Muş – Demografi

Yazar George Aghjayan, 20/06/16 (Güncelleme 20/06/16) Çeviren: Arlet İncidüzen

Muş bölgesi hakkında yapılacak demografik çalışmalar ulaşılabilir verilerin kıtlığı nedeniyle zorlaşmaktadır. Anlamlı bir analize ulaşabilmek için gerekli olan, uzun bir zaman dilimine yayılmış ayrıntılı seviyede bütünleyici kaynaklar Muş bölgesi için mevcut değildir. Osmanlı İmparatorluğu hayıtlar eksik ve var olan kayıtların kesinlikleri şüphelidir. Ermeni kaynakları daha ayrıntılı olmasına rağmen, yeterince ayrıntılı değildir ve çoğunlukla nüfus verilerinde belirgin farklılıklar görülmektedir.

Bu bariz eksiklikler, verilerin farklı şekillerde yorumlanmasına sebep olmaktadır. Justin McCarthy, uzun yıllardır Osmanlı İmparatorluğu’ndaki Ermeni nüfusunun boyutu üzerindeki uyuşmazlıkların parlama noktası olmuştur. [1] Levon Maraşlıyan, McCarthy’nin Muş’un da dahil olduğu Bitlis Vilayeti hakkında ele aldığı konulara özel bir önem vermektedir. [2] Tartışmalı konuların uygun şekilde analiz edilmesi yerinde olmasına rağmen, burada asıl belirtmek istediğim konuların geride kalmasına yol açabilir. Şu kadarını söylemeliyim ki aşağıdaki makalemin de yayınlanmış diğer makalelerim gibi tarihi demografik verilerin yorumlanması ve düzgün değerlendirilmesi için gerekli çalışmaları yansıttığını ummaktayım. [3]

Bölgenin uzaklığı, nüfus kayıtlarının tutulmasında ve farklı nüfus tahminlerinin yapılmasında açık bir neden oluşturmaktadır. 1870 Erzurum Vilayeti Salnamesi, Muş Kazası nüfusunu, 5963 Müslüman, 4218 Apostolik Ermeni, 726 Katolik Ermeni ve 33 Protestan Ermeni olmak üzere toplam 2704 hane şeklinde vermektedir. Sadece erkekler sayılmıştır. Bununla birlikte sadece 6 yerleşim yeri içermektedir. Muş kazasının köylerinin büyük bir kısmı, Kosor ve Handris nahiyelerine dahil edilmiş olabilir. Bu üç bölge toplandığında erkek nüfusu, toplam 7511 hanede, 13827 Müslüman, 20656 Apostolik Ermeni, 3701 Katolik Ermeni ve 85 Protestan Ermeni şeklinde olmaktadır. [4] Buna göre, Osmanlı resmi kayıtları 1878 yılından itibaren bölgedeki nüfusun çoğunluğunun Ermenilerden oluştuğunu göstermektedir.

Muş bölgesi, Ermeni göçmenler, büyük olasılıkla Soykırım sonrasındaki yıllara ait (Kaynak: Bodil Biørn arşivi)

1892 Bitlis Salnamesi nüfusu, cinsiyet ve her bir kazadaki dini unsurlara göre aktarmaktadır. Muş Kazasında 21246 Müslüman (11451 erkek ve 9795 kadın), 32391 Apostolik Ermeni (18649 erkek ve 13742 kadın), 2449 Katolik Ermeni (1360 erkek ve 1089 kadın) ve 488 Protestan Ermeni (301 erkek ve 187 kadın) yaşamaktadır. Erkeklerin kadınlara oranı Müslümanlarda 1.169 iken Ermenilerde 1.352’dir. Buradan Ermeni kadınların büyük olasılıkla eksik sayıldığı anlaşılmaktadır.  Toplam Ermeni nüfusu 35328 kişiyle Muş Kazasında çoğunluğu (%60’tan büyük) oluşturmaktadır. [5]

1890’ların başlarında, Fransız coğrafyacı Vital Cuinet, Osmanlı İmparatorluğu üzerine hazırladığı La Turquie d'Asie, géographie administrative: statistique, descriptive et raisonnée de chaque province de l'Asie Mineure başlıklı muazzam demografik çalışmasını yayınladı. Kitabın malzeme hacmi geniş olmasında karşın, Cuinet, kaynak verilerin doğasında zayıflıklar olduğunu açıkça kabul etmektedir. Cuniet, Muş Kazasında nüfusu, 22382 Müslüman, 16064 Apostolik Ermeni, 2840 Katolik Ermeni ve 717 Protestan Ermeni şeklinde verir. Müslüman, Katolik ve Protestan nüfusu, Bitlis salnamesindeki erkek nüfusunun iki katı göründüğünde mantığa uygundur. Bununla birlikte Cuinet’nin aktardığı Apostolik Ermeni nüfusu, Bitlis salnamesindeki Ermeni Apostolik erkek sayışınsan bile daha az görünmektedir. Bu nedenle, dikkate değer bir Ermeni çoğunluğun, Cuinet’nin eserinde azınlığa dönüştüğü görülmektedir. [6]

Daha eski Ermeni kaynakları, nüfusu, 1890 civarında bölgenin Piskoposluk merkezi tarafından hazırlanan köy düzeyinde hane sayısı bazında detaylandırır. Veri, Hovhannes Der Mardirosyan’ın Van, Bitlis ve Erzurum vilayetleri üzerine hazırladığı önemli çalışmasına dahildir. [7] Bu kaynağa göre, Muş Kazasında 3959 hane Ermeni yaşamaktadır. Ancak Ermenilerin yaşadığı köylerin yaklaşık olarak yarısı kaydedilmiştir.

Çarlık Rusyası ordusundan General Mayewski'nin Muş hakkında hazırladığı rapordan bir sayfa (Kaynak: Mehmet Ṣadik. Van, Bitlis Vilâyetleri Askerî Istatistiḳi. İstanbul: Matbaa-yi askeriye, 1330 (1912-1913))

Rus general Mayewski’nin, 1890’lardaki Ermeni-Türk çatışmaları üzerine yayınladığı incelemesinde nüfus, köylerdeki hane sayısı bazında detaylandırılmıştır. [8] Nüfus, 1899 tarihinden hesaplanmıştır ve Muş da kazalar arasında sayılmaktadır. Yine, kitabın içeriği ve istatistikler arasında bir uyuşmazlık mevcuttur. [9] Kitabın genelini kapsayan soruların derinine inilmese bile Muş istatistiklerinde oldukça ciddi sorunlar görülmektedir.

Mayewski, köyleri Ermeni ve Kürt hane sayısına göre detaylandırır. Mayewski’nin incelemesinde geçen köyleri başka kaynaklarla ayrıntılı bir şekilde karşılaştırdıktan sonra, en azından, Muş Kazasındaki 192 köyden 158’inde nüfusun yanlış verildiğini tespit ettim. Kalan 34 köyün, 19 tanesinde Ermeni ve Kürt hane sayısı eşit verilmiştir. Böylece, muhtemelen sadece 15 köyün hane sayısı doğru kaydedilmiştir. 

Köylerin büyük çoğunluğu (%87), tamamen Ermeni veya tamamen Kürt köyü olarak geçmektedir. Neredeyse bunların tamamı yanlıştır (örneğin, aslında tamamen Kürt köyü olan bir yer Ermeni köyü veya tam tersi şekilde verilmiştir). Yanlış rapor edilen Ermeni ve Kürt köyleri eşit şekilde bölünmüş olsa da bu durumun nüfusa dağılımı aynı şekilde yansımamıştır. Mayewski, Muş’ta 7760 hane Kürt ve 3491 hane Ermeni olduğundan bahseder. Eğer araştırmada geçen her köyü hesaplayacak olursak, ulaşılan sonuç toplam 7991 hane Kürt ve 3266 hane Ermeni olmaktadır. Bununla birlikte hata düzeltildiğinde sonuç 4705 hane Kürt ve 6517 hane Ermeni sonucuna ulaşılır ki bu da gerçekte Mayewski’nin Muş Kazası nüfusunun çoğunluğunun Ermeni olduğunu teyit ettiğini gösterir.

Yakın zamanda, Keğam Der Garabedyan’ın şahsi belgeleri arasında bir nüfus sayımı raporu bulundu. Muhtemelen bu belgeler bir zamanlar Ermeni Devrimci Federasyonu’nun (Taşnaktsutyun) arşivlerine aitti. [10] Nüfus sayımının tarihi 1902 yılına ait duruyor ve Muş Kazasındaki Ermeni nüfusu toplam 6116 hanede 44080 kişi olarak belirtilmiş. Bununla birlikte Muş şehrinin de içinde bulunduğu birkaç önemli yerleşim yeri sayıma dahil edilmemiş. Bunu da göz önünde bulundurursak kazanın Ermeni nüfusunun 55000’in üzerinde olduğunu söylemek yersiz kaçmayacaktır.

Der Garabedyan’ın belgeleri arasında Piskoposluk merkezi ile Nazaret Mardirosyan tarafından hazırlanmış ve kitabın basıldığı 1910 yılı dolaylarına ait hane sayısı hakkında iki güncelleme de mevcut. Piskoposluk, Ermenilerin yaşadığı birçok köyü yine hesaba katmamış görünmekte. Bununla birlikte Mardirosyan’ın listeleri daha eksiksiz olarak, 97 yerleşim yerinde 6455 hane Ermeni şeklinde göstermektedir.

Hane sayısı, genel olarak demografik bir analiz için gerekli olan ideal kaynaktan azdır. Ermenilerin yaşadığı bu coğrafya kapsamında, hane sayısını her yeni nesille bölmek mutlak anlamda hane nüfusu üzerinde dalgalanmalar yaratacaktır. Çoğu durumda sabit görünmesine rağmen bir hane tanımında bile belirgin sapmalara rastlanabilir.

Kullanıma daha elverişli Ermeni nüfus sayımları ancak Soykırım arifesinde kayıt altına alınmıştır. [11] Burada bile çoğu rakam düşük bir hassasiyet seviyesine sahiptir. Muş Kazasının Ermeni nüfusu, Ermeni kaynaklarına göre 75000 üzerindeyken, Osmanlı resmi kaynaklarına göre sadece 36316 (22125 erkek ve 14191 kadın) kişidir. Aynı Osmanlı kaynağı, büyük bir çoğunluğunu muhtemelen Kürtlerin oluşturduğu Müslüman nüfusu 30254 (17744 erkek ve 12510 kadın) olarak vermektedir. [12] Görüldüğü üzere kadın nüfusu daima eksik sayılmakta ve Osmanlı kayıtlarında Ermeni kadınlar Müslüman kadınlardan daha eksik yansıtılmaktadır.

1913-1915 yılları arasında, Nazaret Mardirosyan istatistiklerini güncellemiş ve Van-Tosp periyodiğinde yayınlamıştır. [13] Listelenen köyler Ermeni nüfus sayımına çok yakındır ve kayıt altına alınan Ermeni nüfusu 80000’in üzerindedir.

Justin McCarthy’nin çalışmasına dönersek, McCarthy, 1914 Osmanlı nüfus sayımındaki toplam veriler üzerinde kadın ve çocukların eksik sayıldıklarını varsayarak ayarlamalar yapmıştır. McCarthy’nin hesaplarına göre diğer vilayetler arasında, kadın ve çocuklar en fazla Bitlis’te eksik sayılmıştır ve kendisi Ermeni nüfusuna eklemeler yapmıştır çünkü “Ermeni erkekler de ciddi oranda eksik sayılmıştır.” Bununla birlikte sadece Siirt ve Ginç bölgeleri için ayarlamada bulunmuştur. McCarthy, Muş Vilayeti verilerinin “oldukça doğru rapor” edildiği kanısındadır.

McCarthy’nin değerlendirmesi kısmen hane başına düşen nüfus analizlerinden oluşmaktadır. Oysa, gördüğümüz üzere Mayewski’nin Muş’taki hane sayısı verileri ciddi bir şekilde hatalıdır. Ayrıca, 1899’daki hane sayısı verilerini 1914 nüfus sayımı verileriyle kullanmanın anlamsızlığı da sorgulanmalıdır. Örneğin, McCarthy, hane başına 3.9 Müslüman ve 10.4 Ermeni olan düzeltilmemiş değerleri makul görür müydü? Eğer öyleyse, hane başına 6.4 Müslüman ve 5.6 Ermeni olan doğru değerleri nasıl yorumlardı?

Ermeni Patrikhanesi'nin 1902 tarihli nüfus sayımı kayıtlarından Van bölgesi ait birkaç sayfa (Kaynak: İstanbul Ermeni Patrikliği'nin talebi üzerine hazırlanmış, Muş Piskoposluğuna bağlı okul, kilise, manastır, şapel ve kutsal yerlere ait istatistiksel veriler, harabe veya kullanıma açık (Muş ovası ve civarı); şehir ve köylerdeki nüfus verileri, dini personel sayısı (1902), Ermeni Devrimci Federasyonu, şahsi yazışmalar, Keğam Der-Garabedyan (Dadrag), özel arşiv)

McCarthy’nin Bitlis ve Ginç için bulduğu çözüm şaşırtıcı: 1914’te kayıt altına alınan Ermeni nüfus sayımı verilerini Cuinet’in verileriyle değiştirmiş. Cuinet’in rakamları sadece şaibeli değil, aynı zamanda 25 yıl öncesinde ait! Niyetini göz önünde bulundursak bile McCarthy en azından nüfusu geçmiş 25 yıl için güncellemeliydi.

Muş Sancağı için üç Osmanlı kaynağı mevcuttur. Daha önce bahsettiğim 19-892 Bitlis Salnamesi ve 1914 nüfus sayımının yanı sıra bir de 1906/1907 nüfus sayımı verileri bulunmaktadır. [14] Aslında, 1914 rakamları 1906/1907 nüfus sayımının aradan geçen yıllar içindeki doğum ve ölümlere göre güncellenmiş hali olmalı. Bu üç kaynaktan da not alınacak bir dizi çıkarım mevcuttur.

İlk olarak, 1892 ile 1906 yılları arasında sancağın toplam nüfusunda düşüş kaydedilmiştir. Cinsiyete göre veriler düzenlenmiş olmasına rağmen Müslüman ve Ermeni nüfusunda eşit bir düşüş (yaklaşık %14) gözlemlenmektedir. 1892 ile 1914 arasında geçen 25 yıllık bir süre göz önüne alındığında, Muş Sancağının Ermeni nüfusu sadece %4’lük bir artış gösterirken Müslüman nüfus %56 artmıştır. Bununla birlikte 1906 ile 1914 arasında, Müslüman nüfus sürekli bir artış (yaklaşık %80) gösterirken Ermeni nüfusu sadece %21 artmıştır. Böylece Osmanlı resmi kaynaklarına göre Ermeni nüfusu 1908 anayasası öncesinde aslen sancak nüfusunun %50’sini oluşturmaktayken 1914’te sancak nüfusunun %40’nı oluşturacak şekilde kaydedilmiştir.

1906 yılına ait Muş Kazası verileri elimizde olmasa da sancağın tamamı için benzer bir şablonun sergilendiğini varsayabiliriz. 1892’de 1906’ya kadar olan büyüme oranları aşağıdaki gibidir:

                    Müslüman      Ermeni
Erkek            %55.0           %8.9
Kadın            27.7              -5.5
Toplam          42.4              2.8

Bu rakamlara şüpheli yaklaşılmalıdır. Ermeni erkek nüfusunun Müslüman erkek nüfusu kadar artmayışının 1894-1896 Hamidiye Katliamlarının etkisine bağlı olduğu ileri sürülebilir. Ne var ki Ermeni kadın nüfusundaki düşüşü bu sebebe bağlamak mümkün değildir. Şayet Ermeni kadınların geniş bir bölümü İslam’ı seçmeye zorlanmışsa, Müslüman kadın nüfusundaki yükseliş de belirgin olurdu. Ayrıca, Müslüman erkek nüfusunda artış da gerçekçi değildir. Nitekim başlarda kaza nüfusunun %60’ını oluşturan Ermeniler, 1914’e gelindiğinde %55 olarak kaydedilmiştir.

Kesin bir Ermeni nüfusuna ulaşabilmek için bir sürü içinden çıkılmaz soru bulunmaktadır. İlk olarak, Müslüman erkek nüfusundaki artış kazanın aldığı göçlerden mi, köylerin bölünmesinden mi, Müslüman erkeklerin daha iyi sayılmasından veya özellikle Müslüman erkek çocukların daha iyi sayılmasından mı kaynaklanıyordu? Bunlarından her birinin Ermeni nüfusu üzerinde yapılacak ayarlamaya farklı bir etki olurdu. Örneğin, 1914’te yetişkin Müslüman erkekler daha iyi kayıt edildiyse, kayıt etmede yaşanan gelişimin Ermenileri kapsamaması Ermeni erkeklerle arasındaki açığın makul bir sebebi olabilir.

Ermeni Patrikhanesi'nin 1902 tarihli nüfus sayımı kayıtlarından Van bölgesi ait birkaç sayfa.

Meseleye yaklaşmanın başka bir yolu da Osmanlı nüfus sayımının Ermeni nüfus sayımıyla uyumlu olabilmesi için gerekli ayarlamaların tespit edilmesidir. Örneğin, aşağıda iki olasılık mecvuttur:

1. durumda, Ermeni erkek nüfusunun artışı %45, Müslüman erkek nüfusununkiyse %55’tir. Ek olarak, erkek nüfusu eksik sayılan çocuklar için %17 oranında ayarlanmıştır. Bu, McCarthy’nin 1895 Osmanlı belgesinde Bitlis Vilayeti tamamı için ulaştığı yaş dağılımıyla aynı faktördür. Burada amaç onun kullanımını doğrulamak değil, sadece bir örnek vermektir. Kadınların sayısı için erkek nüfusu ikiyle çarptıktan sonra, sonuç yaklaşık olarak 75000 kişidir.

2. durumda, Ermeni ve Müslüman erkek nüfus artış oranları aynıdır (%55). Böylece eksik sayılan çocukların da hesaplanmasıyla toplam Ermeni nüfusu takriben 75000 kişidir.

Her iki durum da olasıdır ve McCarthy’nin yorumuna göre, 1892 Bitlis Salnamesinde mevcut olan Ermeni yüzdesi aşağıdaki “değer”e sahiptir. Benim amacım Muş bölgesindeki kesin Ermeni nüfusuna ulaşmak değildir. Aksine, demografik araştırmalar yaparken gerekli özeni sergilemek ve özellikle açıkça eksik olan veriler hesaplanırken, görünüşte çelişkili olan kaynakların aslında nasıl tamamlayıcı olabileceğini vurgulamaktır.

Aşağıdaki liste, Muş Kazasında Ermenilerin yaşadıkları köylere aittir ve nüfus farklı kaynaklara göre kaydedilmiştir. Kilise ve manastırların isimlendirilmeleri ayrıntılı değildir. Köşeli parantez içinde verilen isim, yerleşimin en yakın tarihte kullanılan ismidir.

38°49'41.34"K 41°41'57.59"D
Surp Asdvadzadzin Kilisesi
Surp Kevork Manastırı

Abelbuhar köyü, yukarıda bahsedilen sorunlara bir örnek teşkil etmektedir. Piskoposluk merkezi köyde 1890’da 50 hane Ermeni olduğunu kaydetmişken 1910’da sadece 10 hane Ermeni görünmektedir. Der Garabedyan, 1902’de, köyde yaşayan Ermenilerin sayısını 93 kişi ve 15 hane olarak tespit etmiştir. Rakamlar bilinmeyen bir tarihte, 21 hanede 150 Ermeni olarak güncellenmiştir. Mayewski, köyde sadece Kürtlerin yaşadığını belirtmiş ve nüfusu 40 hane olarak vermiştir. Nazaret Mardirosyan, başlangıçta nüfusun 1910 yılında 20 hane Ermeni’den oluştuğunu aktarmıştır. Soykırım öncesinde, köyde 35 hanede 286 Ermeni yaşamaktadır. Bununla birlikte Mardirosyan 1914 yılında küçük bir düşüş kaydederek nüfusu 32 hanede 278 Ermeni şeklinde belirtmektedir. Abelbuhar nüfusunun hızla azalmasının ve ardında tekrar çoğalmasının tatmin edici bir izahı bulunmamaktadır. Mayewski, köyün nüfusunun karma olduğundan hiç bahsetmezken, Ermeni kaynakları küçük ama büyün bir Çerkez nüfusu (1890’da 2 hane ve 1910’da 18 hane) belirtmektedir.

38°53'11.08"K 41°32'53.84"D
Surp Asdvadzadzin Kilisesi

Ağçan, Muş şehrinin kuzeyinde önemli bir Ermeni köyüydü. Piskoposluk kayıtlarına göre 1890 yılında köyde 110 hane Ermeni ve 8 hane Kürt yaşamaktaydı. Mayewski, burada bir kes daha hatalı olarak köyde belirttiği 90 hanelik nüfusun sadece Kürtlerden oluştuğunu aktarmaktadır. Der Garabedyan, 1902’de, köyde yaşayan toplam 95 hanede 780 Ermeni tespit etmiştir. Piskoposluk kayıtlarına göre köydeki nüfus 1910’da 100 hane Ermeni ve 9 hane Kürt şeklinde artış göstermiştir. Oysa Mardirosyan köyde 120 hane Ermeni bulunduğunu aktarmaktadır. Soykırım öncesinde, köyde 127 hanede 1522 Ermeni yaşamaktadır. Hane başına düşen 12 kişilik nüfus yüksek görünmektedir. Mardirosyan’ın 1914’te güncellediği rakamlara göre köyde 220 hanede 1860 Ermeni yaşamaktadır. Hane başına düşen 8.5’lik nüfus çok daha akla uygun gelse de kaydedilen hane sayısı diğer kaynaklardan ciddi ölçüde yüksektir. Köy, yeni yerleşimcilerin gelmesiyle hızla büyümüş görünüyor.

38°40'38.78"K 41°59'6.94"D
Surp Minas Kilisesi

Ağpenis’te sürekli bir Ermeni nüfusundan bahsedilmemektedir. Köy, kazanın en doğudaki noktasıdır. Mayewski, burada Ermeni nüfusundan bahseden ilk kaynaktır. Köyde, 20 hane Ermeni ve 20 hane Kürt yaşadığını aktarmaktadır. A-to’da Mardirosyan’a atfedilen 1910 yılına ait 80 hanelik Ermeni nüfusunda rakam hatası yapılmış gibi görünmektedir. Mardirosyan’ın güncellenmiş 1914 verilerine göre köyde sadece 3 hane şeklinde 27 Ermeni yaşamaktadır. Diğer kaynaklar, köyde hiç Ermeni nüfusundan bahsetmemiştir.

38°54'26.40"K 41°26'10.30"D
Surp Amenpırgiç Kilisesi

Aladen, 1890 nüfus sayımında geçmemektedir. Mayewski, köyde, 15 hane Ermeni ve 15 hane Kürt yaşadığını aktarmaktadır. Der Garabedyan, 1902’de, köyde yaşayan toplam 17 hanede 102 Ermeni tespit etmiştir. Bu rakamlar, 18 hanede 138 Ermeni şeklinde güncellenmiştir. Soykırım öncesinde Patrikhane köyün Ermeni nüfusunu 15 hane ve 111 kişi şeklinde bildirmiştir.  Mardirosyan, 1910 yılında köyde sadece 8 hane Ermeni bulunduğunu belirtmektedir. 1914’te ise bu rakamı, 25 hanede 253 Ermeni şeklinde güncellemiştir.

Muş, köy hayatından bir kesit (Kaynak: Bodil Biørn arşivi).

38°37'54.01"K 41°20'17.29"D
Kilise yok

Alyank, daha çok Sasun’un bir parçası olarak sayılabilecek Geliguzan yakınlarındaki köyler kümesine dahildi. Mayewski, köyde sadece 50 hanelik bir Kürt nüfusu olduğundan bahseder. Bununla birlikte, Piskoposluk merkezinin 1910 rakamlarına göre köyde 65 haneden ve 539 kişiden oluşan bir Ermeni nüfusu kaydedilmiştir. Soykırım öncesinde Patrikhane köydeki Ermeni nüfusunu 72 hane ve 566 kişi şeklinde bildirmiştir.

38°41'47.95"K 41°46'9.18"D
Surp Tukhmanug Kilisesi

Aliklıpon, 1890 Psikoposluk verilerinde yer almamaktadır. Mayewski, köyde 40 hanelik bir Kürt nüfusu olduğundan bahseder. Der Garabedyan, 1902 yılında köyde 45 hanede 315 Ermeni yaşadığını aktarır. Soykırım öncesinde Patrikhane köydeki Ermeni nüfusunu 55 hane ve 503 kişi şeklinde bildirmiştir. Mardirosyan, 1910’da 80 hane Ermeni tespit etmiştir ancak 1914’te nüfus verilerini 65 hanede 560 Ermeni şeklinde güncellemiştir.

38°50'3.06"K 41°33'44.27"D
Surp Asdvadzadzin Kilisesi

1890 Piskoposluk verilerine göre köyde 97 hane Ermeni bulunmaktadır. Mayewski, köyde 70 hanelik bir Kürt nüfusu olduğundan bahseder. Der Garabedyan, 1902 yılında köyde 75 hanede 520 Ermeni yaşadığını aktarır. Piskoposluk merkezi 1910 yılında köyde 70 hanelik bir Ermeni nüfusu kaydetmiştir. Soykırım öncesinde Patrikhane, köydeki Ermeni nüfusunun 112 hane ve 1213 kişiyle artmış olduğunu bildirmiştir. Mardirosyan, 1910’da 80 hane Ermeni tespit etmiştir ancak 1914’te nüfus verilerini 130 hanede 1420 Ermeni şeklinde güncellemiştir. Bu son rakamda hane başına düşen kişi sayısının 10’un üzerinde olması yüksek görünmektedir.

38°44'4.93"K 41°33'50.69"D
Surp Giragos Kilisesi

1890 Piskoposluk verilerine göre köyde 29 hane Ermeni bulunmaktadır. Mayewski, köyde 40 hanelik bir Kürt nüfusu olduğundan bahseder. Der Garabedyan, 1902 yılında köyde 36 hanede 280 Ermeni yaşadığını aktarır. Piskoposluk merkezi 1910 yılında köyde 18 hanelik bir Ermeni nüfusuyla önemli bir düşüş kaydetmiştir. Bununla birlikte, Mardirosyan’a göre 1910’da köyde hâlâ 30 hane Ermeni bulunmaktadır. 1910’da Piskoposluk merkezi de 3 hanelik küçük bir Kürt nüfusu kayda geçmiştir. Soykırım öncesinde Patrikhane köydeki Ermeni nüfusunu 33 hane ve 250 kişi şeklinde bildirmiştir. Mardirosyan, 1914’te nüfus verilerini 40 hanede 318 Ermeni şeklinde güncellemiştir.

38°41'27.72"K 41°38'0.41"D
Surp Hagop Kilisesi

1890 Piskoposluk verilerine göre köyde 130 hane Ermeni bulunmaktadır. Mayewski, köyde 96 hanelik bir Kürt nüfusu kayda geçmiştir. Der Garabedyan, 1902 yılında köyde 150 hanede 980 Ermeni yaşadığını aktarır. Alizirum’da olduğu gibi, Piskoposluk merkezi 1910 yılında burada da 100 hanelik bir Ermeni nüfusuyla önemli bir düşüş kaydetmiştir. Bununla birlikte, Mardirosyan’a göre 1910’da köyde hâlâ 160 hane Ermeni bulunmaktadır. 1910’da Piskoposluk merkezi de 7 hanelik küçük bir Kürt nüfusu kayda geçmiştir. Soykırım öncesinde Patrikhane köydeki Ermeni nüfusunu 156 hane ve 1250 kişi şeklinde bildirmiştir. Mardirosyan, 1914’te nüfus verilerini 165 hanede 1380 Ermeni şeklinde güncellemiştir.

38°39'16.49"K 41°47'18.81"D
Surp Sarkis Kilisesi

1890 Piskoposluk verilerine göre köyde 22 hane Ermeni bulunmaktadır. Mayewski, köyde 10’ar hanelik eşit bir Ermeni ve Kürt nüfusundan bahseder. Der Garabedyan, 1902 yılında köyde 15 hanede 98 Ermeni yaşadığını aktarır. Bu rakam, 18 hanede 113 Ermeni şeklinde revize edilmiştir. Piskoposluk merkezi 1910 yılında köyde 18 hanelik bir Ermeni ve ayrıca 17 hanelik bir Kürt nüfusu bildirmektedir. Bununla birlikte Mardirosyan, 1910’da 30 hane Ermeni tespit etmiştir. Soykırım öncesinde Patrikhane köydeki Ermeni nüfusunu 24 hane ve 203 kişi şeklinde bildirmiştir. Mardirosyan, 1914’te nüfus verilerini 30 hanede 200 Ermeni şeklinde güncellemiştir.

38°49'22.49"K 41°22'10.89"D
Surp Harutyun Kilisesi

1890 Piskoposluk verilerine göre köyde 35 hane Ermeni ve 5 hane Kürt bulunmaktadır. Mayewski, 50 hane Kürt ve 2 hane Ermeni kaydetmiştir. Der Garabedyan, 1902 yılında köyde 32 hanede 255 Ermeni yaşadığını aktarır. Piskoposluk merkezi köyün nüfusunu 20 hane Ermeni ve 17 hane Kürt şeklinde daha düşük göstermektedir. Bununla birlikte Mardirosyan, 1910’da 40 hane Ermeni tespit etmiştir. Soykırım öncesinde Patrikhane köydeki Ermeni nüfusunu 24 hane ve 178 kişi şeklinde bildirmiştir. Mardirosyan, 1914’te nüfus verilerini 45 hanede 360 Ermeni şeklinde güncellemiştir.

38°40'56.23"K 41°55'18.56"D
Surp Asdvadzadzin Kilisesi

Ardonk, 1890 Piskoposluk verilerinde yer almaz. Mayewski, köyde sadece 100 hanelik bir Kürt nüfusu kayda geçmiştir. Der Garabedyan, 1902 yılında köyde 102 hanede 754 Ermeni yaşadığını aktarır. Piskoposluk merkezi 1910 yılında köyün 126 hanelik nüfusa sahip sadece Ermenilerin yaşadığı bir köy olduğunu göstermektedir. Mardirosyan, 1910’da 120 hane Ermeni tespit etmiştir. Soykırım öncesinde Patrikhane köydeki Ermeni nüfusunu 147 hane ve 1470 kişi şeklinde bildirmiştir. Mardirosyan, 1914’te nüfus verilerini 147 hanede 1105 Ermeni şeklinde güncellemiştir.

38°42'26.21"K 41°32'54.55"D
Surp Giragos Kilisesi

1890 Piskoposluk verilerine göre köyde 83 hane Ermeni ve 4 hane Kürt bulunmaktadır. Mayewski, 75 hane Kürt kaydetmiştir. Der Garabedyan, 1902 yılında köyde 105 hanede 750 Ermeni yaşadığını aktarır. Daha sonra nüfusu 787 Ermeni şeklinde revize etmiştir. Piskoposluk merkezi köyün nüfusunu 66 hane Ermeni ve 15 hane Kürt şeklinde düşük göstermektedir. Mardirosyan da 1910’da 70 hane Ermeni tespit ederek bir düşüşü göstermektedir. Soykırım öncesinde Patrikhane köydeki Ermeni nüfusunu 104 hane ve 1005 kişi şeklinde bildirmiştir. Mardirosyan, 1914’te nüfus verilerini 103 hanede 797 Ermeni şeklinde güncellemiştir.

38°45'10.98"K 41°31'47.26"D
Surp Yerek Khoran Kilisesi

Bu önemli köy şaşırtıcı biçimde 1890 Piskoposluk raporunda geçmemektedir. Mayewski, 160 hanelik nüfusla köyü tamamen bir Kürt köyü olarak kaydetmiştir. Der Garabedyan, 1902 yılında köyde 180 hane Ermeni göstermektedir. Bu durumda Ermeni nüfusu 1300 kişinin üzerinde olmalıdır. Piskoposluk, 1910’da yine bu köyden bahsetmez ancak Mardirosyan 150 hane Ermeni belirtmektedir. Soykırım öncesinde Patrikhane nihayet köydeki Ermeni nüfusundan 120 hane ve 610 kişi şeklinde bahsetmektedir. Hane başına düşen kişi sayısı oldukça düşük görünmektedir. Mardirosyan, 1914’te nüfusun düşmüş olduğunu belirtmeksizin nüfusu 135 hane ve 1185 Ermeni şeklinde vermektedir.

Muş kazası, Arinç köyünden genel görünüm (Kaynak: Bodil Biørn arşivi)

38°45'21.28"K 41°31'6.89"D
Surp Sarkis Kilisesi

1890 Piskoposluk verilerine göre köyde 40 hane Ermeni ve 3 hane Kürt bulunmaktadır. Mayewski, tersine köyün nüfusunu 40 hane Kürt ve sadece 10 hane Ermeni olarak göstermektedir. Der Garabedyan, 1902 yılında köyde 65 hanede 475 Ermeni yaşadığını aktarır. Piskoposluk, 1910’da nüfusu 38 hane Ermeni ve 6 hane Kürt olarak güncellemiştir. Bununla birlikte Mardirosyan, Ermeni nüfusunu 60 hane olarak belirtir. Soykırım öncesinde Patrikhane köydeki Ermeni nüfusunu 48 hane ve 400 kişi şeklinde bildirmiştir. Mardirosyan, 1914’te nüfus verilerini 68 hanede 540 Ermeni şeklinde güncellemiştir.

38°39'37.98"K 41°47'21.40"D
Surp Tovmas Kilisesi, Surp Lusavoriç Kilisesi

1890 Piskoposluk verilerine göre Arkavank’ta 60 hane Ermeni bulunmaktadır. Mayewski, köyde 40 hanelik bir Kürt nüfusu kayda geçmiştir. Der Garabedyan, 1902 yılında köyde 54 hanede 352 Ermeni kaydetmiştir. Hane başına düşen kişi sayısı biraz düşük görünmektedir. Daha sonra, nüfus 61 hane ve 387 Ermeni olarak revize edilmiştir. Piskoposluk merkezi köyün nüfusunu 40 hane Ermeni ve 13 hane Kürt şeklinde aktarırken, Mardirosyan 80 hanelik bir Ermeni nüfusu bildirmektedir. Soykırım öncesinde köyde 67 hanede 809 Ermeni görünmektedir. Hane başına düşen kişi sayısı yüksektir. Mardirosyan, 1914’te nüfus verilerini 110 hanede 860 Ermeni şeklinde göstermektedir. Her iki rakam da yüksek görünmektedir ve muhtemelen köye başka bir yerden göç eden Ermeniler olduğunu işaret etmektedir.

38°40'53.40"K 41°51'37.15"D
Surp Hovhannes Kilisesi

1890 Piskoposluk verilerine göre köyde 70 hane Ermeni bulunmaktadır. Mayewski, köyde 40 hane Kürt göstermektedir. Der Garabedyan, 1902 yılında köyde 55 hanede 400 Ermeni kaydetmiştir. Piskoposluk merkezi köyün nüfusunu 60 hane Ermeni ve 15 hane Kürt şeklinde aktarmaktadır. Soykırım öncesinde büyümeye devam eden Arnist’in nüfusu 79 hanede 708 Ermeni’den oluşmaktadır. Mardirosyan, 1914’te biraz düşük bir rakamla nüfus verilerini 70 hanede 600 Ermeni şeklinde tespit etmiştir.

Konumu bilinmiyor
Kilise yok

Artamezre’nin konumu bilinmemektedir. Büyük ihtimalle Surp Arakelots Manastırı yakınlarında, Areğ’in mezrası olmalıdır ancak bu konuda kesin bir bilgi bulunamamıştır. Mardirosyan, 1910’da Artamezre’de 12 hane Ermeni bulunduğundan bahseder. Başka hiçbir kaynakta, hatta Mardirosyan’ın 1914 güncellemelerinde bile bu mezradan bahsedilmemektedir. Buranın nüfusunun Areğ’e dahil edilmiş olma ihtimali yüksektir ancak bu da yine tamamen benim tahminime dayanmaktadır.

38°58'21.44"K 41°27'4.81"D
Surp Sahag Kilisesi

Piskoposluk, 1890 ve 1910 kayıtlarında Aşdişad’dan bahsetmemektedir. Mayewski, köyde 27 hane Kürt göstermektedir. Der Garabedyan, 1902 yılında köyde 22 hanede 135 Ermeni kaydetmiştir. Hane başına düşen kişi sayısı biraz düşük görünmektedir. Daha sonra, nüfus 25 hanede 156 Ermeni olarak revize edilmiştir. Mardirosyan da 1910’da 40 hane Ermeni tespit ederek nüfusta artış göstermektedir. Köy büyümeye devam etmiş ve soykırım öncesinde 51 hanede 450 Ermenilik bir nüfusa varmıştır. Mardirosyan, 1914’te nüfus verilerini 4 hanede 350 Ermeni şeklinde güncellemiştir. Hane sayısında bariz bir hata olduğu görülmektedir.

38°55'44.01"K 41°27'15.57"D
Surp Hovhannes Kilisesi, Surp Sarkis Kilisesi

Piskoposluk, 1890 ve 1910 kayıtlarında geçmeyen köylerden biri de Avran’dır. Mayewski, köyde 110 hane Kürt göstermektedir. Der Garabedyan, 1902 yılında 180 hanede 1500 Ermeni kaydetmiştir. Daha sonra, nüfus 185 hanede 1510 Ermeni olarak revize edilmiştir. Mardirosyan 1910’da 170 hane Ermeni tespit ederek nüfusta artış göstermektedir. Soykırım öncesinde Avran’da 210 hanede 2160 Ermeni yaşamaktadır. Mardirosyan, 1914’te nüfus verilerini 320 hanede 2870 Ermeni şeklinde güncellemiştir. Burada bir kez daha aşırı bir büyüme gözlemlemekteyiz. Bu, bir ihtimalle Ermenilerin güvenliklerinden endişe ederek küçük köylerden daha büyük yerleşim yerlerine göç etmesinden kaynaklanmış olabilir.

38°43'1.94"K 41°49'27.73"D
Surp Asdvadzadzin Kilisesi

Muş Kazasında, zaman zaman bu ismi paylaşmış iki köy mevcuttur. Bu köy, Muş’un güneydoğusunda, diğeri ise kuzeybatısında bulunmaktadır. Daha eski Piskoposluk kayıtları ve Mayewski bu köyden bahsetmemektedir. Der Garabedyan, 1902 yılında köyde 75 hanede 515 Ermeni kaydetmiştir. Mardirosyan, 1910’da nüfusu 40 hane Ermeni olarak aktarmaktadır. . Soykırım öncesinde Patrikhane köydeki Ermeni nüfusunu 100 hane ve 805 kişi şeklinde bildirmiştir. Mardirosyan, 1914’te nüfus verilerini 97 hanede 672 Ermeni şeklinde güncellemiştir.

38°49'13.93"K 41°20'41.39"D
Surp Kevork Kilisesi

1890 Piskoposluk verilerine göre Avzağyur’da 32 hane Ermeni bulunmaktadır. Mayewski’nin köyde kayda geçtiği 80 hanelik Kürt nüfus da yine Ermeni olmalıdır. Avzağpür için bahsedilen hane sayıları birbiriyle tutarlıdır ancak köy, Muş’un kuzeybatısındaki bir grup köy içinde sayılmaktadır ve bu nedenler bu köyü Avzağyur adıyla vermekteyim. Köyün yanlışlıkla listeye alınmış olması muhtemeldir; 80 hanelik Ermeni nüfusu Avzağpür’e ait olmalıdır. Der Garabedyan, 1902 yılında köyde 25 hanede 174 Ermeni kaydetmiştir. Daha sonra, nüfus 28 hanede 185 Ermeni olarak revize edilmiştir. Piskoposluk merkezi 1910’da, köyün nüfusunu 28 hane Ermeni ve 7 hane Kürt şeklinde aktarırken, Mardirosyan 40 hanelik bir Ermeni nüfusu bildirmektedir. Soykırım öncesinde Patrikhane kayıtlarına göre köyde 32 hanede 350 Ermeni yaşamaktadır. Hane başına düşen kişi sayısı yine yüksektir. Mardirosyan, 1914’te nüfus verilerini 42 hanede 336 Ermeni şeklinde güncellemiştir.

38°35'49.35"K 41°55'35.71"D
Sur Sarkis Kilisesi, Surp Simeon Kilisesi

1890 Piskoposluk verilerine göre Avzud’da 73 hane Ermeni ve 7 hane Kürt bulunmaktadır. Mayewski, köyün nüfusunu 35 hane Ermeni ve sadece 26 hane Kürt olarak göstermektedir. İhtiyatlı davranarak, diğer köylerde olduğu gibi bu verilerin ters olduğunu varsaymaktayım ancak bu durumda Mayewski’nin aktardığı oranlar ayarlanmış olabilir. Der Garabedyan, 1902 yılında köyde 50 hanede 385 Ermeni kaydetmiştir. Daha sonra, nüfus 56 hanede 405 Ermeni olarak revize edilmiştir. Piskoposluk merkezi 1910’da, köyün nüfusunu 50 hane Ermeni ve 30 hane Kürt şeklinde aktarırken, Mardirosyan 60 hanelik bir Ermeni nüfusu bildirmektedir. Soykırım öncesinde Patrikhane kayıtlarına göre köyde 75 hanede 500 Ermeni yaşamaktadır. Mardirosyan, 1914’te nüfus verilerini 77 hanede 621 Ermeni şeklinde güncellemiştir.

38°55'53.29"K 41°18'22.24"D
Surp Hreşdagabed Kilisesi, Surp Asdvadzadzin Kilisesi

Bağlu, daha önceki Piskoposluk kayıtlarında görünmemektedir. Mayewski, köyde 40 hane Kürt göstermektedir. Der Garabedyan, 1902 yılında köyde 40 hanede 282 Ermeni kaydetmiştir. Daha sonra, nüfus 45 hanede 331 Ermeni olarak revize edilmiştir. Mardirosyan, 1910’da nüfusu 40 hane Ermeni olarak aktarmaktadır. Soykırım öncesinde Patrikhane köydeki Ermeni nüfusunu 44 hane ve 310 kişi şeklinde bildirmiştir. Mardirosyan, 1914’te nüfus verilerini 45 hanede 415 Ermeni şeklinde güncellemiştir. Buna göre hane başına düşen kişi sayısı yüksek görünmektedir.

A-To'nun kapağı (Hovhannes Der Mardirosyan), Van, Bitlis ve Erzurum Vilayetleri, Erivan, 1912.

38°46'3.51"K 41°22'34.92"D
Surp Sarkis Kilisesi

Bağlu de daha önceki Piskoposluk kayıtlarında görünmemektedir. Mayewski, köyde 20 hane Kürt tespit etmiştir. Der Garabedyan, 1902 yılında 17 hanede 98 Ermeni’den oluşan bir nüfus kaydetmiştir. Hane başına düşen kişi sayısı düşük görünmektedir. Daha sonra, nüfus 22 hanede 158 Ermeni olarak revize edilmiştir. Mardirosyan, 1910’da nüfusu 20 hane Ermeni olarak aktarmaktadır. Soykırım öncesinde Patrikhane köydeki Ermeni nüfusunu 26 hane ve 200 kişi şeklinde bildirmiştir. Mardirosyan, 1914’te nüfus verilerini 22 hanede 154 Ermeni şeklinde güncellemiştir.

38°45'38.19"K 41°21'42.82"D
Kilise yok

Bu küçük köy çok az kaynakta geçmektedir. Günümüzde, daha çok yakınındaki Komer’in [Suluca] mezrası olarak görülmektedir. Bazı kaynakların, buranın nüfusunu Komer’e dahil etmiş olması muhtemeldir. Bremok’tan ayrıca bahseden ilk kaynak Der Garabedyan’dır. Der Garabedyan, 1902 yılında 12 hanede 75 Ermeni’den oluşan bir nüfus kaydetmiştir. Mardirosyan’da 1914’te Bremok’ta 8 hanede 64 Ermeni’den oluşan bir nüfus tespit etmiştir.

38°45'43.13"K 41°30'50.28"D
Surp Kevork Kilisesi veya Surp Tukhmanug Kilisesi

Çapna, Muş şehrinin hemen dışındadır. Daha önceki Piskoposluk kayıtları bu köyden bahsetmez. Mayewski, Çapna’da 50 hane Kürt tespit etmiştir. Der Garabedyan, 1902 yılında 35 hanede 251 Ermeni’den oluşan bir nüfus kaydetmiştir. Mardirosyan, 1910’da nüfusu 40 hane Ermeni olarak aktarmaktadır. Soykırım öncesinde Patrikhane köyde 400 Ermeni’nin yaşadığını bildirmiştir. Hane sayısı belirtilmemiştir. Mardirosyan, 1914’te nüfus verilerini 55 hanede 396 Ermeni şeklinde güncellemiştir.

38°46'1.25"K 41°29'22.74"D
Surp Asdvadzadzin Kilisesi

1890 Piskoposluk verilerine göre Çrig’de 80 hane Ermeni ve 12 hane Kürt bulunmaktadır. Mayewski, tersine köyün nüfusunu 45 hane Kürt ve sadece 30 hane Ermeni olarak göstermektedir. Der Garabedyan, 1902 yılında 63 hanede 428 Ermeni’den oluşan bir nüfus kaydetmiştir. Daha sonra, nüfus 68 hanede 485 Ermeni olarak revize edilmiştir. Piskoposluk merkezi 1910’da, köyün nüfusunu 60 hane Ermeni ve 30 hane Kürt şeklinde aktarırken, Mardirosyan 120 hanelik bir Ermeni nüfusu bildirmektedir. Soykırım öncesinde Patrikhane kayıtlarına göre köyde 80 hanede 800 Ermeni yaşamaktadır. Mardirosyan, 1914’te nüfus verilerini 85 hanede 680 Ermeni şeklinde güncellemiştir.

38°44'17.77"K 41°21'41.41"D
Kilise yok

Dadrakom artık yok olmuştur. Eski haritalara bakarak tahmini yerini tespit edebildim. Dadrakom’dan ayrıca bahseden ilk kaynak Der Garabedyan’dır. 1902’de, 15 hanede 87 kişilik bir nüfus tespit etmiştir. Rakamları 20 hanede 146 Ermeni olarak revize etmiştir. Mardirosyan, Dadrakom’dan sadece 1914’te, 22 hanede 145 Ermeni’den oluşan bir nüfusla bahseder.

38°36'8.52"K 41°26'29.19"D
Kilise yok

Muş şehrinin güneyindeki bu küçük köy sadece birkaç kaynakta geçmektedir. Der Garabedyan, 1902 yılında 12 hanede 81 Ermeni’den oluşan bir nüfus kaydetmiştir. Daha sonra, nüfus 15 hanede 107 Ermeni olarak revize edilmiştir. Mardirosyan, 1914’te köyün nüfusunu 8 hanede 54 Ermeni şeklinde güncellemiştir.

38°51'33.08"K 41°22'33.60"D
Surp Asdvadzadzin Kilisesi, Surp Simeon Kilisesi

Daha eski Piskoposluk kayıtları Dom’u içermemektedir. Mayewski, köyde 60 hane Kürt tespit etmiştir. Der Garabedyan, 1902 yılında 21 hanede 131 Ermeni’den oluşan bir nüfus kaydetmiştir. Daha sonra, nüfus 25 hanede 168 Ermeni olarak revize edilmiştir. Mardirosyan, 1910’da nüfusu 40 hane Ermeni olarak aktarmaktadır. Soykırım öncesinde Patrikhane köydeki Ermeni nüfusunu 41 hane ve 250 kişi şeklinde bildirmiştir. Mardirosyan, 1914’te verilerini 45 hanede 432 Ermeni şeklinde güncelleyerek nüfusta bir artış kaydetmiştir.

38°36'56.02"K 41°50'4.91"D
Surp Tukhmanug Kilisesi

1890 Piskoposluk verilerine göre Dzeked’de 30 hane Ermeni bulunmaktadır. Mayewski, köyün nüfusunu 26 hane Kürt ve sadece 11 hane Ermeni olarak göstermektedir. Der Garabedyan, 1902 yılında köyde 25 hanede 165 Ermeni yaşadığını aktarır. Daha sonra, nüfus 28 hanede 186 Ermeni olarak revize edilmiştir. Piskoposluk merkezi 1910’da, köyün nüfusunu sadece 10 hane Ermeni şeklinde aktarırken, Mardirosyan 12 hanelik bir Ermeni nüfusu bildirmektedir. Soykırım öncesinde Patrikhane kayıtlarına göre köyde 31 hanede 210 Ermeni yaşamaktadır. Mardirosyan da 1914’te nüfus verilerini 30 hanede 210 Ermeni şeklinde güncellemiştir. Dzeked’deki Ermeni nüfusunun neden böyle değişiklikler gösterdiği ve karma nüfusunun neden sadece tek bir kaynakta geçiyor olduğu bilinmemektedir.

38°38'7.34"K 41°45'58.12"D
Surp Istepanos Kilisesi

1890 Piskoposluk verilerine göre Dzığag’da 35 hane Ermeni ve 15 hane Kürt bulunmaktadır. Mayewski, köyün nüfusunu 20 hane Kürt ve sadece 15 hane Ermeni olarak göstermektedir. Der Garabedyan, 1902 yılında 21 hanede 145 Ermeni’den oluşan bir nüfus kaydetmiştir. Daha sonra, nüfus 25 hanede 165 Ermeni olarak revize edilmiştir. Piskoposluk merkezi 1910’da, köyün nüfusunu 23 hane Ermeni şeklinde aktarırken, Mardirosyan 20 hanelik bir Ermeni nüfusu bildirmektedir. Soykırım öncesinde Patrikhane kayıtlarına göre köyün nüfusu artmış, 45 hanede 409 Ermeni’ye ulaşmıştır. Mardirosyan, 1914’te nüfus verilerini 50 hanede 356 Ermeni şeklinde güncellemiştir.

38°44'42.70"K 41°29'6.62"D
Kilise yok

Garni, her zaman ayrı olarak belirtilmemiştir ve Muş şehrine çok yakın oluşu nedeniyle buranın nüfusuna dahil edilmesi olasıdır. Der Garabedyan, 1902 yılında 110 hanede 750 Ermeni’den oluşan bir nüfus kaydetmiştir. Mardirosyan, nüfusu, 1910’da 40 hane Ermeni olarak ve 1914’te ise 125 hanede 1190 Ermeni olarak aktarmaktadır. Soykırım öncesinde Patrikhane köydeki Ermeni nüfusunu 123 hane ve 860 kişi şeklinde bildirmiştir.

Konumu bilinmiyor
Kilise yok

Gealakholi, Khoronk, Komer, Bilir, Bremok ve Kartsor dolaylarında olmalıdır. Der Garabedyan, 1902 yılında 13 hanede 85 Ermeni’den oluşan bir nüfus kaydetmiştir. Mardirosyan, 1910’da nüfusu 10 hane Ermeni olarak aktarmaktadır. Köy, sadece bu iki kaynakta geçmektedir.

38°35'19.76"K 41°20'49.92"D
Surp Tukhmanug Kilisesi, Surp Sarkis Kilisesi, Surp Giragos Kilisesi, Surp Garabed Kilisesi

Daha önce de bahsettiğim gibi bir grup Ermeni köyü Geliguzan’la bağlantılandırılmıştır. Bunlar sadece bazıları Muş’a dahil edilmiştir. Bu köyler 1894’te katliama uğramıştır. Öldürülenlerin sayısı tartışma konusudur. Der Garabedyan, 1902 yılında 129 hanede 884 Ermeni’den oluşan bir nüfus kaydetmiştir. Piskoposluk 1909 yılında köyde 134 hanede 1030 Ermeni yaşadığını kaydetmiştir. Soykırım öncesinde Patrikhane köydeki Ermeni nüfusunu 143 hane ve 1025 kişi şeklinde bildirmiştir. Geliguzan, başka kaynaklarda geçmemektedir.

38°55'56.56"K 41°24'5.20"D
Surp Harutyun Kilisesi

Mayewski, Gemig’de 30 hane Kürt tespit etmiştir. Der Garabedyan, 1902 yılında 5 hanede 28 Ermeni’den oluşan bir nüfus kaydetmiştir. Soykırım öncesinde nüfus artarak 9 hanede 90 Ermeni olmuştur. Mardirosyan, 1914’te nüfusu 10 hanede 82 Ermeni olarak aktarmaktadır.

38°53'36.26"K 41°31'3.37"D
Surp Asdvadzadzin Kilisesi, Surp Hagop Kilisesi

Mayewski, Guravi’de 100 hane Kürt tespit etmiştir. Der Garabedyan, 1902 yılında 86 hanede 628 Ermeni’den oluşan bir nüfus kaydetmiştir. Mardirosyan, 1910’da nüfusu 90 hane Ermeni olarak aktarmaktadır. Soykırım öncesinde nüfus artarak 132 hanede 1050 Ermeni’ye ulaşmıştır. Mardirosyan, 1914’te nüfusu 140 hanede 1262 Ermeni olarak aktarmaktadır.

38°55'50.44"K 41°32'28.75"D
Surp Sarkis Kilisesi

1890 Piskoposluk verilerine göre Hartert’te 80 hane Ermeni bulunmaktadır. Mayewski, köyde 50 hanelik bir Kürt nüfusu kayda geçmiştir. Der Garabedyan, 1902 yılında köyde 85 hanede 672 Ermeni yaşadığını aktarır. Piskoposluk merkezi 1910’da, köyün nüfusunu 60 hane Ermeni şeklinde aktarırken, Mardirosyan 20 hane bildirmektedir. Soykırım öncesinde köyün nüfusu artmış, 106 hanede 920 Ermeni’ye ulaşmıştır. Mardirosyan, 1914’te nüfus verilerini 105 hanede 865 Ermeni şeklinde güncellemiştir.

Konumu bilinmiyor
Surp Kevork Kilisesi

Hasanova’nın konumu belirlenemedi. Surp Garabed Manastırı civarında bulunmaktaydı. Kvars’ın batısında bir Hasanova vardı ancak bu yerleşim Ginj bölgesine dahildi. Der Garabedyan, 1902 yılında Hasanova’da 20 hanede 135 Ermeni yaşadığını aktarır. Daha sonra, nüfus 38 hanede 265 Ermeni olarak revize edilmiştir. Mardirosyan, 1910’da köyde 30 hane Ermeni yaşadığını aktarmaktadır. Soykırım öncesinde Patrikhane köydeki Ermeni nüfusunu 39 hane ve 350 kişi şeklinde bildirmiştir. Mardirosyan, 1914’te nüfus verilerini 45 hanede 425 Ermeni şeklinde güncellemiştir.

38°48'11.27"K 41°44'37.58"D
Surp Hagop Kilisesi, Surp Mesrop Kilisesi

1890 Piskoposluk verilerine göre Hatsig’de 40 hane Ermeni bulunmaktadır. Mayewski, köyde sadece 30 hanelik bir Kürt nüfusu kayda geçmiştir. Der Garabedyan, 1902 yılında köyde 23 hanede 151 Ermeni yaşadığını aktarır. Daha sonra, bu veri 30 hanede 198 Ermeni olarak revize edilmiştir. Piskoposluk ve Mardirosyan, 1910’da Hatsig’de 30 hane Ermeni kayda geçmiştir. Soykırım öncesinde Patrikhane köydeki Ermeni nüfusunu 28 hane ve 300 kişi şeklinde bildirmiştir. Hane başına düşen kişi sayısı biraz yüksektir. Mardirosyan, 1914’te nüfus verilerini 35 hanede 271 Ermeni şeklinde güncellemiştir.

38°41'4.94"K 41°32'40.28"D
Kilise yok

1890 Piskoposluk verilerine göre Havadarig’de 90 hane Ermeni bulunmaktadır. Mayewski, köyde 160 hanelik bir Kürt nüfusu kayda geçmiştir. Der Garabedyan, 1902 yılında köyde 100 hanede 684 Ermeni yaşadığını aktarır. Daha sonra, bu veri 90 hanede 680 Ermeni olarak revize edilmiştir. Piskoposluk 1910’da, Havadarig’in nüfusunu 120 hane Ermeni şeklinde aktarırken, Mardirosyan sadece 65 hane Ermeni aktarmaktadır. Soykırım öncesinde Patrikhane köydeki Ermeni nüfusunu 165 hane ve 1315 kişi şeklinde bildirmiştir. Mardirosyan, 1914’te nüfus verilerini 165 hanede 1420 Ermeni şeklinde güncellemiştir.

1308 tarihli (1892) Bitlis Salnamesi’nden alınmış nüfus tablosu.

38°52'49.90"K 41°24'33.63"D
Surp Sarkis Kilisesi

Hergerd, 1890 tarihli Piskoposluk kayıtlarında bulunmamaktadır. Mayewski, köyde 25 hanelik bir Kürt nüfusu kayda geçmiştir. Der Garabedyan, 1902 yılında köyde 25 hanede 230 Ermeni yaşadığını aktarır. Mardirosyan, 1910’da köyde 20 hane Ermeni yaşadığını aktararak bir düşüşü göstermektedir. Soykırım öncesinde Patrikhane köydeki Ermeni nüfusunu 37 hane ve 300 kişi şeklinde bildirerek bir artış kaydetmiştir. Mardirosyan, 1914’te nüfus verilerini 45 hanede 340 Ermeni şeklinde güncellemiştir.

Konumu bilinmiyor
Surp Sarkis Kilisesi

Hoğunk kesin yeri bilinmemektedir. Benzer şekilde telaffuz edilen –Hoğunk, Uruğ ve Tsoğunk- birkaç köy mevcuttur. Uyuşmazlık olsa bile Hoğunk isminin Tsoğunk’u referans aldığı kanaatindeyim ve ayrıntıları aşağıda, bu köyün adı altında vereceğim.

38°46'5.42"K 41°35'16.28"D
Surp Tovmas Kilisesi

Hunan’da bir Ermeni nüfusundan bahseden ilk kaynak Der Garabedyan’dır. 1902’de, Ermeni nüfusunu 60 hane ve 385 kişi olarak kaydetmiştir. Bu rakamlar, 65 hanede 451 Ermeni şeklinde güncellenmiştir. Mardirosyan, 1910’da köyde 83 hane Ermeni’yle bir artışı göstermektedir. Soykırım öncesinde Patrikhane köydeki Ermeni nüfusunu 86 hane ve 602 kişi şeklinde bildirmiştir. Mardirosyan, 1914’te nüfus verilerini 145 hanede 1320 Ermeni şeklinde güncellemiştir. Köyün göç aldığına dair bir bilgi bulunmadığında bu ciddi artış şüphelidir.

38°40'4.77"K 41°49'30.86"D
Surp Asdvadzadzin Kilisesi, Surp Toros Kilisesi

1890 Piskoposluk verilerine göre Huşdam’da 35 hane Ermeni bulunmaktadır. Mayewski, köyde 30 hanelik bir Kürt nüfusu kayda geçmiştir. Der Garabedyan, 1902 yılında köyde 17 hanede 110 Ermeni yaşadığını aktarır. Bu veri 21 hanede 135 Ermeni olarak revize edilmiştir. Piskoposluk 1910’da, 15 hane Ermeni nüfusu aktarırken, Mardirosyan sadece 10 hane Ermeni kaydetmiştir. Soykırım öncesinde Patrikhane köydeki Ermeni nüfusunu 32 hane ve 305 kişi şeklinde bildirmiştir. Mardirosyan, 1914’te nüfus verilerini 40 hanede 310 Ermeni şeklinde güncellemiştir. Yine, geçen yıllar içinde bir düşüş gözlemlenmektedir.

38°45'23.27"K 41°44'56.37"D
Surp Asdvadzadzin Kilisesi

1890 Piskoposluk verilerine göre Irizag’da 70 hane Ermeni bulunmaktadır. Mayewski, köyde 80 hanelik bir Ermeni nüfusu kayda geçmiştir. Der Garabedyan, 1902 yılında köyde 35 hanede 280 Ermeni yaşadığını aktarır. Bu veri 38 hanede 351 Ermeni olarak revize edilmiştir. Piskoposluk merkezi 1910’da, köyün nüfusunu 50 hane Ermeni ve 12 hane Kürt şeklinde aktarmıştır. Mardirosyan, 1910’da köyde 30 hane Ermeni yaşadığını aktarmaktadır. Soykırım öncesinde Patrikhane köydeki Ermeni nüfusunu 65 hane ve 500 kişi şeklinde bildirmiştir. Mardirosyan da nüfus verilerini 1914’te 70 hanede 724 Ermeni şeklinde güncellemiştir. Hane başında düşen kişi sayısı yüksek ve yine geçen yıllar içinde nüfusta bir düşüş görünmektedir.

38°46'8.08"K 41°24'7.36"D
Surp Minas Kilisesi, Surp Toros Kilisesi

Piskoposluk verilerine göre 1890’da 60 hane Ermeni ve 1 hane Kürt bulunmaktadır. Mayewski, köyde 32 hanelik bir Kürt nüfusu kayda geçmiştir. Der Garabedyan, 1902 yılında köyde 40 hanede 270 Ermeni yaşadığını aktarır. Bu veri 41 hanede 306 Ermeni olarak revize edilmiştir. Piskoposluk merkezi 1910’da, köyde 10 hane Ermeni ve 9 hane Kürt yaşadığını aktarmıştır. Burada bir hata olmalıdır. Mardirosyan, 1910’da köyde hâlâ 40 hane Ermeni bulunduğunu kaydetmiştir. Soykırım öncesinde Patrikhane köydeki Ermeni nüfusunu 60 hane ve 500 kişi şeklinde bildirmiştir. Mardirosyan da nüfus verilerini 1914’te 65 hanede 490 Ermeni şeklinde güncellemiştir.

38°50'36.25"K 41°13'23.70"D
Kilise yok

Köşg’deki Ermeni nüfusundan sadece birkaç bahsetmektedir. Mardirosyan, 1910’da 10 hane Ermeni tespit etmiştir. Soykırım öncesinde, köyde 8 hanede 57 Ermeni yaşamaktadır.

38°50'9.23"K 41°27'25.90"D
Surp Asdvadzadzin Kilisesi

Khaçkhaldağ,  1890 ve 1910 Piskoposluk kayıtlarında geçmez. Mayewski, köyde 26 hanelik bir Kürt nüfusu kayda geçmiştir. Der Garabedyan, 1902 yılında köyde 45 hanede 315 Ermeni yaşadığını aktarır. Bu veri 51 hanede 345 Ermeni olarak revize edilmiştir. Mardirosyan, 1910’da köyde 60 hane Ermeni bulunduğunu kaydetmiştir. Soykırım öncesinde Patrikhane köydeki Ermeni nüfusunu 54 hane ve 400 kişi şeklinde bildirmiştir. Mardirosyan nüfus verilerini 1914’te 90 hanede 763 Ermeni şeklinde güncellemiştir. Bu ani nüfus artışı, köyün dışarıdan göç almasıyla veya daha önceki nüfus sayımlarında bir hata olmasıyla açıklanabilir.

38°40'53.80"K 41°52'47.01"D
Surp Asdvadzadzin Kilisesi, Surp Parseğ Kilisesi

Khars,  1890 ve 1910 Piskoposluk kayıtlarında geçmez. Mayewski, köyde 80 hanelik bir Kürt nüfusu kayda geçmiştir. Der Garabedyan, 1902 yılında köyde 81 hanede 542 Ermeni yaşadığını aktarır. Bu veri 81 hanede 568 Ermeni olarak revize edilmiştir. Mardirosyan, 1910’da köyde 80 hane Ermeni bulunduğunu kaydetmiştir. Soykırım öncesinde Patrikhane köydeki Ermeni nüfusunu 145 hane ve 1360 kişi şeklinde bildirmiştir. Mardirosyan nüfus verilerini 1914’te 155 hanede 1150 Ermeni şeklinde güncellemiştir. Yine burada da ani nüfus artışı, köyün dışarıdan göç almasıyla veya daha önceki nüfus sayımlarında bir hata olmasıyla açıklanabilir.

38°51'53.46"K 41°38'54.11"D
Surp Sarkis Kilisesi

Piskoposluk verilerine göre 1890’da Khartos’ta 40 hane Ermeni ve 3 hane Kürt bulunmaktadır. Mayewski, köyde 30 hane Kürt ve 10 hane Ermeni kayda geçmiştir. Der Garabedyan, 1902 yılında köyde 20 hanede 150 Ermeni yaşadığını aktarır. Piskoposluk merkezi 1910’da, köyde 30 hane Ermeni ve 10 hane Kürt yaşadığını aktarmıştır. Mardirosyan, 1910’da 80 hane Ermeni kaydetmiştir. Soykırım öncesinde Patrikhane köydeki Ermeni nüfusunu 48 hane ve 450 kişi şeklinde bildirmiştir. Mardirosyan nüfus verilerini 1914’te 45 hanede 320 Ermeni şeklinde güncellemiştir.

Bir Hasköylü (Muş Kazası) (Kaynak: H.F.B. Lynch, Armenia. Travels and Studies (Ermenistan, Seyahetler ve Çalışmalar), II. Cilt, Londra, 1901)

38°40'57.09"K 41°41'17.93"D
Surp Yerortutyun Kilisesi, Surp Istepanos Kilisesi, Surp Talileos Kilisesi

Piskoposluk 1890’da bu köyü 400 hanelik nüfusuyla önemli bir Ermeni köyü olarak kayda geçmiştir. Mayewski, köyde 300 hanelik bir Kürt nüfusundan bahseder. Der Garabedyan, 1902 yılında köyde 362 hanede 2358 Ermeni yaşadığını aktarır. Piskoposluk merkezi 1910’da, köy nüfusunu 330 hane Ermeni ve 45 hane Kürt olarak belirtir. Mardirosyan, 1910’da 350 hane Ermeni kaydetmiştir. Soykırım öncesinde Patrikhane köydeki Ermeni nüfusunu 340 hane ve 4113 kişi şeklinde bildirmiştir. Bu durumda hane başına düşen kişi sayısının yüksek olmasının sebebi hane sayılarının eski verilere dayanmasından kaynaklanabilir. Mardirosyan nüfus verilerini 1914’te 423 hanede 3776 Ermeni şeklinde güncellemiştir.

Hasköy (Muş Kazası) (Kaynak: H.F.B. Lynch, Armenia. Travels and Studies (Ermenistan, Seyahetler ve Çalışmalar), II. Cilt, Londra, 1901)

38°52'6.11"K 41°19'47.26"D
Surp Asdvadzadzin Kilisesi

Kheybian,  1890 ve 1910 Piskoposluk kayıtlarında geçmez. Mayewski, 55 hanelik bir Kürt nüfusu kayda geçmiştir. Der Garabedyan, 1902 yılında köyde 96 hanede 712 Ermeni yaşadığını aktarır. Bu veri 105 hanede 736 Ermeni olarak revize edilmiştir. Mardirosyan, 1910’da köyde 100 hane Ermeni bulunduğunu kaydetmiştir. Soykırım öncesinde Patrikhane köydeki Ermeni nüfusunu 120 hane ve 1200 kişi şeklinde bildirmiştir. Bu rakam, kabaca hane sayısının 10 katı alınarak hesaplanmış tahmini bir rakamdır. Mardirosyan nüfus verilerini 1914’te 122 hanede 1070 Ermeni şeklinde güncellemiştir.

38°47'50.00"K 41°29'43.39"D
Surp Hagop Kilisesi

Khoper,  1890 ve 1910 Piskoposluk kayıtlarında geçmez. Mayewski, 25 hanelik bir Kürt nüfusu kayda geçmiştir. Der Garabedyan, 1902 yılında köyde 25 hanede 171 Ermeni yaşadığını aktarır. Mardirosyan, 1910’da köyde 30 hane Ermeni bulunduğunu kaydetmiştir. Soykırım öncesinde Patrikhane köydeki Ermeni nüfusunu 41 hane ve 305 kişi şeklinde bildirmiştir. Mardirosyan nüfus verilerini 1914’te 37 hanede 340 Ermeni şeklinde güncellemiştir.

38°46'37.19"K 41°23'50.38"D
Surp Asdvadzadzin Kilisesi

Piskoposluk verilerine göre 1890’da, Khoronk’ta 20 hane Ermeni ve 1 hane Kürt bulunmaktadır. Mayewski, köyde 20 hanelik bir Kürt nüfusu kayda geçmiştir. Der Garabedyan, 1902 yılında köyde 24 hanede 152 Ermeni yaşadığını aktarır. Piskoposluk merkezi 1910’da, köy nüfusunu 7 hane Ermeni ve 6 hane Kürt olarak belirtir. Mardirosyan, 1910’da 50 hane Ermeni kaydetmiştir. Bu veriler arasında bariz bir çelişki mevcuttur. Soykırım öncesinde Patrikhane köydeki Ermeni nüfusunu 23 hane ve 160 kişi şeklinde bildirmiştir. Mardirosyan nüfus verilerini 1914’te 33 hanede 236 Ermeni şeklinde güncellemiştir.

38°36'24.37"K 41°53'18.04"D
Surp Asdvadzadzin Kilisesi

Piskoposluk verilerine göre 1890’da, Khıvner’de 50 hane Ermeni ve 3 hane Kürt bulunmaktadır. Mayewski, köyde 20 hane Kürt ve 10 hane Ermeni kayda geçmiştir. Der Garabedyan, 1902 yılında köyde 17 hanede 115 Ermeni yaşadığını aktarır. Piskoposluk merkezi 1910’da, köy nüfusunu 35 hane Ermeni ve 60 hane Kürt olarak belirtir. Mardirosyan, 1910’da 20 hane Ermeni kaydetmiştir. Soykırım öncesinde Patrikhane köydeki Ermeni nüfusunu 27 hane ve 200 kişi şeklinde bildirmiştir. Mardirosyan nüfus verilerini 1914’te 44 hanede 352 Ermeni şeklinde güncellemiştir. Nüfus verilerindeki farklılıkla, özellikle Ermeni hane sayısının Kürt hane sayısına oranı, birinde Ermenilerin diğerin Kürtlerin çoğunlukta olduğu, Khıvner isminde iki farklı köy bulunduğuna işaret ediyor olabilir.

38°46'50.67"K 41°19'17.75"D
Surp Kevork Kilisesi, Surp Hagop Kilisesi

Piskoposluk verilerine göre 1890’da, Kizilağaç’ta 135 hane Ermeni ve 1 hane Kürt bulunmaktadır. Mayewski, köyde 80 hanelik bir Kürt nüfusu kayda geçmiştir. Der Garabedyan, 1902 yılında köyde 153 hanede 980 Ermeni yaşadığını aktarır. Bu veri 158 hanede 1113 Ermeni olarak revize edilmiştir. Piskoposluk merkezi 1910’da, köy nüfusunu 103 hane Ermeni ve 4 hane Kürt olarak belirtir. Mardirosyan, 1910’da 100 hane Ermeni kaydetmiştir. Soykırım öncesinde Patrikhane köydeki Ermeni nüfusunu 157 hane ve 1325 kişi şeklinde bildirmiştir. Mardirosyan nüfus verilerini 1914’te 135 hanede 1450 Ermeni şeklinde güncellemiştir. Mardirosyan’ın rakamları, hane başına düşen kişi sayısını yüksek göstermektedir.

Muş şehrinden bir görünüm, 1912  (Kaynak: Bodil Biørn arşivi).

38°39'28.46"K 41°40'58.74"D
Surp Hagop Kilisesi

Piskoposluk verilerine göre 1890’da, Kolossig’de 37 hane Ermeni ve 15 hane Kürt bulunmaktadır. Mayewski, köyde 25 hane Ermeni ve 25 hane Kürt nüfusu kayda geçmiştir. Der Garabedyan, 1902 yılında köyde 35 hanede 190 Ermeni yaşadığını aktarır ki bu rakamlara göre hane başına düşen kişi sayısı düşüktür. Bu veri 32 hanede 213 Ermeni olarak revize edilmiştir. Piskoposluk merkezi 1910’da, köy nüfusunu 10 hane Ermeni ve 100 hane Kürt olarak belirtirken, Mardirosyan, 30 hane Ermeni kaydetmiştir. Soykırım öncesinde Patrikhane köydeki Ermeni nüfusunu 34 hane ve 280 kişi şeklinde bildirmiştir. Mardirosyan nüfus verilerini 1914’te 35 hanede 245 Ermeni şeklinde güncellemiştir.

38°45'31.70"K 41°22'6.55"D
Surp Karasun Mangunk Kilisesi

Piskoposluk verilerine göre 1890’da, Komer’de 70 hane Ermeni bulunmaktadır. Mayewski, köyde 38 hanelik bir Kürt nüfusu kayda geçmiştir. Der Garabedyan, 1902 yılında köyde 58 hanede 385 Ermeni yaşadığını aktarır. Bu veri 63 hanede 452 Ermeni olarak revize edilmiştir. Piskoposluk merkezi 1910’da, köy nüfusunu sadece 60 hane Ermeni olarak belirtirken, Mardirosyan, 80 hane Ermeni kaydetmiştir. Soykırım öncesinde Patrikhane köydeki Ermeni nüfusunu 60 hane ve 600 kişi şeklinde bildirmiştir. Yine burada da hane sayısının tam olarak 10 katının alındığını görmekteyiz ki bu da rakamlardan birinin tahmini olduğunu işaret etmektedir. Mardirosyan nüfus verilerini 1914’te 110 hanede 910 Ermeni şeklinde güncellemiştir.

38°51'1.92"K 41°26'28.89"D
Surp Asdvadzadzin Kilisesi

Daha eski Piskoposluk kayıtları Koms’u içermemektedir. Mayewski, köyde 70 hane Kürt tespit etmiştir. Der Garabedyan, 1902 yılında 82 hanede 518 Ermeni’den oluşan bir nüfus kaydetmiştir. Daha sonra, nüfus 92 hanede 658 Ermeni olarak revize edilmiştir. Mardirosyan, 1910’da nüfusu 70 hane Ermeni olarak aktarmaktadır. Soykırım öncesinde Patrikhane köydeki Ermeni nüfusunu 108 hane ve 700 kişi şeklinde bildirmiştir. Mardirosyan, 1914’te verilerini 120 hanede 944 Ermeni şeklinde güncelleyerek nüfusta bir artış kaydetmiştir.

38°49'43.22"K 41°16'57.38"D
Kilise yok

Piskoposluk verilerine göre 1890’da, Kürdmeydan’da 72 hane Ermeni bulunmaktadır. Mayewski, köyde 40 hanelik bir Kürt nüfusu kayda geçmiştir. Der Garabedyan, 1902 yılında köyde 38 hanede 285 Ermeni yaşadığını aktarır. Piskoposluk merkezi 1910’da, köy nüfusunu 42 hane Ermeni ve 15 hane Kürt olarak belirtirken, Mardirosyan, 50 hane Ermeni kaydetmiştir. Soykırım öncesinde Patrikhane köydeki Ermeni nüfusunu 45 hane ve 336 kişi şeklinde bildirmiştir. Mardirosyan nüfus verilerini 1914’te 64 hanede 510 Ermeni şeklinde güncellemiştir.

38°45'19.92"K 41°41'22.87"D
Surp Asdvadzadzin Kilisesi

Daha eski Piskoposluk kayıtları Kırtakom’u içermemektedir. Mayewski, köyde 200 hane Kürt tespit etmiştir. Der Garabedyan, 1902 yılında 110 hanede 710 Ermeni’den oluşan bir nüfus kaydetmiştir. Mardirosyan, 1910’da nüfusu 150 hane Ermeni olarak aktarmaktadır. Soykırım öncesinde Patrikhane köydeki Ermeni nüfusunu 150 hane ve 1520 kişi şeklinde bildirmiştir. Mardirosyan nüfus verilerini 1914’te 161 hanede 1388 Ermeni şeklinde güncellemiştir.

38°48'2.17"K 41°27'40.73"D
Kilise yok

Kuşlakom’da Ermeni nüfusu olduğundan sadece Mayewski bahsetmektedir. Ona göre, köyde 25 hane Kürt ve 10 hane Ermeni yaşamaktadır.

38°58'21.72"K 41° 7'51.86"D
Surp Asdvadzadzin Kilisesi

Kıvars’da Ermeni nüfusundan ilk bahseden Der Garabedyan olur. 1902’de, köyde 45 hanede 374 Ermeni yaşamaktadır. Nüfus daha sonra 56 hane ve 405 Ermeni olarak revize edilir. Mardirosyan, 1910’da nüfusu 50 hane Ermeni olarak aktarmaktadır. Soykırım öncesinde Patrikhane köydeki Ermeni nüfusunu 60 hane ve 500 kişi şeklinde bildirmiştir. Mardirosyan nüfus verilerini 1914’te 75 hanede 640 Ermeni şeklinde güncellemiştir.

38°57'2.75"K 41°24'55.77"D

Madnavank’ın konumu tahminidir. Manastırdaki nüfusun, yakındaki köylere dahil edilmesi muhtemeldir. Soykırım öncesinde, Patrikhane ve Mardirosyan, manastırda 15 Ermeni’nin yaşadığını kaydetmiştir.

38°38'24.02"K 41°16'57.74"D
Kilise yok

Malakhdan, Sasun’un bir parçası sayılan Geliguzan’a bağlı köyler grubunda sayılan bir diğer köydür. Soykırım öncesinde, sadece Patrikhane kayıtlarında, burada 6 hanede 50 Ermeni yaşadığı bildirilmiştir.

38°39'52.95"K 41°36'35.73"D
Kilise yok

Marnig, Marıngumezre’nin mezrasıdır ve Piskoposluk kayıtlarında göre 1890’da 65 hanelik bir Ermeni nüfusa sahiptir. Mayewski, köyde 48 hane Kürt ve 10 hane Ermeni tespit etmiştir. Der Garabedyan, 1902 yılında 52 hanede 580 Ermeni’den oluşan bir nüfus kaydetmiştir. Hane başına düşen kişi sayısı yüksek görünmektedir. 1910’da Piskoposluk ve Mardirosyan sadece 15 hanelik bir Ermeni nüfus aktarmaktadır. Soykırım öncesinde Patrikhane köydeki Ermeni nüfusunu 36 hane ve 360 kişi şeklinde bildirmiştir. Yine hane sayısının 10 katının alındığını görmekteyiz. Mardirosyan nüfus verilerini 1914’te 35 hanede 281 Ermeni şeklinde güncellemiştir.

38°54'12.08"K 41°18'32.93"D
Surp Masunk Kilisesi

1902’de, 23 hane ve 135 kişiyle, Meğdi’de Ermeni nüfusundan ilk bahseden Der Garabedyan’dır. Nüfus verileri daha sonra 28 hane ve 201 Ermeni olarak revize edilir. Mardirosyan, 1910’da nüfusu 25 hane Ermeni olarak aktarmaktadır. Soykırım öncesinde Patrikhane köydeki Ermeni nüfusunu 30 hane ve 380 kişi şeklinde bildirmiştir. Hane başına düşen kişi sayısı yüksektir. Mardirosyan nüfus verilerini 1914’te 42 hanede 385 Ermeni şeklinde güncellemiştir.

38°41'55.50"K 41°42'56.20"D
Surp Sarkis Kilisesi

Piskoposluk verilerine göre 1890’da, Mıgrakom’da 50 hane Ermeni bulunmaktadır. Mayewski, köyde 60 hanelik bir Kürt nüfusu kayda geçmiştir. Der Garabedyan, 1902 yılında köyde 50 hanede 420 Ermeni yaşadığını aktarır. Bu veri daha sonra 54 hanede 365 Ermeni olarak revize edilmiştir. Piskoposluk merkezi 1910’da, köy nüfusunu sadece 70 hane Ermeni olarak belirtirken, Mardirosyan, 80 hane Ermeni kaydetmiştir. Soykırım öncesinde Patrikhane köydeki Ermeni nüfusunu 80 hane ve 815 kişi şeklinde bildirmiştir. Mardirosyan nüfus verilerini 1914’te 78 hanede 780 Ermeni şeklinde güncellemiştir.

38°43'34.06"K 41°30'43.17"D
Surp Istepanos Kilisesi

Piskoposluk verilerine göre 1890’da, Mogunk’ta 76 hane Ermeni bulunmaktadır. Mayewski, köyde 60 hanelik bir Kürt ve 10 hanelik bir Ermeni nüfusu kayda geçmiştir. Der Garabedyan, 1902 yılında köyde 75 hanede 507 Ermeni yaşadığını aktarır. Bu veri daha sonra 88 hanede 541 Ermeni olarak revize edilmiştir. Piskoposluk merkezi 1910’da, köy nüfusunu sadece 58 hane Ermeni olarak belirtirken, Mardirosyan, 50 hane Ermeni kaydetmiştir. Soykırım öncesinde Patrikhane köydeki Ermeni nüfusunu 67 hane ve 379 kişi şeklinde bildirmiştir. Hane başına düşen kişi sayısı beklenenden düşüktür. Mardirosyan nüfus verilerini 1914’te 79 hanede 577 Ermeni şeklinde güncellemiştir.

38°44'18.46"K 41°29'52.40"D
Surp Harutyun Kilisesi, Surp Marine Kilisesi, Surp Kevork Kilisesi, Surp Asdvadzadzin Kilisesi, Surp Sarkis Kilisesi, Surp Giragos Kilisesi, Surp Minas Kilisesi

Muş şehrin, Ermeni kültürü için çok önemli bir merkezdi. Mayewski, Muş’ta 1700 hanelik Türk, 500 hanelik Kürt ve 1200 hanelik bir Ermeni nüfusu kayda geçmiştir. Mardirosyan da aynı hane sayılarını aktarır. Ayrıca bu hanelerde toplamda 7000 Ermeni ve 13000 Müslüman yaşadığını belirtmiştir. Soykırım öncesinde Patrikhane köydeki Ermeni nüfusunu 1146 hane ve 7435 kişi şeklinde bildirmiştir. Mardirosyan nüfus verilerini 1914’te 1376 hanede 12450 Ermeni şeklinde güncellemiştir.

Muş şehri panoraması (Kaynak: Bodil Biørn arşivi)

38°42'57.86"K 41°54'13.97"D
Kilise yok

Noragın’dan ilk bahseden Mardirosyan’dır. 1910’da burada 30 hane Ermeni yaşadığını aktarmıştır. Soykırım öncesinde Patrikhane köydeki Ermeni nüfusunu 12 hane ve 106 kişi şeklinde bildirmiştir. Mardirosyan nüfus verilerini 1914’te 20 hanede 135 Ermeni şeklinde güncellemiştir.

38°44'57.11"K 41°36'35.27"D
Surp Asdvadzadzin Kilisesi

Piskoposluk verilerine göre 1890’da, Norşen’de 263 hane Ermeni bulunmaktadır. Mayewski, köyde 350 hanelik bir Kürt nüfus kayda geçmiştir. Der Garabedyan, 1902 yılında köyde 280 hanede 2600 Ermeni yaşadığını aktarır. Piskoposluk merkezi 1910’da, köy nüfusunu sadece 314 hane Ermeni olarak belirtirken, Mardirosyan 300 hane Ermeni kaydetmiştir. Soykırım öncesinde Patrikhane köydeki Ermeni nüfusunu 400 hane ve 2150 kişi şeklinde bildirmiştir. Hane başına düşen kişi sayısı beklenenden düşüktür. Mardirosyan nüfus verilerini 1914’te 400 hanede 3318 Ermeni şeklinde güncellemiştir.

38°46'29.07"K 41°39'6.93"D
Surp Asdvadzadzin Kilisesi

Piskoposluk kayıtlarında Orgnots geçmez. Mayewski, köyde 40 hanelik bir Kürt nüfus kayda geçmiştir. Der Garabedyan, 1902 yılında köyde 55 hanede 382 Ermeni yaşadığını aktarır. Bu veri daha sonra 58 hanede 410 Ermeni olarak revize edilmiştir. Soykırım öncesinde Patrikhane köydeki Ermeni nüfusunu 63 hane ve 700 kişi şeklinde bildirmiştir. Hane başına düşen kişi sayısı yüksek görünmektedir. Mardirosyan nüfus verilerini 1914’te 63 hanede 560 Ermeni şeklinde güncellemiştir.

38°46'53.43"K 41°10'17.95"D
Surp Sarkis Kilisesi

Uruğ’dan, ilk defa 1902’de Der Garabedyan bahsetmektedir. Nüfus, 60 hanede 458 Ermeni şeklinde kaydedilmiştir. Bu veri daha sonra 78 hanede 586 Ermeni olarak revize edilmiştir. Mardirosyan, 1910’da nüfusu 100 hane Ermeni olarak aktarmaktadır. Soykırım öncesinde Patrikhane köydeki Ermeni nüfusunu 80 hane ve 480 kişi şeklinde bildirmiştir. Mardirosyan nüfus verilerini 1914’te 135 hanede 1350 Ermeni şeklinde güncellemiştir. Yine, hane sayısının 10 katı alınarak kişi sayısına ulaşılmıştır.

38°59'13.95"K 41°13'19.64"D
Surp Asdvadzadzin Kilisesi

Pazu, Piskoposluk kayıtlarında bulunmamaktadır. Mayewski, köyde 45 hanelik bir Kürt ve 35 hanelik bir Ermeni nüfusu kayda geçmiştir. Der Garabedyan, 1902 yılında köyde 30 hanede 185 Ermeni yaşadığını aktarır. Bu veri daha sonra 34 hanede 189 Ermeni olarak revize edilmiştir. Soykırım öncesinde Patrikhane köydeki Ermeni nüfusunu 47 hane ve 500 kişi şeklinde bildirmiştir. Hane başına düşen kişi sayısı yüksektir. Mardirosyan nüfus verilerini 1914’te 40 hanede 290 Ermeni şeklinde güncellemiştir.

38°42'15.57"K 41°34'17.20"D
Surp Sarkis Kilisesi, Surp Asdvadzadzin Kilisesi

Piskoposluk verilerine göre 1890’da, Pertag’da 150 hane Ermeni bulunmaktadır. Mayewski, köyde 80 hanelik bir Kürt nüfus kayda geçmiştir. Der Garabedyan, 1902 yılında köyde 150 hanede 1021 Ermeni yaşadığını aktarır. Bu veri daha sonra 157 hanede 1080 Ermeni olarak revize edilmiştir. 1910’da, Piskoposluk ve Mardirosyan, 102 hane ve 100 Ermeni’den oluşan bir nüfus kaydıyla düşüş kaydetmiştir. Soykırım öncesinde Patrikhane köydeki Ermeni nüfusunu 130 hane ve 1154 kişi şeklinde bildirmiştir. Mardirosyan nüfus verilerini 1914’te 145 hanede 1170 Ermeni şeklinde güncellemiştir.

38°44'4.78"K 41°25'8.93"D
Surp Hagop Kilisesi, Surp Garabed Kilisesi

Piskoposluk verilerine göre 1890’da, Petar’da 65 hane Ermeni bulunmaktadır. Mayewski, köyde 32 hanelik bir Kürt nüfus kayda geçmiştir. Der Garabedyan, 1902 yılında köyde 43 hanede 357 Ermeni yaşadığını aktarır. Bu veri daha sonra 55 hanede 389 Ermeni olarak revize edilmiştir. Piskoposluk merkezi 1910’da, köy nüfusunu sadece 40 hane Ermeni olarak belirtirken, Mardirosyan düşüş göstererek 30 hane Ermeni kaydetmiştir. Soykırım öncesinde Patrikhane köydeki Ermeni nüfusunu 58 hane ve 377 kişi şeklinde bildirmiştir. Mardirosyan nüfus verilerini 1914’te 52 hanede 365 Ermeni şeklinde güncellemiştir.

38°46'43.44"K 41°32'15.97"D
Surp Kevork Kilisesi

Pıklents, artık bulunmamaktadır ve yeri eski haritalardan tahminen tespit edilmiştir. Pıklents’ten ilk bahseden 1902 yılında Der Garabedyan olmuştur. Nüfus, 43 hanede 275 Ermeni şeklinde aktarılmıştır. Mardirosyan, 1910’da nüfusu 50 hane Ermeni olarak aktarmaktadır. Soykırım öncesinde Patrikhane köydeki Ermeni nüfusunu 58 hane ve 503 kişi şeklinde bildirmiştir. Mardirosyan nüfus verilerini 1914’te 74 hanede 520 Ermeni şeklinde güncellemiştir.

38°38'55.76"K 41°38'39.91"D
Surp Harutyun Kilisesi

Piskoposluk verilerine göre 1890’da, Pındıkhner’de 15 hane Ermeni ve 1 hane Kürt bulunmaktadır. Mayewski, köyde 30 hanelik bir Kürt nüfus kayda geçmiştir. Der Garabedyan, 1902 yılında köyde 13 hanede 87 Ermeni yaşadığını aktarır. Bu veri daha sonra 21 hanede 146 Ermeni olarak revize edilmiştir. 1910’da, Piskoposluk ve Mardirosyan, 8 hane Ermenilik bir nüfusu aktarırken, Piskoposluk ayrıca 8 hanelik bir Kürt nüfustan da bahseder. Soykırım öncesinde Patrikhane köydeki Ermeni nüfusunu 16 hane ve 140 kişi şeklinde bildirmiştir. Mardirosyan nüfus verilerini 1914’te 16 hanede 143 Ermeni şeklinde güncellemiştir.

38°48'10.24"K 41°22'58.46"D
Surp Kevork Kilisesi

Piskoposluk verilerine göre 1890’da, Poğergov’da 61 hane Ermeni ve 5 hane Kürt bulunmaktadır. Mayewski, köyde 45 hanelik bir Kürt nüfus kayda geçmiştir. Der Garabedyan, 1902 yılında köyde 35 hanede 243 Ermeni yaşadığını aktarır. Bu veri daha sonra 48 hanede 358 Ermeni olarak revize edilmiştir. Piskoposluk merkezi 1910’da, köy nüfusunu 43 hane Ermeni ve 24 hane Dacik olarak belirtir. Mardirosyan, 1910’da nüfusu 40 hane Ermeni olarak aktarmaktadır. Soykırım öncesinde Patrikhane köydeki Ermeni nüfusunu 53 hane ve 300 kişi şeklinde bildirmiştir. Burada hane başına düşük bir nüfus görünmektedir. Mardirosyan nüfus verilerini 1914’te 75 hanede 560 Ermeni şeklinde güncellemiştir.

39° 0'31.29"K 41°50'27.10"D
Surp Sarkis Kilisesi

Posdakend, Muş Kazasının en kuzeybatısında Ermenilerin yaşadığı bir köydü. Piskoposluk daha eski kayıtlarında bu köyde bahsetmemektedir. Mayewski, köyde 50 hanelik bir Kürt ve 10 hanelik bir Ermeni nüfusu kayda geçmiştir. Der Garabedyan, 1902 yılında köyde 55 hanede 425 Ermeni yaşadığını aktarır. Bu veri daha sonra 62 hanede 425 Ermeni olarak revize edilmiştir. Mardirosyan, 1910’da nüfusu 80 hane Ermeni olarak aktarmaktadır. Soykırım öncesinde Patrikhane köydeki Ermeni nüfusunu 105 hane ve 1200 kişi şeklinde bildirmiştir. Mardirosyan nüfus verilerini 1914’te 112 hanede 977 Ermeni şeklinde güncellemiştir.

38°58'17.20"K 41°16'27.92"D
Kilise yok

Surp Garabed Manastırı’nın yakınlarındaki bu küçük yerleşimde sadece birkaç ev vardı. Der Garabedyan, 1902 yılında köyde 2 hanede 13 Ermeni yaşadığını aktarır. Bu veri daha sonra 3 hanede 22 Ermeni olarak revize edilmiştir. Soykırım öncesinde Patrikhane köydeki Ermeni nüfusunu 2 hane ve 7 kişi şeklinde bildirmiştir.

38°58'32.91"K 41°46'2.02"D
Surp Asdvadzadzin Kilisesi

Sekran, Posdakend yakınlarındaydı. Piskoposluk daha eski kayıtlarında bu köyden bahsetmez. Mayewski, köyde 25 hanelik bir Ermeni nüfusu kayda geçmiştir. Der Garabedyan, 1902 yılında köyde 30 hanede 280 Ermeni yaşadığını aktarır. Mardirosyan, 1910’da nüfusu 4 hane Ermeni olarak aktarmaktadır ancak burada bir yazım hatası yapılmış olması mümkündür. Soykırım öncesinde Patrikhane köydeki Ermeni nüfusunu 45 hane ve 450 kişi şeklinde bildirmiştir. Yine burada kişi sayısının hane sayısının 10 katı olması şüphe doğurmaktadır. Mardirosyan nüfus verilerini 1914’te 48 hanede 464 Ermeni şeklinde güncellemiştir.

38°38'29.08"K 41°22'29.84"D
Surp Kevork Kilisesi, Surp Hripsime Kilisesi

Semal, Geliguzan yakınlarındaydı ve Piskoposluk kayıtlarında Muş Kazasına bağlı gösterilmiştir. Der Garabedyan, 1902 yılında köyde 126 hanede 882 Ermeni yaşadığını aktarır. Bu veri daha sonra 125 hanede 1116 Ermeni olarak revize edilmiştir. Piskoposluk merkezi 1910’da, Semal’deki nüfusu hane sayısı belirtmeksizin 798 Ermeni olarak vermiştir. Soykırım öncesinde Patrikhane köydeki Ermeni nüfusunu 81 hane ve 889 kişi şeklinde bildirmiştir. Bu rakamlar hane başına düşen sayısını yüksek göstermektedir.

38°47'58.16"K 41°21'40.51"D
Surp Asdvadzadzin Kilisesi

Piskoposluk verilerine göre 1890’da, Sentsenud’da 30 hane Ermeni bulunmaktadır. Mayewski, köyde 40 hanelik bir Kürt nüfus kayda geçmiştir. Der Garabedyan, 1902 yılında köyde 21 hanede 141 Ermeni yaşadığını aktarır. Bu veri daha sonra 31 hanede 215 Ermeni olarak revize edilmiştir. Piskoposluk merkezi 1910’da, köy nüfusunu 20 hane Ermeni olarak belirtir. Mardirosyan, 1910’da nüfusu 40 hane Ermeni olarak aktarmaktadır. Soykırım öncesinde Patrikhane köydeki Ermeni nüfusunu 25 hane ve 200 kişi şeklinde bildirmiştir. Mardirosyan nüfus verilerini 1914’te 35 hanede 290 Ermeni şeklinde güncellemiştir.

38°39'27.41"K 41°19'57.29"D
Surp Asdvadzadzin Kilisesi

Şenek, Semal yakınlarındaydı ve benzer şekilde daha eski Piskoposluk kayıtlarında belirtilmemiştir. Der Garabedyan, 1902 yılında köyde 85 hanede 820 Ermeni yaşadığını aktarır. Bu veri daha sonra 96 hanede 817 Ermeni olarak revize edilmiştir. Piskoposluk merkezi 1910’da, Şenek’te 654 Ermeni yaşadığını belirtir. Soykırım öncesinde Patrikhane köydeki Ermeni nüfusunu 70 hane ve 690 kişi şeklinde bildirmiştir.

38°50'13.66"K 41°36'24.69"D
Kilise yok

Şeykh İbrahim’in bulunduğu konuda günümüzde birkaç ev bulunmaktadır ancak büyük ihtimalle Şekhyusuf’un mezrası olarak değerlendirilmektedir. Piskoposluk verilerine göre 1890’da, burada 27 hane Ermeni bulunmaktadır. Mayewski, köyde 30 hanelik bir Kürt nüfus kayda geçmiştir. Der Garabedyan, 1902 yılında köyde 15 hanede 126 Ermeni yaşadığını aktarır. Bu veri daha sonra 20 hanede 138 Ermeni olarak revize edilmiştir. Piskoposluk merkezi 1910’da, köy nüfusunu sadece 27 hane Ermeni olarak belirtirken, Mardirosyan 30 hane Ermeni kaydetmiştir. Soykırım öncesinde Patrikhane köydeki Ermeni nüfusunu 20 hane ve 202 kişi şeklinde bildirmiştir. Mardirosyan nüfus verilerini 1914’te 30 hanede 250 Ermeni şeklinde güncellemiştir.

38°49'51.43"K 41°19'13.64"D
Surp Tukhmanug Kilisesi

Piskoposluk verilerine göre 1890’da, Şeykhalan’da 95 hane Ermeni bulunmaktadır. Mayewski, köyde 63 hanelik bir Kürt nüfus kayda geçmiştir. Der Garabedyan, 1902 yılında köyde 65 hanede 615 Ermeni yaşadığını aktarır. Piskoposluk merkezi 1910’da, köy nüfusunu 85 hane Ermeni olarak belirtirken, Mardirosyan 80 hane Ermeni kaydetmiştir. Soykırım öncesinde Patrikhane köydeki Ermeni nüfusunu 101 hane ve 1200 kişi şeklinde bildirmiştir. Buradan hareketle hane başına düşen kişi sayısı yüksek görünmektedir. Mardirosyan nüfus verilerini 1914’te 130 hanede 1270 Ermeni şeklinde güncellemiştir.

38°50'48.65"K 41°35'13.90"D
Surp Asdvadzadzin Kilisesi

Piskoposluk verilerine göre 1890’da, Şeykhyusuf’ta 34 hane Ermeni bulunmaktadır. Mayewski, köyde 30 hanelik bir Kürt nüfus kayda geçmiştir. Der Garabedyan, 1902 yılında köyde 35 hanede 230 Ermeni yaşadığını aktarır. Piskoposluk merkezi 1910’da, köy nüfusunu 34 hane Ermeni olarak belirtirken, Mardirosyan 40 hane Ermeni kaydetmiştir. Soykırım öncesinde Patrikhane köydeki Ermeni nüfusunu 45 hane ve 293 kişi şeklinde bildirmiştir. Burada hane başına düşen kişi sayısı yüksek görünmektedir. Mardirosyan nüfus verilerini 1914’te 65 hanede 550 Ermeni şeklinde güncellemiştir.

38°40'58.78"K 41°39'26.71"D
Surp Sarkis Kilisesi, Surp Garabed Kilisesi

Piskoposluk verilerine göre 1890’da, Şımlag’da 42 hane Ermeni ve 1 hane Kürt bulunmaktadır. Mayewski, köyde 20 hanelik bir Ermeni ve 20 hanelik bir Kürt nüfus kayda geçmiştir. Der Garabedyan, 1902 yılında köyde 40 hanede 265 Ermeni yaşadığını aktarır. Bu veri daha sonra 41 hanede 286 Ermeni olarak revize edilmiştir. Piskoposluk merkezi 1910’da, köy nüfusunu 28 hane Ermeni ve 8 hane Kürt olarak belirtirken, Mardirosyan 40 hane Ermeni kaydetmiştir. Soykırım öncesinde Patrikhane köydeki Ermeni nüfusunu 46 hane ve 310 kişi şeklinde bildirmiştir. Mardirosyan nüfus verilerini 1914’te 42 hanede 295 Ermeni şeklinde güncellemiştir.

38°39'45.08"K 41°33'22.00"D
Kilise yok

Bir zamanlar Sinamerg’in bulunduğu yerde birkaç harabe ev kalmıştır. Mayewski, köyde 25 hanelik bir Kürt nüfus kayda geçmiştir. Der Garabedyan, 1902 yılında köyde 15 hanede 134 Ermeni yaşadığını aktarır. Bu veri daha sonra 21 hanede 157 Ermeni olarak revize edilmiştir. Mardirosyan, 1910’da nüfusu 8 hane Ermeni olarak aktarmaktadır. Soykırım öncesinde Sinamerg nüfusu kayda geçmemiştir.

38°44'51.53"K 41°33'55.30"D
Surp Sahag Kilisesi

Piskoposluk verilerine göre 1890’da, Sokhom’da 100 hane Ermeni ve 5 hane Kürt bulunmaktadır. Mayewski, köyde 55 hanelik bir Kürt nüfus kayda geçmiştir. Der Garabedyan, 1902 yılında köyde 71 hanede 451 Ermeni yaşadığını aktarır. Bu veri daha sonra 75 hanede 465 Ermeni olarak revize edilmiştir. Piskoposluk merkezi 1910’da, köy nüfusunu 70 hane Ermeni ve 11 hane Kürt olarak belirtirken, Mardirosyan 120 hane Ermeni kaydetmiştir. Soykırım öncesinde Patrikhane köydeki Ermeni nüfusunu 113 hane ve 1017 kişi şeklinde bildirmiştir. Mardirosyan nüfus verilerini 1914’te 104 hanede 832 Ermeni şeklinde güncellemiştir.

38°56'1.51"K 41°14'14.55"D
Surp Asdvadzadzin Kilisesi

Sordar’ın konumunda günümüzde hâlâ bir köy bulunmaktadır ancak daha çok yakındaki bir köyün mezrası olarak değerlendirilmektedir. Ermeni kaynakları içinde bu köyden ilk bahseden -57 hanede 390 Ermeni- Der Garabedyan olur. Bu veri daha sonra 63 hanede 458 Ermeni olarak revize edilmiştir. Mardirosyan, 1910’da nüfusu 60 hane Ermeni olarak aktarmaktadır. Soykırım öncesinde Patrikhane köydeki Ermeni nüfusunu 56 hane ve 400 kişi şeklinde bildirmiştir. Mardirosyan nüfus verilerini 1914’te 68 hanede 630 Ermeni şeklinde güncellemiştir.

38°50'29.76"K 41°32'22.35"D
Surp Asdvadzadzin Kilisesi

Piskoposluk verilerine göre 1890’da, Sulukh’ta 120 hane Ermeni bulunmaktadır. Mayewski, köyde 50 hanelik bir Kürt nüfus kayda geçmiştir. Der Garabedyan, 1902 yılında köyde 90 hanede 621 Ermeni yaşadığını aktarır. Bu veri daha sonra 92 hanede 636 Ermeni olarak revize edilmiştir. Piskoposluk merkezi 1910’da, köy nüfusunu sadece 70 hane Ermeni olarak belirtirken, Mardirosyan 120 hane Ermeni kaydetmiştir. Bu rakamların Sokhom için verilenlerle aynı olması şüphe yaratmaktadır. Soykırım öncesinde Patrikhane köydeki Ermeni nüfusunu 132 hane ve 1025 kişi şeklinde bildirmiştir. Mardirosyan nüfus verilerini 1914’te 133 hanede 1120 Ermeni şeklinde güncellemiştir.

Surp Arakelots Manastırı'nın başrahibi Vartabed Hovhannes Muradyan (Kaynak: Hamazasb Vosgiyan, Daron-Duruperani Vankerı [Muş-Durupınar manastırları], Viyana, Mıkhitaryan Matbaası, 1953)

38°41'44.94"K 41°31'10.25"D

Günümüzde manastırın sadece kalıntıları mevcuttur. (http://westernarmenia.weebly.com/sp-arakelots-vank-of-mush.html). Mayewski, 4 hanelik bir Kürt nüfus kayda geçmiştir. Der Garabedyan, 1902 yılında köyde 8 hanede 35 Ermeni yaşadığını aktarır. Bu veri daha sonra 9 hanede 72 Ermeni olarak revize edilmiştir. Soykırım öncesinde Patrikhane manastırda 30 Ermeni’nin yaşadığını bildirirken Mardirosyan 9 hanede 65 Ermeni şeklinde aktarmaktadır.

Surp Arakelots Manastırı (Kaynak: Hamazasb Vosgiyan, Daron-Duruperani Vankerı [Muş-Durupınar manastırları], Viyana, Mıkhitaryan Matbaası, 1953)

38°57'40.60"K 41°11'30.14"D

Çenilli köyü, Surp Garabed Manastırı’nın bulunduğu alana yayılmıştır. Günümüzde, manastırın sadece küçük bir kısmı durmaktadır. (http://westernarmenia.weebly.com/sp-garabed-vank-of-mush.html). Soykırım öncesinde Patrikhane manastır ve okulda 205 Ermeni’nin yaşadığını bildirmiştir. Mardirosyan nüfus verilerini 1914’te 284 Ermeni şeklinde güncellemiştir.

Muş Surp Garabed Manastırı (Kaynak: H.F.B. Lynch, Armenia. Travels and Studies (Ermenistan, Seyahetler ve Çalışmalar), II. Cilt, Londra, 1901)

Muş Surp Garabed Manastırı (Kaynak: H.F.B. Lynch, Armenia. Travels and Studies (Ermenistan, Seyahetler ve Çalışmalar), II. Cilt, Londra, 1901)

38°45'1.37"K 41°20'24.86"D

Surp Hovhannes Manastırı’nın yeri eski haritalara bakılarak tahminen belirlenmiştir. Manastır, Kızılağaç’ın güneydoğusunda gösterilmektedir. Konumu, muhtemelen manastıra ait olabilecek kalıntıları baz alarak yerleştirdim. Konumun teyidi için daha kapsamlı bir araştırma yapılmalıdır. Mayewski, 3 hanelik bir Kürt nüfus kayda geçmiştir. Soykırım öncesinde Patrikhane manastırda 40 Ermeni’nin yaşadığını bildirir. Mardirosyan nüfus verilerini 1914’te 22 Ermeni şeklinde güncellemiştir.

Konumu bilinmiyor
Bir kilise

Talassin konumu tam olarak belirlenememiştir. Köy, muhtemelen Marnig ve Pınkhıner yakınlarında olmalıdır. Talassin’den sadece soykırım öncesinde bahsedilmektedir. Patrikhane köydeki Ermeni nüfusunu 15 hane ve 150 kişi şeklinde bildirmiştir. Diğer bazı köylerde olduğu gibi burada da kişi sayısı şüpheli olarak hane sayısının 10 katıdır. Mardirosyan nüfus verilerini 1914’te 12 hanede 72 Ermeni şeklinde güncellemiştir.

38°43'9.74"K 41°32'12.25"D
Surp Toros Kilisesi

Piskoposluk verilerine göre 1890’da, Terkevank’ta 89 hane Ermeni bulunmaktadır. Mayewski, köyde 40 hanelik bir Kürt nüfus kayda geçmiştir. Der Garabedyan, 1902 yılında köyde 75 hanede 560 Ermeni yaşadığını aktarır. Bu veri daha sonra 82 hanede 581 Ermeni olarak revize edilmiştir. Piskoposluk merkezi 1910’da, köy nüfusunu 67 hane Ermeni olarak belirtirken, Mardirosyan 60 hane Ermeni kaydetmiştir. Soykırım öncesinde Patrikhane köydeki Ermeni nüfusunu 96 hane ve 850 kişi şeklinde bildirmiştir. Mardirosyan nüfus verilerini 1914’te 90 hanede 660 Ermeni şeklinde güncellemiştir.

38°44'20.21"K 41°46'58.76"D
Surp Asdvadzadzin Kilisesi

Piskoposluk verilerine göre 1890’da, Til’de 40 hane Ermeni ve 20 hane Kürt bulunmaktadır. Mayewski, köyde 30 hanelik bir Ermeni ve 60 hanelik bir Kürt nüfus kayda geçmiştir. Der Garabedyan, 1902 yılında köyde 25 hanede 156 Ermeni yaşadığını aktarır. Bu veri daha sonra 31 hanede 205 Ermeni olarak revize edilmiştir. Piskoposluk merkezi 1910’da, köy nüfusunu 20 hane Ermeni ve 100 hane Kürt olarak belirtirken, Mardirosyan 50 hane Ermeni kaydetmiştir. Soykırım öncesinde Patrikhane köydeki Ermeni nüfusunu 52 hane ve 500 kişi şeklinde bildirmiştir. Mardirosyan nüfus verilerini 1914’te 65 hanede 545 Ermeni şeklinde güncellemiştir.

38°41'39.51"K 41°49'36.61"D
Surp Kevork Kilisesi

Piskoposluk verilerine göre 1890’da, Tırmert’te 70 hane Ermeni bulunmaktadır. Mayewski, köyde 50 hanelik bir Kürt nüfus kayda geçmiştir. Der Garabedyan, 1902 yılında köyde 61 hanede 432 Ermeni yaşadığını aktarır. Bu veri daha sonra 68 hanede 445 Ermeni olarak revize edilmiştir. Piskoposluk merkezi 1910’da, köy nüfusunu 40 hane Ermeni ve 20 hane Kürt olarak belirtirken, Mardirosyan 100 hane Ermeni kaydetmiştir. Soykırım öncesinde Patrikhane köydeki Ermeni nüfusunu 98 hane ve 1000 kişi şeklinde bildirmiştir. Mardirosyan nüfus verilerini 1914’te 90 hanede 872 Ermeni şeklinde güncellemiştir. Diğer benzer köylerde olduğu gibi burada da nüfusta görülen ani artış, köyün dışarıdan göç alması veya daha önceki nüfus sayımlarının hatalı olmasıyla açıklanabilir.

38°56'9.12"K 41°30'13.14"D
Surp Sarkis Kilisesi

Eski kayıtlar Tıskhavi’yi içermemektedir. Der Garabedyan, 1902 yılında köyde 26 hanede 161 Ermeni yaşadığını aktarır. Bu veri daha sonra 31 hanede 195 Ermeni olarak revize edilmiştir. Mardirosyan, 1910’da nüfusu 45 hane Ermeni olarak aktarmaktadır. Soykırım öncesinde Patrikhane köydeki Ermeni nüfusunu 61 hane ve 500 kişi şeklinde bildirmiştir. Mardirosyan nüfus verilerini 1914’te 75 hanede 630 Ermeni şeklinde güncellemiştir. Bir kere daha nüfus artışı sabit bir nüfusa göre çok  yüksek görünmektedir.

38°45'52.79"K 41°33'48.59"D
Surp Sarkis Kilisesi

Daha önce de belirtildiği gibi Hoğunk ve Tsoğunk’un aynı köyü kastediyor olması mümkündür. Piskoposluk 1890’da, Hoğunk’ta 55 hane Ermeni ve 1 hane Kürt kaydetmişken Tsoğunk’tan hiç bahsetmez. Mayewski, Tsoğunk’ta 80 hanelik bir Kürt nüfus kayda geçerken Hoğunk’tan hiç bahsetmez. Der Garabedyan, 1902 yılında Hoğunk’ta 60 hanede 407 Ermeni yaşadığını aktarır, Tsoğunk’tan hiç bahsetmez. Bu veri daha sonra 63 hanede 415 Ermeni olarak revize edilmiştir. Piskoposluk 1910’da, yine Hoğunk’ta 102 hane Ermeni ve 7 hane Kürt kaydetmişken Tsoğunk’tan hiç bahsetmez. Her iki köyden de bahseden tek kaynak Mardirosyan’dır; Tsoğunk’ta 80 hane Ermeni ve Hoğunk’ta 90 hane Ermeni kaydetmiştir. Soykırım öncesinde Patrikhane Tsoğunk’taki Ermeni nüfusunu 90 hane ve 620 kişi şeklinde bildirmiştir. Mardirosyan Hoğunk’un nüfus verilerini 1914’te 120 hanede 980 Ermeni şeklinde güncellemiştir. Son olarak, her iki köyde de Surp Sarkis adında bir kilise olduğundan bahsedilmektedir.

Tsoğunk/Oğnuk Köyü (günümüzde Üçdere, Muş Ovası) Surp Sarkis Kilisesi ve aynı isimli okul, Mıkhitaryan Tarikatı tarafından kurulmuştur. Kilise ve okul 1902 tarihinde inşa edilmiştir. (Kaynak: Mkhitarist Manastırı, S. Lazzaro, Venedik)

38°49'48.42"K 41°39'28.22"D
Surp Sarkis Kilisesi, Surp Hagop Kilisesi

Piskoposluk verilerine göre 1890’da, Tsıronk’ta 250 hane Ermeni bulunmaktadır. Mayewski, köyde 300 hanelik bir Kürt nüfusu kayda geçmiştir. Der Garabedyan, 1902 yılında köyde 185 hanede 1251 Ermeni yaşadığını aktarır. Bu veri daha sonra 195 hanede 1276 Ermeni olarak revize edilmiştir. Piskoposluk merkezi 1910’da, köy nüfusunu 200 hane Ermeni olarak belirtirken, Mardirosyan 300 hane Ermeni kaydetmiştir. Soykırım öncesinde Patrikhane köydeki Ermeni nüfusunu 240 hane ve 2512 kişi şeklinde bildirmiştir. Mardirosyan nüfus verilerini 1914’te 275 hanede 2560 Ermeni şeklinde güncellemiştir.

38°47'48.14"K 41°41'10.63"D
Surp Simeon Kilisesi

Piskoposluk verilerine göre 1890’da, Tıvnig’de 49 hane Ermeni ve 1 hane Kürt bulunmaktadır. Mayewski, köyde 10 hanelik bir Ermeni ve 40 hanelik bir Kürt nüfus kayda geçmiştir. Der Garabedyan, 1902 yılında köyde 38 hanede 256 Ermeni yaşadığını aktarır. Piskoposluk merkezi 1910’da, köy nüfusunu 30 hane Ermeni ve 6 hane Dacik olarak belirtirken, Mardirosyan 30 hane Ermeni kaydetmiştir. Soykırım öncesinde Patrikhane köydeki Ermeni nüfusunu 56 hane ve 550 kişi şeklinde bildirmiştir. Mardirosyan nüfus verilerini 1914’te 60 hanede 410 Ermeni şeklinde güncellemiştir.

Konumu bilinmiyor
Kilise yok

Uşkeftyan’ın konumu belirlenememiştir. Muhtemelen Dom yakınlarda, kuzeybatı ucunda olmalıdır. Der Garabedyan, 1902 yılında köyde 5 hanede 31 Ermeni yaşadığını aktarır. Bu veri daha sonra 15 hanede 86 Ermeni olarak revize edilmiştir. Mardirosyan, 1910’da 15 hane Ermeni kaydetmiştir. Soykırım öncesinde, köyün nüfusu kayda alınmamıştır.

38°40'57.00"K 41°56'9.49"D
Surp Asdvadzadzin Kilisesi, Surp Hagop Kilisesi

Vartenis, daha eski Piskoposluk kayıtlarında geçmez. Mayewski, köyde 150 hanelik bir Kürt nüfusu kayda geçmiştir. Der Garabedyan, 1902 yılında köyde 170 hanede 1100 Ermeni yaşadığını aktarır. Bu veri daha sonra 175 hanede 1168 Ermeni olarak revize edilmiştir. Mardirosyan, 1910’da 200 hane Ermeni kaydetmiştir. Soykırım öncesinde Patrikhane köydeki Ermeni nüfusunu 218 hane ve 2150 kişi şeklinde bildirmiştir. Mardirosyan nüfus verilerini 1914’te 189 hanede 1712 Ermeni şeklinde güncellemiştir.

38°37'53.93"K 41°48'6.62"D
Bir kilise

Vartkhağ, daha eski Piskoposluk kayıtlarında geçmez. Mayewski, köyde 20 hanelik bir Kürt ve 20 hanelik bir Ermeni nüfusu kayda geçmiştir. Der Garabedyan, 1902 yılında köyde 14 hanede 93 Ermeni yaşadığını aktarır. Bu veri daha sonra 21 hanede 150 Ermeni olarak revize edilmiştir. Mardirosyan, 1910’da 25 hane Ermeni kaydetmiştir. Soykırım öncesinde Patrikhane köydeki Ermeni nüfusunu 18 hane ve 133 kişi şeklinde bildirmiştir. Mardirosyan nüfus verilerini 1914’te 25 hanede 200 Ermeni şeklinde güncellemiştir.

38°40'26.07"K 41°44'43.36"D
Surp Tovmas Kilisesi

Piskoposluk verilerine göre 1890’da, Yerişder’de 38 hane Ermeni bulunmaktadır. Mayewski, köyde 70 hanelik bir Kürt nüfus kayda geçmiştir. Der Garabedyan, 1902 yılında köyde 65 hanede 570 Ermeni yaşadığını aktarır. Piskoposluk merkezi 1910’da, köy nüfusunu 27 hane Ermeni ve 6 hane Kürt olarak belirtirken, Mardirosyan 70 hane Ermeni kaydetmiştir. Soykırım öncesinde Patrikhane köydeki Ermeni nüfusunu 83 hane ve 855 kişi şeklinde bildirmiştir. Mardirosyan nüfus verilerini 1914’te 95 hanede 1160 Ermeni şeklinde güncellemiştir. Hane başına düşen kişi sayısı son iki kaynakta şüphe yaratacak kadar yüksek görünmektedir.

38°53'23.99"K 41°15'57.35"D
Surp Asdvadzadzin Kilisesi

Ziaret, daha eski Piskoposluk kayıtlarında geçmez. Mayewski, köyde 150 hanelik bir Kürt nüfusu kayda geçmiştir. Der Garabedyan, 1902 yılında köyde 175 hanede 1310 Ermeni yaşadığını aktarır. Mardirosyan, 1910’da 160 hane Ermeni kaydetmiştir. Soykırım öncesinde Patrikhane köydeki Ermeni nüfusunu 180 hane ve 2000 kişi şeklinde bildirmiştir. Mardirosyan nüfus verilerini 1914’te 275 hanede 2480 Ermeni şeklinde güncellemiştir.

• [1] Justin McCarthy. Muslims and Minorities: The Population of Ottoman Anatolia and the End of the Empire, New York University Press, New York, 1983.
• [2] Levon Marashlian. Politics and Demography: Armenians, Turks, and Kurds in the Ottoman Empire. Cambridge, Zoryan Institute, 1991. sayfa 20-25.
• [3] Bu iki makaleye Houshamadyan websitesi üzerinden ulaşılabilir. Harput  Kazasına aşağıdaki linten ulaşabilirsiniz: 
• www.houshamadyan.org/en/mapottomanempire/vilayetofmamuratulazizharput/harputkaza/locale/demography.html
• Derim bölgesine ait 3 bölümlük makalenin linkleri aşağdadır:
• www.houshamadyan.org/en/mapottomanempire/vilayetofmamuratulazizharput/sandjak-of-dersim/locale/demography-part-i.html
• www.houshamadyan.org/en/mapottomanempire/vilayetofmamuratulazizharput/sandjak-of-dersim/locale/demography-part-ii.html
• www.houshamadyan.org/en/mapottomanempire/vilayetofmamuratulazizharput/sandjak-of-dersim/locale/demography-part-iii.html
• Diyarbakır Vilayetine ait başka bir makale için tıklayınız:
• armenianweekly.com/2011/05/16/a-demographic-narrative-of-diyarbekir/
• Makalenin Türkçesi için bkz. Aktar, Cengiz. Diyarbakır Tebliğleri: Diyarbakır Ve Çevresi Toplumsal Ve Ekonomik Tarihi Konferansı, İstanbul: Hrant Dink Vakfı Yayınları, 2013.
• [4] Naci Okçu ve Hasan Akdağ, Salname-i vilayet-i Erzurum (1287/1870-1288/1871-1289/1872-1290/1873): Erzurum il yıllığı, Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi, Erzurum, 2010.
• [5] Bitlis (Vilayet). Sālnāme-i Vilāyet-i Bitlīs. 1. defʻa. Bitlis: 1308 (1892).
• [6] Vital Cuinet, La Turquie D'asie: Géographie Administrative Statistique Descriptive Et Raisonnée De Chaque Province De L'asie-Mineure, Isis, İstanbul, 2001.
• [7] A-To (Hovhannes Der Mardirossian), Vani, Bitlisi yev Erzroumi Vilayetnere [Van, Bitlis ve Erzurum Vilaytleri], Tbaran Koultoura, Yerevan, 1912.
• [8] Ahmet Tetik, Arşiv Belgeleriyle Ermeni Faaliyetleri, 1914-1918 (Armenian Activities in the Archive Documents, 1914-1918), Genelkurmay Basım Evi, Ankara, 2005, Cilt I, sayfa 619.
• [9] Vahakn H. Dadrian. The Perversion by Turkish Sources of Russian General Mayewski's Report on the Turko-Armenian Conflict. Journal of the Society for Armenian Studies 5 (1991), sayfa 139-152.
• [10] "İstanbul Ermeni Patrikliği'nin talebi üzerine hazırlanmış, Muş Piskoposluğuna bağlı okul, kilise, manastır, şapel ve kutsal yerlere ait istatistiksel veriler, harabe veya kullanıma açık (Muş ovası ve civarı); şehir ve köylerdeki nüfus verileri, dini personel sayısı (1902)", Ermeni Devrimci Federasyonu, şahsi yazışmalar, Keğam Der-Garabedyan (Dadrag), özel arşiv
• [11] Raymond H. Kévorkian ve Paul B. Paboudjian. Les Arméniens dans l'Empire Ottoman à la veille du genocide, ARHIS, Paris, 1992; Teotig [Theotoros Labjindjian], Koghkota Trkahay Hokevoraganoutyan yev ir Hodin Aghedali 1915 Darin [Ermeni Din Adamlarının Golgotası ve Ardından Gelen Felaketli 1915 Yılı], Der. Ara Kalayjian, St. Vartan's Press, New York, 1985.
• [12] Mehmet Sadik. Van, Bitlis Vilâyetleri Askerî Istatistiḳi. Matbaa-yi askeriye, İstanbul, 1330 (1912-1913).
• [13] Van-Dosb: Hasaragagan, Kaghakagan, Kragan. Cilt. A, Sayı 12 (14 Şubat 1916).
• [14] Kemal H. Karpat, Ottoman Population, 1830-1914: Demographic and Social Characteristics, University of Wisconsin Press, Madison, 1985.