabe), 10. şapel (harabe).
Görevli din adamları: papaz Avedis Terziyan, papaz Khaçadur Muratyan, papaz Kerovpe Der-Seropyan.

Khartots (Kharapa Khartos)

Kiliseler: 1. Surp Sarkis (taş yapı, 1738 tarihli), 2. Surp Tukhmanug (harabe), 3. manastır (harabe).
Görevli din adamları: papaz Sarkis Ayvazyan, papaz Sarkis Mardirosyan.

Khars (Khartz, Ğarts)

Kiliseler: 1. Surp Asdvadzadzin (ahşap yapı, 1792 tarihli), 2. Surp Sarkis (taş yapı, yıkılmış), 3. Surp Hagop (harabe), 4. Surp Asdvadzadzin (harabe, eski).
Görevli din adamları: papaz Harutyun Miroyan, papaz Hovhannes Pırnaşentsi, papaz Hovasap Der-Hovhannisyan.

Muş şehrinden Ermeni bir aile (Kaynak: Hamazasb Vosgyan, Daron-Durupınari Vankerı (Muş-Durupınar manastırları), Viyana, Mıkhitaryan matbaası, 1953)

Kheypiyan

Kilise: Surp Asdvadzadzin (ahşap yapı, 1751 tarihli).
Görevli din adamı: papaz Garabed Hındyan.

Khoronk

Kiliseler: 1. Surp Asdvadzadzin (taş yapı, 1629 yılında yenilenmiş), 2. Surp Tukhmanug (harabe), 3. kilise (harabe).

Khoper

Kiliseler: Surp Asdvadzadzin (yaklaşık 1752 tarihinde yenilenmiş), 2. kilise (harabe), 3. kilise (harabe), 4. kilise (harabe).

Khıvner

Kilise: Surp Asdvadzadzin

Dzığag

Kiliseler: 1. Surp Isdepanos ( yenilenmiş, eski), 2. Surp Isdepanos (harabe), 3. kilise (harabe), 4. kilise (harabe), 5. kilise (harabe).
Görevli din adamı: papaz Avedis Der-Mikayelyan.

Dzırked

Kilise

Gemig

Kiliseler: Surp Harutyun (taş yapı, ziyaret yeri, yarı yıkık), 2. kilise (harabe).

Gızılağaç

Kiliseler: Surp Kevork (ahşap yapı, yenilenmiş), 2. Surp Hagop (şapel, ahşap yapı).
Görevli din adamı: papaz Muşeğ Der-Madteosyan.

Gıvars

Kilise: Surp Asdvadzadzin (ahşap yapı, 1882’de yenilenmiş).
Görevli din adamı: papaz Vağinag Bahluni.

Guravu (Guravi)

Kiliseler: 1. Surp Hagop, 2. Surp Avedaran (Surp Asdvazdzadzin).
Görevli din adamları: papaz Garabed, papaz Krikor, papaz Hagop Der-Seropyan, papaz Khaçadur Der-Seropyan.

Hasanova

Kiliseler: Surp Kevork (1874 yılında yenilenmiş), 2. Surp Şımavon (harabe), 3. kilise (harabe), 4. şapel.

Havadorig

Kiliseler: 1. Surp Asdvadzadzin, 2. Surp Khaçug (harabe), 3. kilise (harabe), 4. Prostestan kilisesi ve okulu (yenilenmiş).

Hatsig

Kiliseler: 1. Surp Asdvadzadzin (ahşap yapı), 2. Surp Mesrob Maşdots (şapel, 1349 tarihli, harabe), 3. kilise (harabe, Surp Hagop? (1349).

Norşen köyü/Sungu Köyü (Muş ovası), Mıkhitaryan tarikatı tarafından kurulan okul ve yanındaki kilise (Kaynak: Mıkhitaryan Tarikatı, San Lazzaro, Venedik)

Hergerd (Haygerd)

Kiliseler: 1. Surp Sarkis (taş yapı, 1039 tarihli), 2. kilise (harabe), 3. Surp Tukhmanug.
Görevli din adamı: papaz Markar Tanielyan.

Hunan

Kiliseler: 1. Havari Surp Tovmas (taş yapı, eski), 2. Surp Ğazar (harabe), 3. kilise (harabe)
Görevli din adamı: papaz Hırayr Hılızadyan (Ermeni Protestan cemaati papazı).

Tzapna (Dzapna)

Kilise: Surp Kevork (1330 tarihli).

Tzıkhavu (Dzıkhavu, Tsıkhavi)

Kilise: Surp Sarkis (hşap yapı, 1850’li yıllarda yenilenmiş).
Görevli din adamları: papaz Hovhannes, papaz Avedis Vartanyan.

Marnig

Kiliseler: 1. kilise (harabe), 2. kilise (harabe), 3. Surp Garmir manastırı (harabe).

Meğti

Kilise: Surp Miantzunk (şapeli taş yapılı, salonu ahşap, eski).

Mıgrakom

Kiliseler: 1. Surp Sarkis (taş yapı, eski), 2. kilise (harabe).

Arinç/Çöğürlü Köyü (Muş Ovası), Surp Verapokhum Kilisesi ve Nersesyan Okulu. Her ikisi de Mıkhitaryan Tarikatı tarafından 1900 tarihinde kurulmuştur (Kaynak: Mıkhitaryan Tarikatı, San Lazzaro, Venedik)

Mogunk

Kiliseler: Surp Isdepanos (ahşap yapı, yıkılmış), 2. Surp Pırgiç (harabe), 3. kilise (harabe), 4. Surp Tukhmanug (harabe), 5. kilise (harabe), 6. Surp Kasbar (taş yapı, yıkılmış), 7. ibadethane (Protestan).

Norşen (Ermeni Katolik köyü)

Kiliseler: 1. Surp Asdvadzadzin, 2. Surp Sopia (yarı yıkık).

Şeykhalan

Kiliseler: 1. kilise, 2. kilise (harabe).
Görevli din adamları: papaz Nerses Der-Mıgırdiçyan, papaz Zaven.

Şeykh Yusuf

Kilise: Surp Asdvadzadzin (eski).
Görevli din adamı: papaz Arakel.

Şeykhpırim

Kiliseler: 1. kilise (harabe), 2. şapel.
Görevli din adamları: papaz Khaçadur Der-Markaryan, papaz İsrayel Padigyan.

Şenig

Kiliseler: 1. Surp Asdvadzadzin (ahşap yapı, yenilenmiş), 2. Surp Kevork (yenilenmiş), 3. kilise (harabe), 4. Surp Mariam (harabe), 5. Surp Teotoros (taş yapı, yıkılmış).
Görevli din adamı: papaz Boğos Vartanyan.

Şımlag

Kiliseler: 1. Surp Sarkis (taş yapı, eski), 2. Surp Garabed (harabe, eski).

Çırig

Kiliseler: 1. Surp Asdvadzadzin (ahşap yapı, şapeli taş yapılı), 2. Surp Tukhmanug (harabe).
Görevli din adamları: başpapaz Muşeğ Der-Partuğimeos Yeretsyan, papaz Vağinag.

Sahag

Kilise (yarı yıkık, tarihi)

Semal

Kiliseler: 1. Surp Kevork (taş yapı, yenilenmiş), 2. Surp Hripsimyants (harabe), 3. kilise (harabe), 4. Dzidzernavank (harabe).
Görevli din adamı: papaz Garabed Boğosyan.

Sınıtznud

Kilise: Surp Asdvadzadzin (ahşap yapı, tarihi).

Sokhkom

Kiliseler: Surp Sahag (ahşap yapı, yaklaşık 1515 tarihli), 2. Norelug (ahşap yapı), 3. Surp Şamamig (harabe).
Görevli din adamları: papaz Krikor, papaz Hırayr Sukiasyan.

Uğunk Köyü (Muş Ovası) Surp Sarkis Kilisesi ve aynı isimli okul, Mıkhitaryan Tarikatı tarafından kurulmuştur. Kilise ve okul 1902 tarihinde inşa edilmiştir. (Kaynak: Mkhitarist Manastırı, S. Lazzaro, Venedik)

Sortar

Kilise: Surp Asdvadzadzin (harabe, yarı yıkık)
Görevli din adamı: papaz Sımpad Bahluni.

Sulukh

Kiliseler: 1. Surp Asdvadzadzin (taş yapı, 1885’te yenilenmiş), 2. Surp Kevork (taş yapı, ziyaret yeri), 3. Surp Tukhmanug (harabe).
Görevli din adamları: papaz Garabed, papaz Isdepan Ğazaryan.

Vartenis

Kiliseler: 1. Surp Asdvadzadzin (taş yapı, eski), 2. Surp Hagop (harabe, eski).
Görevli din adamları: papaz Khaçadur Melkonyan, papaz Harutyun Bağdasaryan.

Vartıkhağ

Kiliseler: 1. kilise (köy içinde, harabe), 2. kilise (köyün kuzeyinde, harabe), 3. kilise (köyün doğusunda, harabe).

Dadrakom

Kiliseler: 1. kilise (köy içinde, harabe), 2. kilise (köyün kuzeyinde, harabe), 3. kilise (köyün kuzeyinde, harabe).

Dom

Kiliseler: 1. Surp Asdvadzadzin (ahşap yapı, yenilenmiş), 2. Surp Simeon (taş yapı, yaklaşık 1807 tarihli), 3. Surp Isdepanos (harabe).

Tsıronk

Kiliseler: 1. Surp Sarkis (taş yapı, 1151 tarihli, 1678 civarında yenilenmiş), 2. Surp Hagop (1151 tarihli, 1664’te yenilenmiş), 3. kilise (harabe), 4. Sari Surp Kevork (harabe).
Görevli din adamları: papaz Muşeğ Mikayelyan, papaz Hovhannes Der-Hovhannisyan, papaz Nerses Asdvadzaduryan.

Uşdam

Kilise: Surp Asdvadzadzin
Görevli din adamı: papaz Simon Der-Hovhannisyan.

Uruğ

Kiliseler: 1. Surp Sarkis (ahşap yapı), 2. Surp Sarkis (harabe), 3. Garmir kilise (harabe), 4. şapel (harabe).
Görevli din adamı: papaz Mıgırdiç Der-Mıgırdiçyan.

Petar (Pitar)

Kiliseler: 1. Surp Hagop (ahşap yapı), 2. Surp Garabed (harabe), 3. kilise (harabe).

Poğegov

Kiliseler: 1. Surp Kevork (taş yapı, tarihi), 2. kilise (harabei köyün doğusunda).
Görevli din adamı: papaz Parseğ Der-Parseğyan.

Kartzor

Kiliseler: 1. Surp Minas (ahşap yapı), 2. Surp Toros (harabe), 3. Surp Tukhmanug (harabe).

Kolosig

Kiliseler: 1. Surp Hagop (harabe, eski), 2. kilise (harabe), 3. kilise (harabe), 4. kilise (harabe).

Kırtakom

Kiliseler: 1. Surp Asdvadzadzin (1700 yılında yenilenmiş), 2. Tukhmanug (kutsal yer), 3. kilise (harabe).
Görevli din adamı: papaz Garabed Parseğyan.

Kurtmeydan

Kilise.

Oğunk (Katolik Ermeni köyü)

Kilise: Surp Minas.
Görevli din adamı: Vartabed Mıgırdiç Der-Mıgırdiçyan.

Orknots (Horgnots)

Kilise: Surp Asdvadzadzin (ahşap yapı, eski).
Görevli din adamı: papaz Krikor.

Garo Sasuni, “Badmutyun Daroni Aşkharh” [Muş dünyası tarihi] isimli eserinde, Muş ovasındaki Ermeni yerleşim yerlerine dağılmış on beş manastırın ismini vermektedir. [28] 19. yüzyılın ikinic yarısı ve 20. yüzyılın başlarındaki verilere göre bunlardan üçü faliyettedir: Surp Garabed (Kılaga), Arakelots (Tarkmançats) ve Surp Hovhannes (Yeğırtud) manastırları.

Önemli, tarihi manastırlar olmalarına rağmen Madravank, Surp Sahag (Aşdişad’da) manastırları bahsedilen tarihte terk edilmiş ve harabe haldedir.

1) Muş Surp Garabed Manastırı (Kaynak: H.F.B. Lynch, Armenia. Travels and Studies, II. Cilt, Londra, 1901)
2) Muş Surp Garabed Manastırı (Kaynak: Hamazasb Vosgiyan, Daron-Duruperani Vankerı [Muş-Durupınar manastırları], Viyana, Mıkhitaryan Matbaası, 1953)

Surp Garabed Manastırı, Muş ve Hasadan’daki en önemli ve bilinen manastırlardan biridir. Dördüncü yüzyılda, Krikor Lusavoriç tarafından “Havadamk” isimli dağda kurulmuştur. Manastır ayrıca “Kılaga Vank” (manastırın ilk başrahibi Zenop Kılag anısına), “İnnagyan Vank” (manastır arazisinden çıkan lezzetli pınarlar nedeniyle) isimleriyle de bilinir. Manastırın ana kilisesi, süslemeli üç kubbesiyle çok göz alıcıdır. Bu nedenle Muş ovasında yaşayan komşu halklar, Türkler ve Kürtler, arasında manastır “Çanlı Kilise” ismiyle bilinirdi. [29]

Manastırın en eski Surp Garabed türbesi kubbeli bir odadır, batısındaki girintide Hovhanes Garabed’in, güneybatısında ise Atakine’nin kalıntıları gömülüdür. Ana mihrabın ön duvarında 1718 tarihli dört mermer haçkar bulunmaktadır. Kilisenin kuzey tarafında, bitişik olarak Krikor A. Lusavoriç’in dar ve karanlık inziva odası ve Surp Kevork’un yer altı kilisesi, kuzeyinde ise içten haç şeklinde, köşelerde gömme dolaplarıyla, dışarıdan dikdörtgen, kubbeli Surp Isdepanos ve büyük bir yer altı kilisesi olan Surp Asdvadzadzin kiliseleri bulunmaktadır. [30]

Bahsi geçen bu dört kilise de manastırın, 16 sütunlu, kare planlı, beş bölmeli oldukça büyük olan ana Katolik kilisesine açılmaktadır. Orta bölmesi doğuda Ana mihrabda, yanındakiler kuzeyde Hagop Deyarıneğpor’a, güneyinde Krikor A. Lusavoriç’e adanmış masa-mihrablarda son bulurdu. Katolik kilisesinin batı girişi önünde 3 kısım vardı, ikinci katta S. Hokun’a adanmış bir mihrap ve sekiz sütunlu rotondayla süslenmiş ince bir çan kulesi (1787’de inşa edilmiş) vardı. [31]

Manastır, dikdörtgen bir duvarla çevriliydi. Bitişinde iki katlı lojman ve idare binaları ve bir duvarla ayrılmış ziyaretçi odaları bulunmaktaydı. [32]

Dönemin tanıklıklarında manastırın görünümü ve durumu mükemmel olarak anlatılmakta, çok lezzetli bir suyu ve sağlıklı havası olduğu belirtilmektedir. [33]
Manastır duvarının yanında S. Lusavoriç isimli bir pınar vardı ve kare havuzu, rivayete göre, büyük kral III. Dırtad yaptırmış ve Krikor Lusavoriç burada çok sayıda vaftiz gerçekleştirmiştir. [34]

1900-1902 tarihlerinde manastır yenilenmiştir. [35] 19. yüzyılın ikinci yarısı ve 20. yüzyılın başlarında, Muş Surp Garabed Manastırı’nın kendisine ait mülkleri, tarlaları ve bostanları, ayrıca verimli ve bereketli arazilere sahip iki çiftliği, kayda değer bir geliri bulunmakta, büyük bağışlar almakta ve köylülerden meyve vergisi toplamaktadır. [36]

Surp Garabed Manastırının ana kilisesinin planı:
1 Çan kulesi | 2 Sasunlu Tornig'in mezarı | 3 Mamigonyanların mezarı | 4 Muşeğ Mamigonyan'ın mezarı | 5 Manastır başrahibinin koltuğu | 6 Ana mihrap, S. Haç | 7 S. Asdvadzadzin | 8 Isdepannos'un (Vart Badrig'in oğlu) mezarı | 9 S. Hagop'un mihrabı | 10 Sımpad Mamigonyan'ın mezarı | 11 S. Isdepannos | 12 Kayl (Kurt) Vahan'ın mezarı | 13 S. Hovannu Mıgırdiç'in istirahatgâhı (kalıntıları) | 14 S. Garabed | 15 Episkopos Atanakin'in mezarı | 16 S. Krikor Lusavoriç'in mihrabı | 17 S. Kevork | 18 İnziva odası || Çizim: Kıd. Vrt. Asdvadzaduryan.
(Kaynak: Garabed Lusararyan, Kavazankirk: Haçortutyunk vanaharts ukhdis S. Garabedi Darono (Muş Surp Garabed Manastırı başrahip listesi), Kudüs, S. Hagovpyants yayını, 1912)

Muş, Surp Garabed Manastırı panoraması (Kaynak: Library of Congress, Washington, DC)

Surp Garabed Manastırından çeşitli resimler.

Kaynaklar : 1), 2), 3) Р. Бекгулянц, По Турецкой Армении, Ростов на Дону, 1914 г. 4) (Kaynak: Christine Gardon arşivi, Berlin).

Manastır edebiyat, eğitim ve kültür merkezi olmuştur; zengin bir kütüphaneye sahiptir. Eçmiadzin’den sonra Ermenistan’ın en büyük ikinci dini merkezi olmuştur. “İnzivacılar başkenti” olarak adlandırılmış, önemli bir ziyaret yeri (doğu Ermenileri için de) olmuştur. Ziyaret günleri Vartavar ve Meryem Ananın Göğe Yükselişi yortularıdır; manastır arazisinde fani eğlencelerpanayırlar da düzenlenmiştir. Muş Surp Garabed Manastırı adakların gerçekleşmesini sağlayan, iyileştirici, lütüfkâr bir manastır olarak ünlenmiştir. Halk söylencelerinde manastırın ziyaret günlerine adanmış şarkılar yer almaktadır. [37]

Surp Garabed Manastırı, Muş-Duruperan diyakozluğunun merkez makamı olmanın yanı sıra Osmanlı Ermenileri için önemli ve etkili bir makamdı. Surp Garabed’in başrahibi aynı zamanda bölgenin dini önderiydi. [38] 1862-1869 yılları arasında manastır başrahipliğini Mıgırdiç Khırimyan yürütmekteydi. [39] 1869 yılında kendisi İstanbul Patriği seçilince görevini Karekin Sırvantzdıyants’a devretti; Sırvantzdıyants 1873’e kadar görevde kaldı. 1888’de, Surp Garabed Manastırı başrahipliğine ve Muş dini önderliğine yine Sırvantzdıyants getirildi ancak makamında uzun kalamadı. Kendisine atılan iftiralar neticesinde Osmanlı idaresi tarafından İstanbul’a çağırıldı. [40]

Surp Garabed Manastırının son başrahibi ve Muş dini önderi piskopos Nerses Kharakhanyan (12 Nisan 1915’te ölmüştür) olmuştur. [41] Büyük Felaket arifesinde Muş Surp Garabed Manastırı’nın ruhani kurulu şu altı isimden oluşmaktadır: Kıdemli vartebed Yeğişe Baluni, vartabed Gomidas Ardzruni, kıdemli vartabed Yeğişe Garabedyan, vartabed Vahan Yeretsyan, vartabed Garabed Lusararyan, rahip Khaçadur Akuletsi. [42]

Muş Surp Garabed Manastırı (Kaynak: Library of Congress, Washington, DC)

Muş Surp Arakelots Manastırı, Muş şehrinin güneydoğusunda, yaklaşık 10 km uzaklıkta, yürüyerek iki buçuk saatlik bir mesafede, Toros sıradağlarından iki tepe arasında, Dirıngadar veya Dzirıngadar diye adlandırılan dağın yamacında (bu nedenle Areknadzak Dirin Gadar manastırı olarak da bilinirdi), güzel bir coğrafyada yer alırdı. [43]

Manastıra, birkaç tercüman vartabedin mezarı da burada bulunduğundan Tarkmançats [tercümanlar] manastırı da denirdi. Ayrıca, manatırın ilk başrahibinin adına hürmeten “Yeğyazar Manastırı” (Ğazaravank) da denmiştir. [44]

Rivayete göre manastır 312 yılında Krikor Lusavoriç tarafından, mihrabında on iki havarlerden birkaçının kalıntısı gizlenerek kurulmuştur. [45]

19. yüzyıl sonları ve 20. Yüzyıl başlarında, manastır arazisinde iki kilise bulunmaktadır. Ana kilise Arakelots kilisesi (kuruluş: 11. Yüzyıl) kısmen kutsal figür oymalı taşlardan, kısmen tuğladan yapılmıştır. İç yapısı haç şeklinde, köşelerde iki katlı odalar, dıştan kare, kubbeli yapıdadır. Kilisenin sağ ve sol taraflarında İncil yazarlarından Margos ve Lukas’ın mezarları bulunmaktadır. [46]

Surp Arakelots Manastırı (Muş Ovası) (Kaynak: Library of Congress, Washington, DC)

Surp Arakelots Manastırı (Kaynak: Hamazasb Vosgiyan, Daron-Duruperani Vankerı [Muş-Durupınar manastırları], Viyana, Mıkhitaryan Matbaası, 1953)

Muş Surp Arakelots Manastırının mezarlığında önemli Ermeni yazarların mezarları bulunmaktadır: Tavit Anhağt, Ğazar Parbets, Mampre Verdzanoğ, Asoğig, Boğo Daronats. Bunların hepsi de bu manastırda yazmış, tercümanlık yapmış, yazı ve kalemle çalışıp Ermeni edebiyatına hizmet etmiş isimlerdir.

Kilisenin içinde, çok ince ve zevkli bir oymacılıkla resimler ve süslemelerle oyulmuş ceviz ağacından ahşap bir kapı muhafaza edilmektedir. Bu kapının, 12. yüzyıla ait olduğu üzerindeki “1134 TARİHİNDE, D. TOROS, KRİKOR VE ĞUGAS TARAFINDAN ÇİZİLMİŞTİR” ibaresinden anlaşılmaktadır. [47] Birinci Dünya Savaşı’ndaki işgaller sırasında, Büyük Felaket’in ilk yılı olan 1915’te Muş Ermenilerinin kırımından sonra tarihi eserlerle ilgilinen Alman subaylar fırsattan faydalanarak Türk yönetiminin izniyle, Arakelots Manastırına giderek, uygun bir zamanda Berlin İmparatorluk Müzesine taşımak amacıyla kapıyı sökerek Bitlis’e götürmüştür. Ancak Rus ordusu Bitlis’i ele geçirince tarihi kapı Rus ordusunda görev yapan Ermeni askerlerin eline geçmiştir. Onlar da bu değerli eseri Kafkasya’ya göç eden Ermenilere teslim etmiştir. Onlar da geçmişten emanet bu değerli kültür varlığını büyük bir özenle koruyarak Kafkasya’ya ulaştırmışlardır. Günümüzde bu kapı Ermenistan Tarih Müzesi’nde sergilenmektedir. [48]

1915 tarihine kadar, 1200-1202 yılları arasında yazılmış, Ermenilerin en değerli parşömen elyazısı “Mışo Carındir” de Muş Arakelots Manastırında bulunmaktaydı. Elyazmasına, bitirildikten hemen sonra Bayburt’un Ermeni olmayan hâkimi tarafından el konulmuş, hâkim elyazmasını iki yıl tuttuktan sonra 1204 yılında 4000 gümüş paraya Muş Arakelots Manastırına satmıştır. Bu meblağ, civarda yaşayanların katkısı ve manastır rahiplerinin çabalarıyla toparlanmıştır. Büyük Felaket günlerinde, elyazmasının iki parçası farklı yollardan Tiflis’te Ermeni Etnografya Derneği’ne, buradan da Erivan’a ulaşmıştır. “Mışo Carındir”, günümüzde Erivan’daki Mesrop Maşdots Elyazmaları Kütüphanesi’nde muhafaza edilmektedir. [49]

Büyük Felaket arifesinde, manastırın başrahibi, kıdemli vartabed Hovhannes Muratyan’dır. [50]

Surp Arakelots Manastırı (Kaynak: Christine Gardon arşivi, Berlin)

Yeğırtud Surp Hovhannes Manastırı (Ardzıvari Manastırı, Şişyüğ Manastırı isimleriyle de bilinirdi), Muş ovasının güneybatısında, şehirden 20-22 km uzaklıktati Sevsari (Sim dağları) dağının tepesindeki Yeğırtud köyü yakınlarında, etkileyici ve güzel bir coğrafyada bulunurdu. [51] Epikopos Dırtad Balyan, “Hay Vanorayk” [Ermeni manastırları] isimli kitabında manastırın konumunu şöyle anlatır: “Manastır duvarlarla çevrilidir; dört tarafı ormanlarla ve berrak suyu olan pınarla kaplıdır, havalı çok temizdir; Muş ovası susuz, yeşil bir deniz misali manastırın önü sıra uzanır; Sepan ve Khoyli Baba görünür.” [52]

Manastır, 4. Yüzyılda Krikor Lusavoriç ve rahip Vırtanes tarafından kurulmuş. [53] Manastır ve ismiyle ilgili birkaç rivayet anlatılır. Bunlardan birine göre, Hovhannes Mıgırdiç’in kalıntıları burada bulunmaktadır ve manastırın ismi de buradan gelmektedir. Başka bir rivayete göre havari Tateos, Mesih’in Mecdelli Meryem’i kutsadığı yağı, yeşil bir şişe içinde buradan getirmiştir ve Mesih’in havarileri arasında manastırın adı “Şişyüğ” [yağşişesi] olmuştur. [54] Üçüncü bir rivayete göre de bu şişe Yeğırtud adı verilen ağacın altında saklanmıştır ve manastırın ismi de buradan gelmiştir. [55]

Manatırın asıl kilisesi büyüklük ve yükseklik bakımından Muş Surp Garabed Manastırına neredeyse eşittir. Kutsal figür oymalı taşlarla kaplıdır, bazilika formuna sahiptir. [56] Kilise duvarıları ve dış duvarlar yer yer geçmiş dönemlerde meydana gelmiş depremler nedeniyle hasar görmüştür. [57]

Yeğırtud Surp Hovhannes Manastırı (Kaynak : Hagop Mancigyan, Ermeni Devrimci Hareketi Hatıratı, albüm-atlas, 1. Cilt, Los Angeles, 1992)

Manastır çan kulesi orta yüksekliktedir ve 1828 yılında inşa edilmiştir. Kilisenin içinde ve dışında bağımsız inziva odaları, şapeller ve S. Atanakine, S. Asdvadzadzin, S. Kevork ve S. Sarkis’e adanmış ibadethaneler bulunmaktadır. [58]

Manatırın diğer kilisesi olan Surp Isdepanos’un yakınlarında bir mezarlık vardır ve burada manastırın önemli din adamları gömülüdür. Yerleşkede dini önderlik merkezi ve 30’dab fazla odası olan misafirhane mevcuttur. 20. Yüzyılın başlarında manastır geniş bir yüzölçümüne, geniş çayırlara ve ormanlara sahiptir. [59]

Vartavar, Asdvadzadzin ve Khaçverats yortularında manastıra ziyarete gidilirdi. [60]

Büyük Felaket arifesinde, vartabed Mıgırdiç Kasbaryan (1845 doğumlu, 1884’te göreve getirilmiş ve Soykırım sırasında öldürülmüştür) manastır başrahibidir. [61]

Surp Arakelots Manastırı'nın başrahibi Vartabed Hovhannes Muradyan (Kaynak: Hamazasb Vosgiyan, Daron-Duruperani Vankerı [Muş-Durupınar manastırları], Viyana, Mıkhitaryan Matbaası, 1953)

Madnavank (diğer adlarıyla Madravank, Manravank, Markareyanots) Muş’a dört saatlik (20 km) mesafede, Muş ovasının kuzeybatısında, Dzıxavu köyünün karşısında, Murat nehrinin sağ tarafındaki derelerden birinin kıyındaydı. Rivayete göre manastır S. Krikor Lusavoriç tarafından kurulmuş ve buraya Kayseri’den getirilen S. Garabed’in kalıntılarından birkaç küçük kemik parçası yerleştirilmiştir ve manastır ismini buradan almıştır. [62] Başka bir görüşe göre de manastırın ismi kilisesinin küçüklüğünden, yerinin parmakla gösterilmiş olmasından ve başka sebeplerden gelmektedir. [63]

19. yüzyıl sonlarındaki kayıtlara göre manastır terk edilmiştir. Görevli din adamı bulunmamaktadır ancak yöre halkının sevdiği ziyaret yerlerinden biri konumundadır. Manastırın kubbeli ve taş yapılı ana kilisesi tamamen yıkık vaziyettedir ve manastırın diğer binalarının hali şöyledir: “Manastır kilisesi, eski mimari örneklerinden biri olarak küçük pençeleri kemerleri ayaktadır. Kilise üçe bölünmüştür: 1- Salon, 2- Kilise, 3- Şapel. Avlunun salonun taş çatısından beyaz ve kutsal figürlü taşlarla inşa edilmiş çan kulesi yükselmektedir. Üzerindeki haçta ‘BU HAÇ KALFA YEĞYA VE EBEVEYNLERİNİN HAYRINA LÜTUFKÂR ALLAH ADINA KONMUŞTUR, 1737’ yazmaktadır. Kilise küçük ve karanlıktır, ana mihrabı yoktur, sadece sağ ve sol mihrapları yerindedir. Bu iki mihrabın ortasında bulunan kapıdan şapel olduğunu belirttiğimiz 3. kısma geçilir. Burada iki mezar bulunmaktadır. Biri Surp Hovhannu Garabed’in ve diğeri de Surp Atanakine’nin adına. Kilisenin en eski yapısı bu şapeldir; sütunsuz oldukça yüksek bir binadır. Şapel ve yüksek kemerleri hâlâ ayaktadır. Kilise ve şapelin çatıları arasında bulunan pencerelerin kenar taşlarında şu iki hatırat okunmaktadır: 1) ‘1544 TARİHİNDE, TOROS VARTABED TARARINDAN EBEVEYNLERİNİN ANISINA İNŞA EDİLDİ.’ 2) ‘1600 TARİHİNDE, HOVHANNES VARTABED TARAFINDAN, KENDİSİ VE EBEVEYNLERİ VE ÇOK ÇALIŞIP TAHTALARI TAŞIYAN KHOCA ŞEYKH İLE BABASI ZAZRİ HAYRINA KİLİSE YENİLENDİ.’ [64]

Lojman olarak iki veya üç odası anca vardır. Avran, Guravu, Tzıkhavu, Salorig, Terig, Akhcag, Ardert, Alican ve Şekh Yusuf köyleri bu manastıra bağlı sayılırlardı. Manastırın oldukça verimli ve ekilebilir arazileri bulunmaktadır. [65]

1) Aşdişad harabeleri (Kaynak: Р. Бекгулянц, По Турецкой Армении, Ростов на Дону, 1914 г.)

2) Surp Sahag Bartev’in mezarı (Kaynak: Р. Бекгулянц, По Турецкой Армении, Ростов на Дону, 1914 г.)

Surp Sahagi Manastırı, eski ortaçağ Ermenistan’ın önemli mitolojik ve Hıristiyanlık sonrasının dönemin de önemli merkezlerinden biri olan Aşdişad kasabası yakınlarında, 20. yüzyıl başlarından Tereg isimli sade bir Ermeni köyünün olduğu mahalde bulunmaktaydı. Manastır tepeciğinden Muş ovasının birçok köyü, Meğraked ve Murat nehirleri görünmekteydi.

Rivayete göre manastır Surp Krikor Lusavoriç tarafından kurulmuştur. 19. yüzyılın ikinci yarısı ve 20. yüzyılın başlarındaki kayıtlara göre manastır terkedilmiş haldedir ve binaları da yıkılmıştır.

1897’de yayınlanmış bir tanıklıkta şöyle okumaktayız: “Bu gün o eski güzelliğinden eser kalmamış ve birkaç şapel kalıntısı dışında koca kilise tamamen yıkık halde, etrafında hiçbir şey kalmamış… duvarları neredeyse yerle bir olmuş; iç kısım tam 38 adım uzunlukta ve 31 adın genişliktedir, sağlam yapılı taşlarının kalınlığı 8 adımdır.” [66]

Episkopos Dırtad Balyan, “Hay Vanorayk” kitabında manastırın kalıntılarını şöyle aktarmaktadır: “Manastırın duvar taşları tuzla buz olmuş halde ve eski kilisenin yerinde daha doğrusu yan tarafında bir şapel ya da ahşap bir kilise denebilecek bir yapı inşa edilmiş. Bunun içerisinde kilisemizin büyük düşünürü Surp Sahag’ın mezarı bulunmaktadır. Surp Sahag’ın mezarının yanında Sırpuhi Şuşan’ın ve başka iki kişinin daha mezarı bulunmaktadır. Yıkık kilisenin ortasında, bağımsız üç mihrab yarı yıkık halde durmakta, oluşturdukları üçgen ana kilisenin asıl mihrabının yerini, ana kapının ve yanındaki şapellerinin konumunu gözler önüne getirmektedir. Rivayete göre bu üç mihrabın güneyde olanına “Müroni Khoran” adı verilirmiş ve bu mihrabın üzerinde Aşdits isimli bir manastır daha mevcutmuş ancak yerini tespit etmeyi başaramadık… Yine rivayete göre ana kilisenin ön tarafında, koca haçlı, büyük ve muhteşem bir bazilika da bulunmaktaymış. Vaftiz küvetinin yanındaki haçkar hâlâ ayaktadır ve halk tarafından “Kırdinki Kar” [terleme taşı] adı verilen bu taşın üzerinde 1581 tarihi bulunmaktadır.” [67]

Arkavank: Muş ovasında aynı isimdeki köyün yakınlarında.

Surp Arisdages Manastırı: Tel köyüne yaklaşık 2 km mesafede.

Kasbar Manastırı: Mogunk köyü yakınlarında.

Surp Kevork: Abılbıhar köyü yakınlarında.

Surp Kevork: Bağlu köyü yakınlarında.

Surp Kevork: Sulukh köyü yakınlarında.

Surp Garabed Manastırı: Pertag köyü yakınlarında. Komşu köylerin sakinleri tarafından sevilen bir ziyaret yeri.

Surp Mesrob Manastırı: Mesrob Maşdots’un doğum yeri olan Hatsig köyüne yakın. 19. yüzyıl sonlarında ve 20. yüzyıl başlarında manastırda sadece Mesrob Maşdots’a adanmış bir küçük bir ibadethane bulunmaktadır.

Surp Siyon Manastırı: Avzud köyü yakınlarında, Kırkur dağının tepesinde. 19. yüzyıl sonları ve 20. yüzyıl başlarında manastırda sadece bir şapel bulunmaktadır ve civar köyler tarafından bir ziyaret yeridir. [68]

•     [1] Raymond H. Kévorkian, Paul B. Paboudjian, Les Arméniens dans l'Empire Ottoman à la veille du Génocide, Paris, ARHIS, 1992, s. 479.
•     [2] Sarkis Pıteyan, Misag Pıteyan, Harazad Badmutyun Darono, Kahire, Hay Azki Himnatram yayınları, 1962, s. 90.
•     [3] Muş dini önderliği sekreteri Nazaret Mardirosyan’ın verilerine göre (“Van-Dosb” toplumsal, siyasi, ebedi haftalık dergi, Tiflis, 1. yıl, 12. sayı, 14 Şubat 1916, s. 8).
•     [4] A.g.e.
•     [5] A. KH. Safrasdyan, “İstanbul Ermeni Patrikhanesi tarafından Türkiye Adalet Nazırlığına sunulan kilise ve manastır listeleri ve takrirleri (1912-1913)”, Eçmiadzin, Surp Açmiadzin katolikosluk merkezi resmi yayını, 1965, I-II-II, s. 183.
•     [6] Teotig, Koğkota Hay Hokevoraganutyan yev İr Hodin Ağedali 1915 Dariin, Tahran, 2014, s. 107.
•     [7] “Van-Dosb”…, Sayı: 12, 14 Şubat 1916, s. 8.
•     [8] A. KH. Safrasdyan, “İstanbul Ermeni Patrikhanesi tarafından…”, s. 183.
•     [9] Teotig, Koğkota Hay Hokevoraganutyan, s. 107.
•     [10] A. KH. Safrasdyan, “İstanbul Ermeni Patrikhanesi tarafından…”, s. 183.
•     [11] Teotig, Koğkota Hay Hokevoraganutyan, s. 107։
•     [12] “Van-Dosb”…, Sayı: 12, 14 Şubat 1916, s. 8.
•     [13] A. KH. Safrasdyan, “İstanbul Ermeni Patrikhanesi tarafından…”, s. 183.
•     [14] Teotig, Koğkota Hay Hokevoraganutyan, s. 107–108։
•     [15] “Van-Dosb”…, Sayı: 12, 14 Şubat 1916, s. 8.
•     [16] A. KH. Safrasdyan, “İstanbul Ermeni Patrikhanesi tarafından…”, s. 183.
•     [17] Teotig, Koğkota Hay Hokevoraganutyan, s. 108.
•     [18] “Van-Dosb”…, Sayı: 12, 14 Şubat 1916, s. 8.
•     [19] A. KH. Safrasdyan, “İstanbul Ermeni Patrikhanesi tarafından…”, s. 183.
•     [20] Teotig, Koğkota Hay Hokevoraganutyan, s. 108.
•     [21] Hayasdani yev Haragits Şırçanneru Değanunneri Pararan [Ermenistan ve komşu bölgelerinin yer adları sözlüğü], Erivan, Erivan Üniversitesi Yayını, 1991, s. 893.
•     [22] 852 tarihinda, Arap eşkıyaların başı Yusuf, Surp Pırgiç kilisesinde Khutetsi Hovnan ve savaşçıları tarafından öldürülmüştür.
•     [23] «Luma”, Tiflis, 1899, 1. Kitap, s. 139.
•     [24] Teotig, Koğkota Hay Hokevoraganutyan, s. 108.
•     [25] Muş diyakozluğu sekreteri Nazaret Mardirosyan, Büyük Felaket arifesinde kendi kayıtlarında 109 Ermeni köyünün adını vermektedir. “Van-Dosb”…, Sayı: 12, 14 Şubat 1916, s. 8–9); Teotig Ermeni Patrikhanesinin 1913-1914 tarihli nüfus sayımı kayıtlarına göre 101 yerleşim yeri adı vermektedir (Teotig, Koğkota Hay Hokevoraganutyan, s. 110–125).
•     [26] Kévorkian/Paboudjian, Les Arméniens dans l'Empire Ottoman, s. 487.
•     [27] 1878 tarihli verilere göre, Arisdages Devgants, Aytselutyun ı Hayasdan 1878 [Ermenistan ziyareti 1878], Erivan, 1985, s. 48-54; 1902 tarihli verilere göre, Vicagakir Mışo Araçnortagan Temin varjaranats, yegeğetsyats, vanoreits, vıgayaranats, şen yev aver (i taşd Mışo yev Şırçagays) madrants, nıviragan değyats, pnagçutyan avanats yev şinits yev yegeğetsagan başdoneits, havakyal ısd hrahangi Azk. Badriyarkarani 1902 (Muş dini önderliğinin, Ermeni Patrikhanesi talebiyle hazırlanmış okul, kilise, manastır, ibadethane, terk edilmiş ve faal (Muş ovası ve civarındaki) şapel, kutsal mekân, terk edilmiş ve faal yerleşim yerleri, görevli din adamı raporu, 1902), şahsi yazışmalar, Keğam Der-Garabedyan (Dadrag), kişisel arşiv (belgeler Huşamadyan tarafından elimize ulaştırılmıştır); bkz. Muş-Demografi, George Ağcayan:  www.houshamadyan.org/arm/mapottomanempire/bitlispagheshvilayet/kazaofmush/mushlocale/mushdemography.html); 1913-14 tarihli veriler, Kévorkian/Paboudjian, Les Arméniens dans l'Empire Ottoman, s. 477-490.
  Kiliselerin kuruluş tarihleri şuradan alınmaktadır: “İstanbul Ermeni Patrikhanesi tarafından Türkiye Adalet Nazırlığına sunulan kilise ve manastır listeleri ve takrirleri (1912-1913)”, A. KH. Safrasdyan, s. 183 ve Vicagakir Mışo Araçnortagan Temin varjaranats, yegeğetsyats, vanoreits, vıgayaranats.
  Büyük Felaket arifesinde görevli din adamının isimleri Teotig’in verilerinde alınmıştır (Teotig, Koğkota Hay Hokevoraganutyan, s.110-125).
•     [28] Garo Sasuni, Badmutyun Daroni Aşkharhi [Muş dünyası tarihi], Beyrut, “Sevan” matbaası, 1956, s. 290-291։ Bahsi geçen manastırların arasına, Dırtad Balyan’ın “Hay Vanorayk” kitabında bahsettiği Mamkuni Manastırını da eklemek gerekir (Epikopos Dırtad Balyan, Hay Vanorayk (Ermeni Manastırları), Eçmiadzin Katolikosluk Merkezi yayını, 2008, s. 255.
•     [29] Epikopos Dırtad Balyan, Hay Vanorayk, s. 249.
•     [30] “Krisdonya Hayasdan” (Hıristiyan Ermenistan) ansiklopedisi, Erivan, Haygagan Hanrakidaran yayınları, 2002, s. 755.
•     [31] A.g.e.
•     [32] A.g.e.
•     [33] Epikopos Dırtad Balyan, Hay Vanorayk, s. 249.
•     [34] “Krisdonya Hayasdan” ansiklopedisi, s. 756.
•     [35] A.g.e., s. 755.
•     [36] Epikopos Dırtad Balyan, Hay Vanorayk, s. 249.
•     [37] “Krisdonya Hayasdan” ansiklopedisi, s. 755-756։
•     [38] Sasuni, Badmutyun Daroni, s. 289.
•     [39] Garabed Lusararyan, Kavazankirk: Haçortutyunk vanaharts ukhdis S. Garabedi Darono (Muş Surp Garabed Manastırı başrahip listesi), Kudüs, S. Hagovpyants yayını, 1912, s. 106.
•     [40] A.g.e, s. 111-113.
•     [41] “Haygagan Harts” (Ermeni meselesi) ansiklopedisi, Erivan, Haygagan Hanrakidaran yayınları, 1996, s. 165-166.
•     [42] Teotig, Koğkota Hay Hokevoraganutyan, s. 110-111.
•     [43] Epikopos Dırtad Balyan, Hay Vanorayk, s. 251; Gamsar Avedisyan, Hayrenakidagan Edütner, Erivan, “Sovedagan Kroğ” yayınları, 1979, s. 208.
•     [44] A.g.e.
•     [45] A.g.e.
•     [46] Epikopos Dırtad Balyan, Hay Vanorayk, s. 251-252։
•     [47] A.g.e.
•     [48] Gamsar Avedisyan, Hayrenakidagan Edütner, s. 206-207; Arakel Badrig, “Mışo Arakelots vanki turı” (Muş Arakelots manastırının kapısı), Eçmiadzin içinden, 1952, IX, s. 23-26. Başka bir kaynağa göre kapı, Bitlis’e, buradaki bir camiye yerleştirilmek maksadıyla Türkler tarafından götürülmüştür. (Teotig, Koğkota Hay Hokevoraganutyan, s. 125).
•     [49] Haygagan Sovedagan Hanrakidaran (Sovyet Ermeni Ansiklopedisi), 7. cilt, Erivan, 1981, s. 658.
•     [50] Teotig, Koğkota Hay Hokevoraganutyan, s. 125.
•     [51] Hayasdani yev Haragits Şırçanneru Değanunneri Pararan, Cilt 2, Erivan, Erivan Üniversitesi yayını, 1988, s. 193.
•     [52] Epikopos Dırtad Balyan, Hay Vanorayk, s. 254.
•     [53] A.g.e; Hamazasb Vosgyan, Daron-Durupınari Vankerı (Muş-Durupınar manastırları), Viyana, Mıkhitaryan matbaası, 1953, s. 93.
•     [54] Hamazasb Vosgyan, Daron-Durupınari Vankerı, s. 94; Hayasdani yev Haragits Şırçanneru Değanunneri Pararan, s. 194.
•     [55] A.g.e. Muşlu Keğam (Keğam Der-Garabedyan) ağacın tarifini şöyle yapmaktadır: “Yeğırtud, hep yeşil yapraklı bir ağaçtır, orta büyüklüktedir. Bu ağaç, günümüze kadar ulaşmıştır; manastırın doğusunda, kilisenin yanında, sürekli akan bir pınarın dibindedir. Sim bölgesinde neredeyse türünün tek örneğidir ve kendisine özel bir ihtimam gösterilmektedir. Etrafı bir çitle çevrilmiş, köklerinin yakınlarında eski haçkarların parçaları durmaktadır. Yeğırtud kutsaldır, özellikle Ermeni kadınlar ve kızlar, şifa arayan hastalar onu sürekli ziyaret edip dallarına çaputlar bağlayarak dallarını süslerler; acı ve ıstırabı orada bırakmak için, evlerine onun iyileştirici taze dallarından ve yapraklarından götürürler. Bu ağacın yeşil olması Yergüğtatslılar için mistik bir önem taşır, asırlardır yaşil kalmasını kutsal bir nişane sayarlar.” (Hamazasb Vosgyan, Daron-Durupınari Vankerı, s. 96)։
•     [56] A.g.e.
•     [57] Epikopos Dırtad Balyan, Hay Vanorayk, s. 254.
•     [58] A.g.e.
•     [59] Hayasdani yev Haragits Şırçanneru Değanunneri Pararan, Cilt 2, s. 194.
•     [60] Epikopos Dırtad Balyan, Hay Vanorayk, s. 254.
•     [61] Teotig, Koğkota Hay Hokevoraganutyan, s. 113.
•     [62] Epikopos Dırtad Balyan, Hay Vanorayk, s. 255; Hayasdani yev Haragits Şırçanneru Değanunneri Pararan, Cilt 3, Erivan, Erivan Üniversitesi yayını, 1991, s. 715.
•     [63] A.g.e.
•     [64] Epikopos Dırtad Balyan, Hay Vanorayk, s. 256.
•     [65] A.g.e.
•     [66] Mışo Aşkharh, Luma Edebi, siyasi, tarihi ve toplumsal dergi, Tiflis, 1897, Sayı 1, s. 144.
•     [67] A.g.e., s. 257-258.
•     [68] Sasuni, Badmutyun Daroni, s. 290-291.