Palu – Şarkı ve dans

Şarkı ve müzik, hem şehirli, hem köylü Palu'luların hayatının ayrılmaz bir parçasıdır. Köylü toprağı işlerken, ekim yaparken ve hasat yaparken şarkı söylenir; bayramlarda ve neşeli törenler sırasında, evlerde şenlikler ve eğlenceler sırasında söylenir. Şarkı bunun yanı sıra aşk şarkıları, ağıtlar veya ninniler şeklinde insan hayatının çeşitli rul hallerinin dışavurumudur. Palu bütün bunlar ile zengindir ve bütün bunlar bölgedeki Ermeni mirasının bir parçasıdır.

Palu'lular tarafından kendi sancakları hakkında yazılan farklı çalışmalarda açık bir şekilde genel bir manzara ortaya çıkmaktadır; bu manzarada aynı bölgede Kürt ve Ermenilerin yüzyıllardır birlikte yaşamasının çeşitli kültürel alanlarda derin bir iz bıraktığı görülmektedir. Şarkı ve dans da bu alanlar arasındadır. Palu'luların kendi bölgelerinden olan çok sayıda şarkıyı kendi yerel Ermeni lehçesinde söyledikleri doğrudur; onlar çevredeki Ermeni bölgelerinin ve şehirlerinin Ermeni şarkılarını da şarkı listelerine dahil etmişlerdir. Ancak Palu'lu Ermeniler ve bunlar arasında özellikle köylüler aynı derecede ve belki daha da sıkça Kürtçe şarkı söylerler. "Ermeniler ve Kürtler gibi yüzyıllardır yan yana yaşayan ve sürekli birbirleri ile temas halinde olan iki halk arasında birbirine bu türden 'yeraltından' sızmalar olması kaçınılmaz bir olgudur" diye yazan Bedros Alahaydoyan doğru söylüyor.

Ancak, Ermeni anı kitaplarında Kürtçe veya Türkçe şarkıların varlığından çok az bahsedilir. Dahası, bazı anı kitaplarının yazarları çalışmalarında Ermenice şarkı sözleri ve bazen bunların notalarını da sunarken, aynı çaba genellikle Kürtçe veya Türkçe şarkılar için sarf edilmemektedir. Sonuçta, bu kitaplar Soykırımı takip eden yıllarda basılmıştır, bu yıllarda ulusu yeniden inşa etmeye yönelik duygular hakimdi. Başka bir deyişle, Ermeni köyünde veya şehrinde yaşam tarzından kaynaklanan doğal olgular (Palu'lular için Kürtçe şarkı söylemek) artık dayanılmaz hale gelmişti. Bu şarkıların soykırımdan kurtulanlar Ermeniler tarafından Diyaspora'da söylenmeye devam edildiği doğrudur, ancak artık "iç" engeller mevcuttu, bunlar bu şarkıları günlük hayatlarından uzaklaştırmaya çalışıyordu. Aynı nedenlerden ötürü, Palu hakkında yazılan anı kitapları gibi yazılı eserlerde Kürtçe şarkılar bulunmamaktadır. Özellikle, doğrudan Palu şarkıları ve şenlikleri ile ilgili bölümlerde, Kürtçe şarkı söyleme konusuna değinilmemektedir. Ancak bu şarkılar Palu'lu Ermenilerin, özellikle köylülerin günlük hayatının birer parçasıdır. Bu bakımdan da, bazı yazarlar Palu'daki kendi yaşamlarına ait kişisel hikâyeler anlattıklarında, bu konuya ilişkin dolaylı bilgiler daima mevcuttur [2].

Bu sayfada sunulan tüm şarkılar müzikolog Bedros Alahaydoyan'ın yıllar boyu yürüttüğü harika şarkı toplama çalışmasının bir ürünüdür. Palu şarkılarını konu alan aşağıdaki makale de aynı şekilde büyük ölçüde Alahaydoyan'ın kitabında verilen bilgilerin bir sentezidir. Bu şarkılar "Palu (ve bölgesi) müzik-etnografi antolojisi" (2009) kitabında yayınlanmıştır. Bu Palu şarkılarının mutlak çoğunluğunu okuyan Maro Nalbandyan'dır. Bedros Alahaydoyan'ın topladığı ve incelediği bu konuları kullanımımıza sunduğu için, Houshamadyan editörleri olarak kendisine teşekkür ediyoruz.

Beyrut'ta, Soykırım'dan kurtulmuş Urfa'lı bir ailenin çocuğu olarak dünyaya gelmiştir. Yerel Nışan Palancıyan Cemaran okulunu bitirmiştir. Uzun yıllar Belçika'da yaşamıştır. Louvain Üniversitesi'nden ezcacı olarak mezun olmuştur, ardından Brüksel Devlet Üniversitesi'nden müzisyen olarak mezun olmuştur. Brüksel Devlet Radyosu'nda görev yapmıştır. 1985 ile 1994 arasında serbest zamanlarını ve tatillerini Avrupa'da Ermenilerin yaşadığı bölgelerde, ve ayrıca Suriye'de ve Amerika'da Ermeni huzurevlerini ziyaret ederek, 1915'ten sonra hayatta kalmış Ermeni yaşlıları aramaya adamıştır. Gerçekleştirdiği ses kayıtları Palu'ya ait etnografik şarkılar dışında, Van, Kesab, Diyarbakır'a ait etnik şarkılar, bunun yanı sıra bir Kürtçe şarkılar dizisi de içermektedir. Alahaydoyan Glendale'e (ABD) yerleşmiştir; Ermeni basını için Ermeni müziği hakkında makaleler ve düşünceler kaleme almakta ve kısa inceleme yazıları yayınlamaktadır.

"Palu (ve bölgesi) müzik-etnografi antolojisi" kitabının yazarıdır (Trazarg Yayıncılık, Glendale, Kaliforniya, 2009, 448 sayfa; iki CD içermektedir; fiyatı: 75 dolar). Yazarın e-posta adresi: bedovio(at)earthlink.net

Halep'te Palu'lu bir ailenin çocuğu olarak dünyaya gelmiştir. Babası Dikran Nalbandyan iyi bir şarkıcıdır ve eski memleketin şarkılarını bilmektedir. Onun erkek kardeşi Aram Palu'da kilise korosu yöneticiliği ve öğretmenlik yapmış iyi bir müzisyendir; 1910'da Amerika Birleşik Devletleri'nde gitmiştir. Diğer amcası Karnig Nalbandyan diyakos olmuştur. Halep'te geçen okul yıllarında, Maro'nun öğretmenleri şarkı ve dansa yönelik tercihleri konusunda kendisini daima teşvik etmişlerdir.

Maro eski etnik şarkıları ve dans şarkılarını ailesinden duyarak öğrenmiştir. Maro'ya göre şarkıya yönelmesinin nedeni amcaları ve babası değildir. Kendisi daima annesinden, büyükannesinden, Palu'lu hemşerilerinden ve yaşlılardan yeni şarkılar öğrenmeye çalışmıştır. Babası Palu şarkılarını kendi atalarından öğrenmiştir. Ebeveynleri daima Ermeni düğünlerinde hazır bulunmuş, şarkı söylemiş ve dans etmişlerdir; Karnig amcası ise, Palu'da daima damat giydirme ritüellerine katılmış ve şarkıları ve etkileyici sesi ile düğüne katılanları coşturmuştur.

Evlilik konusunda ilk girişim erkeğin ebeveynlerinden gelir. Onlar önce kızın evine ziyarete giderler ve ebeveynlerinden kızlarının elini isterler. İki aile arasında bir anlaşmaya varıldığında, söz kesilmiş olur ve bunu inkâr etmek mümkün olmaz. Birkaç hafta sonra erkeğin ebeveynleri bu kez yanlarına damat adayını da alarak kızın evine yeniden ziyarete giderler. Bu vesileyle ziyafet verilir, şarkılar söylenir, papaz ise nişanı kutsar; nişan genelikle bir alyans veya kolye olur. Bu şekilde erkek ve kız nişanlı ilan edilir [3]. Mutluluğun bu ilk aşamasına ilişkin üç Palu şarkısı mevcuttur: "Bar elek", "Kok akhpar", "Palu Laz dansı" [4].

Seslendiren: Maro Nalbandyan [5]

Bar elek, bar elek,
Aghçig(k) nazerov, dghak sazerov,
Bar elek, bar elek.

Bagh aghpiri yezerk,
Zov hovi şuki dag
Bar elek, bar elek,
Aghçig(k) nazerov, dghak sazerov,
Bar elek, bar elek.

Boyıt partsır çinar
Çukhd hüserov aghçig,
Bar elek, bar elek,
Salvorın egav hoknadz u kırdınadz,
Bar elek, bar elek.

Sevdayov aghçig, bak mı das,
İnç g'ılli, inç g'ılli;
Bidi das nı, hima dur,
Morıt mna, uş g'ılli, uş g'ılli;
Bidi das nı, hima dur,
Ergukis murazın ılli;
Lav g'ılli, or ılli, lav g'ılli.

Seslendiren: Maro Nalbandyan [6]

Nıvaketsek Laz barin,
Togh khagha Narin Narin,
Hay Narin Narin,
Nıvaketsek Laz barin.

Palu'i khortonerı,
Khorod en aghçignerı,
Davul, zurna gı zarnen,
İrank g'iynan khagherı.
Nıvaketsek…

Aghçi, tu şad sireli,
Gerdanlıghıt siretsi,
Boyit-bosit yes ghurban,
Madanis kizi nışan.
Nıvaketsek…

Mazit meg tel yes g'uzim,
Partsis dagı yes tınim,
Kişernerı garodnam,
Mazit hedı gı khagham.
Nıvaketsek…

Düğün günü belirlenir ve bu tarihten yedi gün önce erkek tarafınca düzenlenen şenlikler başlar. Tüm söz kesimi ve nişan töreni esnasında erkek ve kız birbiriyle hiç buluşmaz. "Baba, anne evlendir beni" ve onu izleyen "Üç ayak" (şarkı sözü içermez) dünürler arasında bu şenlikler esnasında duyulan dans şarkılarıdır.

Seslendiren: Maro Nalbandyan [7]

Kıtsink, kıtsink, heratsank,
Yaroç tıran modetsank,
Desank turı gisapats,
Mıda(nk), ari(nk) taja hats.

Apo, mamo, garke zis,
Çoli dıghun mi dar zis,
Dane çoler (s)banne zis.

Apo, mamo, garke zis,
Çulhag dıghun mi dar zis,
Makok guyre, dzedze zis.

Apo, mamo, garke zis,
Çoban dıghu dıvek zis,
Sev maku gat khımtsıne,
Ser u madzun gertsıne.

Palu Şehri'nde düğünden bir gün önce, Cuma akşamı, kızlar ve yeni gelinler gelin adayının evine doluşurlar; burada bayram havası içinde kızın ellerine kına sürülür. Bu vesileyledir ki Palu'luların sevdiği "Palu Şehri inşa edilmiş" şarkısı söylenir.

Seslendiren: Maro Nalbandyan [9]

Palu kaghak şinver e,
Yergate tur trver e,
Akh, ısi, mıdnim nersı,
Yarıs meçı gorer e.

Aghavniin cermagı,
Aghçi m'ener ıs nazı,
Şad bızdiguts sirer im,
Tıjar e ıs zadvilı.

Akh g'enim, arin ku ka,
Cigerıs karin ku ka,
İnç enim ıs aghegan,
Kırgel baknilıs ku ka.

Aghavnin zargin, ingav,
Tev u tigunkı guyrav,
Hey m'al ısi (meg) desnim,
İnk iran odki elav.

Akh g'enim, arin ku ka,
Cigerıs karin ku ka,
İnç enim ıs aghegan?
Arnel bargilıs ku ka.

Cumartesi günü gelin hamama götürülür; yıkanır; akşam ise, gelinliği giydirilir. Aynı anda damat arkadaşları tarafından hamama götürülür; burada neşeli bir ortamda grup halinde yıkanılır; ardından damat berbere götürülür; ondan sonra ise, bütün grup damadın evine gider; burada şaşaalı damat giydirme seremonisi başlar. Bütün giysileri kutsayan papaz da orada olur. Ardından aynı papaz (bu rolü bazen lusarar (kilisenin iç düzeninden sorumlu din adamı) veya koro şefi de üstlenir) "Khorhurt khorin" ilahisinin ilk dörtlüğünü okumaya başlar. Bundan sonra düğün giysileri birer birer alınır ve damada yönelik övgü dolu şarkılar eşliğinde damadın arkadaşlarına (o güne özgü damadın korumaları ve yardımcıları) teslim edilir; onlar da damadı giydirmeye başlarlar [10]. Bu son giydirme ritüeli esnasında "Damada övgü" ("Hantertsorhnek") şarkısı söylenir.

Seslendiren: Maro Nalbandyan [12]

Gançetsek derderı, ortnetsek laterı,
Hanetsek artar laterı,
Hakutsek meghavor laterı,
Isek, ısek şınafor.

Vayle, şınafor,
Hakni şınafor,
Is mer takvorin
Zıbne şınafor.

Vayle, şınafor,
Hakni şınafor,
Is mer takvorin
Yeleg şınafor.

Vayle, şınafor,
Hakni şınafor,
Is mer takvorin
Şalvar şınafor.

Vayle, şınafor,
Hakni şınafor,
Is mer takvorin
Köstek (kısdek) şınafor.

Khıngenii dzarn e dzaghger,
Hayrig, yegur, zavagıt des;
Haker, gaber e varti bes.
Katsek, ısek ir mayrigan,
Or ka desna ir siregan.

Ertam pındrim dzaghig sirun,
Kaghim, perim, mayrig sirun.
Isek şınafor.

"Damada övgü" şarkısı hakkında Parunag Topalyan (Palu'nun Okhu köyünden) anılarında bu şarkının kendi köylerinde Türkçe söylendiğini belirtiyor. Onun anılarında övgü şarkısının sözlerinden bir örnek görüyoruz [13].

Çağırın keşişi,
Görsün bu işi,
Göydürsün (giydirsin) binişi,
Mübarek olsun:

Elinde tası
Başındaki fesi
Bağlayın başı
Mübarek olsun:

Palu köylerinde, bu giydirme işleminden sonra, vaftiz babası ile damadın arkadaşlarının tepesinde yedi ince dal bulunan bir buçuk metre yüksekliğinde bir ağaç getirmeleri gelenektendir. Bu ince dallara elmalar, armutlar ve kuru üzüm dizerler. Bütün dalların uçları birleştirilir ve bu birleşme noktasına da büyük bir nar sabitlenir; nar ise kıvrımlı şeritlerle süslenir [14]. Ağaç damat ile gelinin doğurganlığını simgeler. Onun altında toplanan düğün davetlileri şarkı söylemeye başlarlar.

"Ertam perim zok mı gakav,
Vor ka kovı dzarn ı dzaghger.
Hars u pesan dzar dıngetsin,
Egek kovink dzarn ı dzagher…" [15]

Bu hemen damada yönelik başka bir övgü şarkısı izler:

"Takvor inç perim ku nman?
Ku gananç arevut nıman,
Te or perim garmir varter,
Çen nımanir tuşit garmir,
Te or perim çori u tsi,
Çen nımanir boyit ergan
Te or perim hars aghgeg
An bid nmani sırdit takvor". [16]

Bu vesileyle "Gelini baba evinden çıkarma şarkısı"nı söylerler.

Seslendiren: Maro Nalbandyan [17]

Yarıs er gayner dındırin meçı,
İnç kırgelu parag meçkı,
Dasdur arnim, ellam kheçı,
Akh! kırgelu parag meçkı.

Isir g'arnim, zis khapetsir,
Serıt sevda (e)rir, zis varetsir.

Mer dun tser dan timats-timats,
Herik ines açok imats,
İm sırdigıs kizi mınats.

Eres, eres, garmir eres,
Mazıt eresıt i var yes perer,
Madzun g'uzim, tan gı peres,
Serı siradzit gı danis (danes),
Zis gı toghes mey mıl g'arnes,
Tadasdanin ıllis severes.

Bu övgü şarkılarından sonra damat kutsanmış kılıcı teslim alır, mecazi anlamda bu, damat-kralın gelin-kraliçeyi savunacağı silahtır. Damat ipek bir mendile sarılmış kokulu bir elma da alır; bu doğurma simgesidir [18]. Damadın çevresindekiler hemen ona yönelik dileklerde bulunur.

Cumartesi akşamüstü, düğün davetlilerinden oluşan kortej gelini getirmek için gelinin evine yönelir. Ziyaretçilerin evin kapısını sıkı bir şekilde kapalı bulması adettendir. Bunun üzerine vaftiz babası gelinin ağabeyine veya kız kardeşine bir hediye vermeyi vaat eder. Kapılar sonuna kadar açılır ve düğün davetlileri içeriye akın eder. Bundan sonra, yüzü örtülü gelini bir ata bindirirler. Sevinç ve üzüntü bir arada yaşanır, zira burada kızın aile ocağından ayrılması söz konusudur. Davulcular ve zurnacılar bu vesileyle en hüzünlü ezgileri çalmaya çalışırlar. Çoğu zaman ağlayanlar olur [19]. "Geldiler, götürüyorlar" veya Palu'da çok sevilen ve Palu'lu Ermenilerin söylediği Türkçe bir versiyonu da olan "Ağlama Mayram" gibi hüzünlü şarkılar söylenir [20].

Seslendiren: Maro Nalbandyan [21]

Egan gı danin, zınkılo (zınkılov),
Egan, gı danin, zınkılo,
Garmir solerov, zınkılo.

Egan, gı danin,
Danin, togh danin,
Isor gı danin,
Zadgin gı peren.

Egan, gı danin,
Lalov, oghpalov,
Klukh gaber en
Pılpuli (bilbili) şalov.

Ekin gı gıten,
Or g'ısen ort e,
Latsek, oghpatsek,
Daradznit orp e.

Khındzor kaghetsek,
Kodin gabetsek,
Gamurç (garmuc) nedetsek,
Harsnugn ıntsutsek.

Egan, gı danin
Egan, gı danin, zınkılo,
Garmir şorerov, zınkılo.

Egan, gı danin,
Danin, togh danin,
Isor gı danin,
Zadgin gı peren.

Seslendiren: Maro Nalbandyan [22]

Mi lar, Mayram, mi lar, açuit g'aviri,
Kez bızdig garkoghin dınagn aviri.

Mayram çadır zarger Orma lernerı,
Meg tin surun g'ardzer, meg tin karnerı.

Alua egan karnan ergan orerı,
Arnim siradz yarıs, ellam sarerı.

Sarerun, tsorerun bagh-bagh çırerı,
Khımim bagh-bagh çırer, bargim şıknerı.

Mayram tonir gıbots (gıbtsuts), dinerı mukh er,
Açuin zavrur kaşets, honkerı tukh er.

Mi lar, Mayram, mi lar, açuit g'aviri,
Kez bızdig garkoghin dınagn aviri.

Ororu çurın antsank, elank i D(T)arman
Ur or aghgeg mi gar anunn er Mayram.

-Mayram, ghurban, morıt yaylan urdeghn e?
-Vazk aghpiri bagh çurerun moderın e.

Mi lar, Mayram, mi lar, açuit g'aviri,
Kez bızdig garkoghin dınagn aviri.

Grayan bu vesileyle söylenen "Jarjarum" isimli hüzünlü bir şarkıdan bahsediyor. Bu yazara göre, bu şarkının sözleri Palu'nun Tset köyünden olan ve bölgede faaliyet gösteren Hınçak militan Azarig Koloyan'a aittir [23]. Bu şarkıdan Boghos Melikyan'ın anılarında da bahsedilmektedir; söz konusu anılar onun Palu'nun Nerkhi köyünde geçen çocukluğu ve ergenliği ile alakalıdır [24]. Grayan bu şarkının sözlerini hatırlıyor ve bu şarkı sözlerinde "Ağlama Mayram" "Seni genç yaşta evlendirenin ocağı kurusun" nakaratı ile yeniden karşılaşıyoruz.

Jarjarum, Jarjarum,
Egan danoghnid,
Açki hanoghnid,
Jarjarum, Jarjarum,
Mi lar, harsnug, mi lar,
Açkerıt g'avrıvin,
Kez bızdig garkoghin
Dınagn aviri.
Yes dzaghig yem mal g'uzim,
Meçkıs parag şal g'uzim,
Yerp ur gesrantsıs knatsi,
Cızrig kondıra g'uzim. [25]

Düğün töreninin bu hüzünlü aşaması sona erer ve tüm kortej danslar ve şarkılar eşliğinde kiliseye yönelir. Damat ve gelin ata binmiştir. Damadın atı önden gider, gelininki ise arkasından gelir. Kilisede uzun bir dini tören yapılır. Papaz Harutyun Sarkisyan Palu'nun pek çok köyünde gelin ve damadın düğün hazırlıklarını kapsayan tüm bu protokolun Pazar akşamı gerçekleştiğini belirtmektedir. Tüm düğün davetlileri bütün gece uyanık kalırlar ve zaman yeme içme, şarkı ve danslar eşliğinde geçer. Ertesi sabah gün ağarırken, herkes büyük bir kortej oluşturarak köydeki kiliseye yönelir [26].

Düğün töreninin bir sonraki aşaması şenlik ve ziyafetlerden oluşur. Bir çeşit Palu "marşı" olan "Zartar kurugı" bu seremoniler esnasında en çok söylenen şarkılardandır. [27]

Seslendiren: Maro Nalbandyan [28]

Kedinın antsner ıs zamburı,
Vay, hatsi tatsan er zamburı,
Ganaç khod er ıs zamburı,
Akh, anuş hod er ıs zamburı.

Zartar kurug, cuvarın ur e?
Akh, Zartar kurug, cuvarın ur e?
Yes ısi m'ertar zamburı.

Is dari zamburı vad e,
Akh, zamburin muşdarin şad e,
Zamburin muşdarin şad e.

Akh, dı yep inim açok imats?
Cebigıs kharşlıg(k)h çi mnats,
Kulli tser oghurı knats.

Aghçi, eger kulban g'uze,
Kulban dıvi, bak m'al guze,
Me mi dıvi, hem ıl g'uze.

Kedinın antsner ıs zamburı,
Or çi pusner ıs lerdankı,
Mez çi tsıker ıs tsordankı.

Aghgeg yes, aghın inç g'enes?
Gılor yes, maghın inç g'enes?
Gılor yes, maghın inç g'enes?

Haker eir garmir khadı,
Gı lmaneir nıran hadı,
Gı lmaneir nıran hadı.

Kaghaku aghayi surun,
Zartarın ıngav gangrun goghun,
Zartarın ıngav gangrun goghun.

Haker er, garmırder er,
Barger er, kırdıner er,
Barger er, kırdıner er.

Gayner yes baghçin badin,
Gı gençes agha dıghin,
Gı gençes agha dıghin.

Uy, mi ıner, mi'ner, mi'ner,
M'olırdir Palua dener,
M'olırdir Palua dener.

Halk şarkı söyler ve dans eder. Şenlik süresince "Zambur"un yanı sıra "Kok Akhbar", "Yerek vodk" da seslendirilir.

Seslendiren: Maro Nalbandyan [29]

Kok akhbarn e, dandz e perer,
Hos çem arner, mer dunı per.
Uy, Kok akhbar, uy Kok akhbar,
Sari buyukhli Kok akhbar.

Isor dergun inçu dapar?
İndzi ghayru verun khapuar?
Uy, Kok akhbar, uy…

Igır g'arnim, g'ısen khapvav,
Açkıs idormine vakhtsav
Uy, Kok akhbar, uy…

Ardından damadın annesi ortaya çıkar ve "Kaynananın naz dansı" ritmiyle solo bir dans gerçekleştirir. Kaynananın bu dans esnasında başına yuvarlak bir tepsi koyduğu, tepside pişmiş ekmek olduğu ve yan yana oturmuş olan gelin ile damada yöneldiği anlatılır. Bedros Alahaydoyan bu konuda şunları yazıyor: "Bu incelikli ve sessiz ritüel dansı, kaynana tarafından yeni çift için hazırlanıp, bu kutsal ekmeğe tapınma dansı vasıtasıyla yeni evli çifti kendi yuvasında onaylayan bir kutsama / hediye niteliği taşır" [30]. Çiftle ilgili şarkılar söylenir: "Haygon darin kişerov", "Baghn iç er, baghçan inç er?", "Ertank mer ekin, yar", "Dal dala", "Hayrigin al", "Tamzara". Ermenice şarkıların yanı sıra çok sayıda Kürtçe şarkı da söylenir [31].

Seslendiren: Maro Nalbandyan [32]

Seslendiren: Maro Nalbandyan [33]

Haygon darin kişerov,
Bad gı dzagen şişerov.
Gaynir, sevgülüs, gaynir,
Gaynir, çeyranıs, gaynir.

Lusingan olor-molor,
Yes baknim dzıdzit polor.
Gaynir, sevgülüs, gaynir,
Gaynir, çeyranıs, gaynir.

Seslendiren: Maro Nalbandyan [34]

Baghın inç er, baghçan inç er?
Aghçi, ko sevdan inç er?
Tsadz dzaren partsır bıdugh, yar,
Çim hasnir, faydan inç er?

Is dıghan el gı lmaner, yar,
Kenkilı dal gı lmaner,
Egav antsav mer tırnen, yar,
G'ıses zar peg gı lmaner.

Aghgeg aghçig mı ıllis, yar,
Or ka or dunı çıllis,
Gülvart baghçanerın ıllis, yar,
Nışanadzit dzotsın yeghnis.

Eler gayner partsır degh, yar,
Tevis mantaşan negh e,
Ur or g'ertas tez egur, yar,
Kidtsir or sirdıs negh e.

Çukht partsoghı kar g'ılli, yar,
Eli dıghan yar g'ılli?
Elar katsir gharib degh, yar,
Iskhıdır genal g'ılli?

Kaladzı khaz gı lmaner, yar,
Boyn al bayaz gı lmaner,
Erneg dzotsit bargoghin, yar,
Tsımerın amar gı lmaner.

"Bağımıza gidelim, yar"

Seslendiren: Maro Nalbandyan [35]

Ertank mer ekin, yar,
Dandzerun dıgun,
Dandzın er kodun yar,
Yes (es) mera hodun.

Ertank mer ekin, yar,
Khındzornun dıgun,
Khındzorn er kodun, yar,
Yes (es) mera hodun.

Ay aghçi can, usga gu kas?
Dandzerun/dandzenun dıgun, aman,
Dandzerun/dandzenun dıgun, aman,
Dandzerı kodis mane-man,
Yes mera hodun, aman,
Yes mera hodun, aman.

Agha dıgha, usga gu kas?
Khındzornun dıgun, aman,
Khındzornun dıgun, aman,
Khındzorı kodis mane-man,
Yes mera hodun, aman,
Yes mera hodun, aman.

Akh, ınkabab, usga gu kas?
Salornun dıgun, aman,
Salornun dıgun, aman,
Saran inim kızi hayran,
Salornun dıgun, aman,
Khındzornun dıgun, aman,
Dandzerun dıgun, aman.

Seslendiren: Maro Nalbandyan [36]

Dal dala, dal dala,
Dal boyit ghurban.

Meçkugıt parag er,
Kırgelut hayran,
Yeresıt garmir er,
Baknelut ghurban.

Or g'ısen İsdampul,
Sirdıs gı tınta,
Vakhnam ertas, çi kas,
Duşmanıs khınta.

Dal dala, dal dala,
Dal boyit ghurban…

Kıtsi posdakhanan,
Namag tsıketsi,
Dasnıhink or sbasetsi,
Cughabı çari.

Aghçi, Yeghso can,
Posdacin egav,
Goghagtset khabarner perav.

Dal dala, dal dala…

Seslendiren: Maro Nalbandyan [37]

Aghçıganı osgi goşig,
Mayrigin ardzat, aman,
Hayrigin al yemeni mı,
Daban çunena…

Çe, çe, çem gırnar barel,
Maz pabucıs gı cızcıza,
Anoti porıs gı gırgıra,
Şun gesurıs gı dırdıra,
Çem gırnar barel.

Aghçıganı koşg şinetsek,
Mayrigin khonakh, aman,
Hayrigin al pıladz marak,
Ertig çunena…

Aghçıganı faydon perek,
Mayrigin oto, aman,
Hayrigin al topal eş mı,
Semer çunena…
Çe, çe, çem gırnar barel…

Aghçıganı çukha kılkharg,
Mayrigin yazma, aman,
Hayrigin al garmir fes mi,
Püsgül çunena…

Aghçıganı khas gıdretsek,
Mayrigin atlas, aman,
Hayrigin al çukha şalvar,
Uçkhur çunena…
Çe, çe, çem gırnar barel…

Aghçıganı khaz dabgetsek,
Mayrigin ordek, aman,
Hayrigin al anjur abur,
Ham hod çunena…
Çe, çe, çem gırnar barel…

Seslendiren: Maro Nalbandyan [38]

Le, le, le, le, tamzara,
Aghçig, dıgha gı khagha,
Aghçig, dıgha gı khagha,.

Veri baghçin dandzerı,
Hop-hop g'ınen mançerı,
Ur or aghçig mı desnan,
Hon gı dzıren feserı.

Tamzara bar baretsek,
Usernit al şarjetsek,
Tamzarayin barerı,
İrar gu kan yarerı.

Khelkıs kılkhes arer a
Et aghgegan mazerı,
Tamzarayin varbedı,
Kıghu, Palu, Kharpertı.

Seslendirenler: Jano Hovsepyan ve Maro Nalbandyan [39]
Kürtçe şarkının sözleri Uğur Dursun Adsiz tarafından yazıya dökülmüştür.

Delîlo Seyran e
De lî lî lî lî de lî lî lî lî de lî lî lî lî Seyran e
Ho hooo oooy de oy oy ooy birîndar e
Taca Seyran pênc xevpatyay* hemû xeyalên xwe giredan
Em zarokên welatlî ne çar daran û şadlî ne
De lî lî lî lî de lî lî lî lî de lî lî lî lî Nurhan e
Wo hooo oooy de oy oy ooy birîndar e
De lî lî lî lî de lî lî lî lî de lî lî lî lî Seyran e
Ho hooo oooy de oy oy ooy can e
 
Taca Seyran pênc xevpatyay* hemû xeyalên xwe giredan
Em zarokên welatlî ne çar daran û şadlî ne
 
De lî lî lî lî de lî lî lî lî de lî lî lî lî Seyran e
Ho hooo oooy de oy oy ooy birîndar e
De lî lî lî lî de lî lî lî lî de lî lî lî lî Seyran e
Ho hooo oooy de oy oy ooy can e
 
Taca Nurhan pênc xevpatyay* hemû xeyalên xwe giredan
Em zarokên welatlî ne çar daran û şadlî ne
De lî lî lî lî de lî lî lî lî ho hooo oooy de oy oy ooy can e
Ho hooo oooy oy oy ooy lo lo loy lo lo Seyran e
Delîlo delîlo delîlo lo delîlo delîlo Seyran e
Delîlo delîlo delîlo lo delîlo delîlo Seyran e
 
Mi(n) dî Seyran meşi ya
Zêr û qamar xweş çû ya
 
Delîlo delîlo delîlo lo delîlo delîlo Seyran e
Seyran qiza axa ye
Hezar zêr baxşîş da ye
Delîlo delîlo Seyran e
Xortên gundan kurban e
Delîlo delîlo delîlo lo delîlo delîlo Seyran e
Seyran qiza keşîş e
Hezar zêr baxşîş da ye
Delîlo delîlo delîlo lo delîlo delîlo Seyran e
Delîlo delîlo delîlo lo delîlo delîlo Seyran e

Seslendiren: Maro Nalbandyan [40]

Oy (Vay), khımı-khıme torevan,
Oy (Vay), khımı-khıme zozane.

Oy (Vay), khımı-khıme zozane,
Oy (Vay), khımı-khıme torevan.

Seslendiren: Maro Nalbandyan [41]

Akh, le khortan, le, le, le, le,
Degır ım, date ım, vay, vay,
Şeg rahan ım, le, le, le, le,
Ben hurik ım, vay, vay.

Gul şirin ım, vay, vay, […]

Seslendiren: Maro Nalbandyan [42]

Çıp(ı)ne, çıpne, çıp govand e,
Govand kırte gondan e.

Khaşle, khaşle, khaşle yar e,
Le, le, le, le, govand e.

Palu Şehri'nde tüm bu düğün törenleri, şenlikler dahil 2-3 gün sürer; ilçenin köylerinde ise bunların bütün bir hafta sürmesi gelenektir.

Karnaval Perşembesi bayramdır; insanlar çalışmazlar ve bütün gün şenlikler ve kutlamalar düzenlenir. Palu Şehri'nin Ermeni mahalleleri şarkıların ve müziğin ritminde yaşamaya başlar. Çalgıcılar mahallelerde işe koyulur. Şehirliler ve bunlar arasında özellikle kadınlar ve kızlar evlerin damlarına çıkar, dans eder ve şarkı söylerler. Köylerdeki atmosfer tamamen aynıdır. Köylüler çatılarının üstünde veya kapılarının önünde toplanırlar ve grup halinde dans ederler. Cumartesi günü köylüler kendi bahçelerine yönelirler; buraya uzun masalar konulmuş olur; evlerden yemekler getirilir; danslar, şarkılar ve müzik burada devam eder. Kutlamalar Asıl Karnaval'a denk gelen Pazar gününe kadar dört gün sürer [43]. Bu vesileyle "Aghgeg aghçig, turı pats" şarkısı söylenir.

Seslendiren: Maro Nalbandyan [44]

Güzel kız, kapıyı (kapını) aç,
Ayılıkhıs ners mnats,
Yerp vor tser tırnen antsa, akh!
İm sırdigıs ges mınats.

Partsır degher zov g'ılli,
Ege hayink inç g'ılli?
Yes kezme vaz çim antsnir, akh!,
Sırdit uzadz(ı) togh ılli (ergukis murazın ılli).

Gatnaghpür, kare dacar,
Yes ku hokut ıllim car,
Meron-caşag khosk dıvi, akh!
Surp Garabed mızi car.

Yarıs aslan gı lmani,
Sari çeyran gı lmani,
Yes im siradzıs ari, akh!
Tuşmanin sirdı ayri.

Papaz Harutyun Sarkisyan sadece sözlerini bildiğimiz başka Karnaval şarkılarından da bahsediyor [45].

Dzıngın adzo, dzıngın adzo,
Dzıngın adzoin kınarı,
Gırbo elir denerı,
Gırbo elir denerı,
Des Mıroyin tışerı,
Garmir khıntsori bes ı,
Garmir khıntsori bes ı,
Mazerı tsoni bes ı,
Mazerı vosgu bes ı
Mazerı vosgu bes ı,
Boyı çinari bes ı,
Nini, nini, nini, ni,
Nini, nini, nini, ni.

Mıro Gırbon çinar ı,
Mıro Gırbon çinar ı,
An ku uzadz lav yarn ı,
An ku uzadz lav yarn ı,
Erneg kizi vor unis,
Erneg kizi vor unis,
Gırboyin bes nışanadz,
Gırboyin bes nışanadz,
Açker uni yeghnigi,
Açker uni yeghnigi,
Sird mı uni sırpi bes,
Sird mı uni sırpi bes.

**

Aghgeg im aghın inç enim?
Gılor im maghın inç enim?
Ellam dinerın inç enim?
Hon desnelu yar çunim.

Yarıs gharib yergir ı,
Aşkharh indzi mut ı,
Elin dzarnı dzaghger,
İmıs gargudnı zarger.

Aghgeg gesur, khatun gesur,
Ku ıs dıghut khosk mı hastsur,
İs gı toghı g'erta bargi
Medz akhorin komşin mısur.

Mer turı tser tıran timats,
Herik enim açok imats,
Cebigıs khaşlıgh çı mnats,
Polorı ku oghurıt kınats.

Mer dunı pagi gılmani,
Mazerıs taki gılmani,
Antsav, kınats siraganıs,
Kides ki Begi gılmani.

Rehan tsanetsi, tez mı pustsav,
Khabarıt egav indzi hasav,
Lısetsi vor garkıver yes,
Kılokhıt ergink hasav.

Köylerde Göğe Yükseliş yortusunun Perşembesinden bir gün önce yedi ergen kız seçilir (genellikle 13-14 yaşlarında); onlar ellerinde testilerle giderler ve yedi farklı kaynaktan su doldururlar ve bu testilerin içine yedi farklı çiçek demeti koyarlar; hemen kiliseye gelirler ve burada yanlarında getirdikleri su ve çiçekler kutsanır. Ardından bunları köydeki evlere dağıtmaya başlarlar. Ertesi sabah erkenden aynı yedi kız, yanlarına başka beş kız daha alarak, bir odada toplanır ve içlerinden her birinin hangi rolü üstleneceğini belirlemek için kura çekmeye başlar. Roller şunlardır: Gelin, gelinle dans eden, tef çalgıcısı, şarkıcı, hediye toplayan. Bundan sonra bu grup çeşitli evlere ziyarete gider ve buralarda dans eder, şarkı söyler, ev ahalisi ise kendilerine hediyeler dağıtır [46].

Mesrob Grayan Palu Şehri'nde farklı bir "çekiliş" versiyonunun uygulandığını belirtiyor. Bu kez yedi kız yanlarında getirdikleri yedi farklı kaynağa ait suyu ve yedi farklı çiçeği geniş ağızlı bir testinin içine doldurur ve aralarından birinin evinde toplanır; eğlenir, şarkı söyler, yemek yer; ardından daha küçük bir kıza kendileri için kura çekmesini telkin eder. Kızlar küpe, yüzük, küçük anahtar, düğme , vs. gibi kendilerine ait birer şahsi nesneyi testinin içine atmıştır. Kızlar hep birlikte "Kura şarkı"sından veya buna benzer, içinde iyi veya kötü bir haber, bir öngörü bulunan şarkılardan bir dörtlük söylemeye başlarlar. Kızcağız kurayı çeker. Söylenen dörtlükteki öngörü testiden çekilen nesnenin sahibi ile ilgilidir [47].

Seslendiren: Maro Nalbandyan [48]

Vicge-vicagın eger e,
Kıtan laçgig tsıker e,
Şar u şabig haker e,
Eger eçer tser turı/dunı.
İnç koghnam? Kar (karnug) koghnam,
Yotnaghpiren çur koghnam.

Ardig m'unim aşora,
Çur çen idar çırelu,
Dzarı cıgherov g'uzink,
Aghçigın ogherov g'uzink,
Dıghan bekherov g'uzink.

Lusingan pagın içer e,
Pagın arevov letsver e,
Mangig dıghan deser e,
Kıtser morgan ıser e,
Morgan sirdı ayrer e,
Khoç mi ghurban gıyrer e.

Vicge-vicag eger e,
Eger, eçer tser turı,
Medz petgen bılghur g'uze,
Bızdig petgen agh g'uze (guzı),
Sev haven havgit g'uze,
Garmir goven yegh g'uze (guzı).

Papaz Harutyun Sarkisyan da Göğe Yükseliş yortusu vesilesiyle söylenen ve yukarıda bahsi geçen şarkı ile çeşitli benzerlikler arz eden bir şarkının metnini sunuyor [41].

Vicagın eger mer turı, okh le, le, le, le, le
Yotın aghpüre çur guzı, okh le,
Garmir govun yegh guzı, okh le,
Sev havun havgit guzı, okh le,
Medz petgen bıghlur guzı, okh le,
Bızdig petgen agh guzı, okh le.

Hayde, Yeghsa u Mako, okh le,
Parçer tınenk mer picin, okh le, le,
Ertank, eraç gatın aghpir okh le,
Çur letsnenk menk ınge, okh le,
Parçerun meç u tarnank, okh le,
Ertank meg mıl Dogh aghpir, okh le,
Inge ertank Bagh aghpir, okh le,
Kamun aghpirın ıl ertank, okh le,
Sev hadigi bagh zulal okh le,
Çurn ıl arnenk u tarnank okh le,
Ertank keghin Mendz aghpirın okh le,
Meghrig çurın ıl çi marnank, okh le…։

Yotın akhçig eink ereg le, le heyran le, le,
Yotın aghpiren çur perogh le, le
Darink ıd çurı Babun le, le,
Der babın orşnets ıd çur le, le,
U khımtsutsink Vicagin le, le,
U soghı kıtsink amen dun le, le,
Orşnadz çuren mey meg tas le, le,
Dıvink ınonts vor kharnen le, le,
Madzunin hed khınotsun le, le,
Or orşnıvi, madzunı le, le,
Or yeghın ınor şad ılli le, le.

Yot gıdric aghgegug le, le, heyran le, le,
Çınari boy unetsogh le, le,
Arnenk ellank sarerı le, le,
Barenk megdegh kodiman le, le,
Sarer, tsorer togh khından le, le,
Mer tsaneren tanbura le, le,
U şentsınenk mer dıner le, le,
Varenk, tsanenk mer larer le, le,
Vor dan mezi şad perker le, le.

Bu son şarkı, Bedros Alahaydoyan'ın yazdığı gibi, ninniye çok benzeyen bir halk duasıdır, "ninnilerin büyük bir kısmı kişiselleşmiş ve dua mırıltılarına dönüşmüştür [50]".

Seslendiren: Sultan mayrig Aprahamyan [51]

Surp Garabed yem kınatser,
Odayin meçı barger kınatser,
Mışo Sultan Surp Garabed
Muraz dıver, çem imatser.

Surp Garabed khoran-khoran,
Meçı g'orırvi osgi orran,
Saghmos g'ısen miyaperan,
Yotı kılukh Avedaran.

Surp Garabed'ı madnetsin,
Kayseru kaghken hanetsin,
Mışo suynı gaynetsutsin,
Mışo Sultan Surp Garabed,
Muraz dıvogh Surp Garabed,
Mışo Sultan Surp Garabed.

Surp Garabed partsır degh i,
Campa uni volor-molor,
Çors goghın al çagh u cugh i,
Amen bıdugh dardi tegh i.
Yayavorin parev gu da,
Tsiyavorin cughab gu da.

Muraz dıvogh Surp Garabed,
Mışo Sultan Surp Garabed.

• [1] Bedros Alahaydoyan, Palu (ve çevresi) müzik-etnografi antolojisi, Trazarg Yayıncılık, Glendale, California, 2009, sayfa 55.
• [2] Bununla ilgili olarak örneğin Parunag Topalyan'ın Hayreni küghıs Okhu çalışmasına bakınız, Hayrenik basımevi, Boston, 1943, sayfa 121.
• [3] Boghos Melikyan, Hayreni şunçov, Hamazkayin basımevi, Beyrut, 1969, sayfa 281. Mesrob Grayan, Palu, Palu yaşamından manzaralar, hatıralar, vezinli şiirler ve düzyazı sayfaları, Kilikya Katolikosluğu basımevi, 1965, Antilyas, sayfa 292.
• [4] Alahaydoyan , a. g. e., sayfa 43.
• [5] aynı yerde, sayfa 254.
• [6] aynı yerde, sayfa 269.
• [7] aynı yerde, sayfa 207-208.
• [8] aynı yerde, sayfa 230-231.
• [9] aynı yerde, sayfa 205-206.
• [10] Papaz Harutyun Sarkisyan (Alevor), Palu, gelenekleri, eğitim ve aydınlanma durumu ve lehçesi, Sahag-Mesrob basımevi, Kahire, 1932, sayfa 3.
• [11] Alahaydoyan , a. g. e., sayfa 43-44.
• [12] aynı yerde, sayfa 200-201.
• [13] Topalyan , a. g. e., sayfa 44-45.
• [14] Sarkisyan , a. g. e., sayfa 4.
• [15] aynı yerde, sayfa 5.
• [16] aynı yerde.
• [17] Alahaydoyan , a. g. e., sayfa 222-223.
• [18] Sarkisyan , a. g. e., sayfa 6.
• [19] aynı yerde, sayfa 3.
• [20] Alahaydoyan , a. g. e., sayfa 45-46, 217.
• [21] aynı yerde, sayfa 213.
• [22] aynı yerde, sayfa 215.
• [23] Gırayan, a. g. e., sayfa 300-301.
• [24] Melikyan , a. g. e., sayfa 282.
• [25] Grayan, a. g. e., sayfa 301.
• [26] Sarkisyan , a. g. e., sayfa 6.
• [27] Alahaydoyan , a. g. e., sayfa 46.
• [28] aynı yerde, sayfa 272-274.
• [29] aynı yerde, sayfa 276-277.
• [30] aynı yerde, sayfa 221.
• [31] aynı yerde, sayfa 47-49, 55.
• [32] aynı yerde, sayfa 220.
• [33] aynı yerde, sayfa 225.
• [34] aynı yerde, sayfa 258-259.
• [35] aynı yerde, sayfa 246-247.
• [36] aynı yerde, sayfa 252-253.
• [37] aynı yerde, sayfa 321.
• [38] aynı yerde, sayfa 262.
• [39] aynı yerde, sayfa 331.
• [40] aynı yerde, sayfa 332-333.
• [41] aynı yerde, sayfa 334-335.
• [42] aynı yerde, sayfa 336.
• [43] Gırayan, a. g. e., sayfa 341-342. Sarkisyan, a. g. e., sayfa 21-22, 24.
• [44] aynı yerde, sayfa 227.
• [45] Sarkisyan, a. g. e., sayfa 22-23
• [46] aynı yerde, sayfa 39-41.
• [47] Gırayan, a. g. e., sayfa 360-361.
• [48] Alahaydoyan , a. g. e., sayfa 233.
• [49] Sarkisyan, a. g. e., sayfa 40-41.
• [50] Alahaydoyan , a. g. e., sayfa 396-398.
• [51] aynı yerde, sayfa 397.