Aziz Mesrop Dağı'nın yamaçlarında kurulu Palu şehri (Kaynak: Victor Pietschmann, Durch kurdische Berge und armenische Städte, Wien, 1940)

Palu – Siyasi partiler

Palu (kent)

Palu kenti ve genel olarak bu kasabanın köylerindeki Ermenilerin siyasi faaliyetlerinin başlangıcı çok sayıda gurbetçinin yaşadığı İstanbul ile yakından bağlantılıdır. Örneğin Hınçak partisinin daha 1899’dan başlayarak Osmanlı payitahtında kurulan yeraltı gruplarının üyelerinden çoğunun aynı partinin Sultan Hamit iktidarına karşı örgütlediği Babı Ali gösterisinde de önemli rol oynayan Palulu göçmenler olduğunu biliyoruz [1]. Osmanlı yetkilileri gösteriye kuvvet kullanarak karşılık verirler. Birçok gösterici öldürülür ve tutuklanır; kimileri baba yurdu köylerine ve kentlerine zorla geri gönderilirler. Bu sonuncular arasında, doğdukları topraklarda siyasi yeraltı örgütleri kurma işinde önemli görevler üstlendikleri düşünülen Palulu gurbetçiler de bulunmaktadır [2]. Palu kazasının Tset [Kapuaçmaz] köyünden olan ve kasabanın çeşitli okullarında öğretmenlik yapan Azarig Koloyyan da Hınçak partisine bağlı bu ilk eylemci grubun içindedir.

Bu sahadaki Hınçak eylemcileri arasında ünlü bir sima da Bedros Varjabedian’dır (Bedre). 1870’de Palu’nun Sakrat köyünde [Sekrat/Sekerat-Yazıbaşı köy] doğar. Köyün okulunu bitirdikten sonra yüksek tahsil görmesi için İstanbul’a gönderilir. Burada Hınçak partisine üye olur, Babı Ali yürüyüşüne katılır, ardından da Amerika Birleşik Devletlerine geçer. 1906’da onu yeniden, siyasi faaliyetine gizlice devam ettiği baba yurdunda görürüz. Bir diğer Hınçak eylemcisi Krikor Yeremyan da Palu kazasının Kharagedan (Kharagerig?) köyündendir [3].

Ermeni Devrimci Federasyonu  (Taşnaktsutyun) 1908 Osmanlı Anayasasının ilanından sonra kentte bir kulübe sahip olur. Aralarında Rupen Zartaryan ve Dikran Bonapartyan (Harput), Garo ya da Kâfir Hemzo (Muş) ve Parseğ Şahbaz (Diyarbakır) gibi isimlerin yer aldığı çeşitli Taşnak eylemcileri bu kulübün tezgâhından geçerler [4].

Havav [Habab-Ekinözü]

Havav’da ilk Ermeni cemiyeti 1885’te kurulur ve Azkayin Ingerutyun [Milli Cemiyet] adını alır. Kurucusu, bir süre İstanbul’da yaşayan Havavlı Hampartsum Garyan; kurucu üyeler ise Papaz Toros, Öğretmen Ohan, Vosgiyan, Kaç [Yiğit] Vartan Boyacıyan ve Sarkis Maligyan’dır. Cemiyetin amaçlarından biri beyin işlediği zorbalıklara karşı köyün emniyetini daha bir örgütlenerek sağlamaktır. Azkayin Ingerutyun o sıralar Van’daki Ermeni örgütleriyle ilişkiler kurar, Havavlı gençler Van’a gider ve orada hüküm süren milli uyanış atmosferiyle tanışırlar [5]. Bir diğer kaynak, bu yıllarla ilgili olarak, Havav’da Azkayin Ingerutyun’la tıpatıp aynı faaliyetlerde bulunan Haygazyan nam bir cemiyetin varlığından bahseder. Bu iki gruba üye Havavlılar pek çok kez aynı kişiler oldukları için farklı kaynaklarda farklı isimlerle anılan söz konusu iki grubun muhtemelen aynı cemiyeti temsil ettiğini düşünebiliriz [6].

1890’ların başından itibaren Havav’ın her zaman mahalli yetkililerin gözetimi altında bulunduğu açıkça görülmektedir. Yetkililer bu büyüklükte Ermeni nüfus barındıran koca bir köyün Ermeni ihtilalcilerin bir yuvasına dönüşmesinden daima endişe duymaktadırlar. Osmanlı ordu birlikleri silah arama bahanesiyle köyü sık sık ziyaret ederler. Osmanlı yetkililerinin bu endişeleri 1895’te Ermeniler tarafından tertiplenen Babı Ali yürüyüşüne Havavlı gurbetçilerin de katıldığı ortaya çıkınca daha bir ciddiyet kazanır. İstanbul’daki gösteri zor kullanarak bastırılır ve birçok gösterici öldürülür. Yedi Havavlı da kurbanlar arasındadır. Yüksek rütbeli bir Osmanlı ordu mensubu birçok askerle birlikte o günlerde Havav’a gelir ve köy okulunun odalarına yerleşirler. Okulun müdürü bu şartlar karşısında her sabahki açılışı ‘Hayr Mer [‘Göklerdeki Babamız’ duası]’ ile yapacağına öğrencilerine “Çok yaşa Sultan Hamit” diye şarkı söyletmek zorunda kalır [7].

Havavlı Ermenilerin 1894’te Babı Ali’ye idari reformlardan ve Palu topraklarındaki sosyal ve ekonomik durumun iyileşmesinden memnuniyetle söz edilen bir dilekçe yazma girişiminde bulundukları da anlatılır. Komşu Kürt köyleri Kürum [Kürüm-Gedikyurt] ve Gadisan’ın önde gelenlerinin bu vesileyle Havav’a davet edilmesi ve bunların da söz konusu dilekçenin altını imzalamaları ilginç olsa gerekir. Daha sonra mektup Erzurum’a bizzat yetiştirmesi için Havavlı bir Ermeni’ye teslim edilir. Mahalli yetkililer belli ki bu girişimden haberdardılar; Havavlı ulağı yolda yakalar ve imza atan bütün Ermenileri de tutuklayıp Kiğı’daki hapishaneye götürürler [8].
1895 kırımlarından sonra bile Havav’da herkesin kendisine ait bir silaha sahip olması adettendi [9]. O zamanlar köyün durumu büyük baş hayvan ve hasat mahsulü hırsızlıklarının alıp yürüdüğü bir manzara arz etmektedir. Kanaatimizce mahalli yetkililer şahsi silahların varlığı meselesine bu yüzden uzun süre anlayışla yaklaşırlar.  

İlk Ermeni Devrimci Federasyonu  (Taşnaktsutyun) grubu Osmanlı Anayasasının ilanından sonra Amerika Birleşik Devletlerinden dönen bir Havavlı olan Giragos Papazyan tarafından kurulur. Dikran Papazyan, H. Papazyan, L. Papazyan, Garabed Gadaryan, B. Bıkhyan ve O. Boyacıyan ilk Taşnak mensuplarıdır. Tovmas Celalyan, Vahan Papazyan, Harutyun Mergyan ve Boğos Tsakhsuryan söz konusu partide öncü roller üstlenirler [10]. Yine aynı dönemde bir Hınçak grubunun da temelleri atılır. Keza 1909’dan sonra, Yeniden Kurulan Hınçag [Veragazmyal Hınçagyan] Partisinin Havav’da şubesi açılır [11].

Taşnak fedai reisi Kayl [Kurt] Vahan (Minas Dolbaşyan) da Havavlıdır. Başlangıçta İstanbul’da Hınçag partisine üye olur. Daha sonra birçok Palulu gurbetçinin yaşadığı Birleşik Devletlerdeki Providence’a geçer. Dolbaşyan burada E.D.F. Taşnaksutyun’a katılır. 1902’de onu Taşnak fedai gruplarını Osmanlı İmparatorluğu topraklarına sokma işiyle uğraştığı Kafkaslar’da görürüz. 1904’te, Osmanlı topraklarından içeri girerek Mosun köyü yakınlarındaki bir askeri karakola saldıran 60 fedailik “Masis” grubunu yönetir. Aynı çarpışmada Kayl Vahan da öldürülür [12].

Tsakhsuryan’a göre, Osmanlı Anayasasının ilanından sonraki o yıllarda Havav’da Taşnaksutyun’un 70, Hınçag Partisinin 25-30,  Yeniden Kurulan Hınçag Partisinin ise 35-45 üyesi bulunmaktadır  [13].

Bağin [Dedebağ]

Taşnak eylemcisi Parseğ Şahbaz Anayasanın ilanından sonra, 1908 sonbaharında Bağin’e uğrar. Köyde ilk Taşnak grubunun kurulması bu ziyarete rastlar. Tam o sıralarda, çeşitli Ermeni partilerine zaten üye olan birçok gurbetçi Amerika Birleşik Devletlerinden geri dönmeye başlar. Hınçaglar da Bağin’de kendi ilk gruplarını oluştururlar.  O yıllarda, köydeki siyasi parti grupları çoklukla silahlanmayla uğraşmaktadırlar. Bağin ve Bağinlilerin ün kazandığı içyağı ticareti, bir diğer deyişle yağcılık bu faaliyet için iyi bir maskeleme yoludur. Genç partililer bu yağı komşu illerin pazarlarına taşıyan kervanlarla birleşmeye başlar, Harput taraflarından satın aldıkları silahları katırlara yükleyip aynı kervanlarla Bağin’e dönerler [14].

Diğer köyler

Özellikle Hoşmat [Çakırkaş] ve Sığam [Andılar] köyleri Anayasanın ilanını izleyen dönemde Hınçag faaliyetleriyle hatıralarda yer eder. Keza Sığam’da Hagop Donigyan’ın önderliğinde, Hımayag Aramyants’ın ([M. D.] Şıvod) [15] ‘Herosutyunner [Kahramanlıklar]’ piyesini sahneye koyan bir Hınçag tiyatro kumpanyası oluşturulur[16].  

  • [1] A. Gidur (gazeteci, başyazar), Badmutyun S[otsial]. T[emograd]. Hınçagyan Gusagtsutyan, 1887-1963  (Sosyal Demokrat Hınçag Partisinin Tarihi, 1887-1963  [Պատմութիւն Ս.Դ. Հնչակեան Կուսակցութեան, 1887-1963]) (Ermenice), Cilt 2, yay. Şirag, Beyrut, 1963, s. 419-420.
  • [2] a.y., s. 420.
  • [3] a.y., s. 420-421.
  • [4] Mesrob Grayyan, Palu: Palui gyanken arnıvadz badgerner, huşer, çapadzo kertıvadzner yev artsag eçer (Palu: Palu hayatından alınmış resimler, hatıralar, manzum eserler ve düzyazılar [Բալու. Բալուի կեանքէն առնուած պատկերներ, յուշեր, չափածոյ քերթուածներ եւ արձակ էջեր,]) (Ermenice), yay. Kilikya Katolikosluğu, 1965, Antilyas, s. 408.
  • [5] Dikran S. Papazyan, Badmutyun Palu Havav Kyuği (Palu Havav Köyü Tarihi [Պատմութիւն Բալու Հաւաւ գիւղի]) (Ermenice), yay. Mışag, Beyrut, 1960, s. 32, 36,  216-217.
  • [6] Harutyun Tsakhsuryan, Badmutyun Palahovidi hınuts minçev mer orerı [Kadim zamanlardan günümüze Palu Vadisinin tarihi (Պատմութիւն Բալահովիտի հնուց մինչեւ մեր օրերը), ç.n.] (Ermenice), yay. Donigyan, 1974, Beyrut, s. 390-391.
  • [7] Papazyan, a.g.e., s. 38-39.
  • [8] a.y., s. 39-40.
  • [9] a.y., s. 57.
  • [10] Tsakhsuryan, a.g.e., s. 420.
  • [11] Papazyan, a.g.e., s. 73-74.
  • [12] Hıraç Dasnabedyan, H[ay]. H[eğapokhagan]. Taşnagtsutyunı ir gazmutenen minçev 10. Inth[anur]. Joğov (1890-1924) (Kuruluşundan 10. Genel Kuruluna kadar- Ermeni Devrimci Taşnagtsutyun Partisi (1890-1924)  [Հ. Յ. Դաշնակցութիւնը իր կազմութենէն մինչեւ Ժ. Ընդհ. Ժողով (1890-1924)]), ‘Tıroşag’ Matbaası, 1988, Atina, s. 207.
  • [13] Tsakhsuryan, a.g.e., s. 420.
  • [14] Badmutyun Bağnadan (Bağin Yurdunun Tarihi [Պատմութիւն Պաղնատան]), yay. Bağin Köyü Yeniden İnşa ve Eğitim Cemiyeti (Ermenice), basımevi ‘Hayrenik’, Boston 1966, s. 121-123.
  • [15] Aramiants 1915’te Osmanlı gizli polisiyle işbirliği yaparak siyasi yoldaşlarına ihanet eder.
  • [16] A. Gidur, a.g.e., s. 426-427.