Çemişgezek, 1937 veya 1938 civarı (Kaynak: Kişisel koleksiyon)
Çemişgezek, 1937 veya 1938 civarı (Kaynak: Kişisel koleksiyon)

Dersim - Demografi (II. Kısım)

Yazar George Aghjayan, 29/06/15 (Güncelleme 29/06/15) Çeviren: Arlet İncidüzen

Çemişgezek Kazası

Çemişgezek Kazası, Dersim Vilayeti’nin Batı ucundaydı. 16. yüzyıl Osmanlı kayıtlarına göre kazanın üç Hıristiyan mahallesinin nüfusu, kaza nüfusunun üçte ikisini oluşturmaktaydı. 19. yüzyılın sonlarına gelindiğinde bu nüfus oranı tam tersine dönmüştü.

1872 [Hicri 1288] Diyarbakır Salnamesi’nde, Çemişgezek ve civarındaki 28 köyde yaşayan 3991 erkek (2680 Müslüman ve 1311 gayrimüslim) kaydedilmişti.

1874 [Hicri 1290] Diyarbakır Salnamesi’nden 1876 [Hicri 1293] Diyarbakır Salnamesi’ne kadar olan tarihte nüfus sadece belli bölgelere göre belirleniyordu. Her yıl yeni yerleşim bölgeleri eklenmesine rağmen nüfus verileri genel anlamda değişmiyordu. 1875 [Hicri 1292] Diyarbakır Salnamesi’nde, Çemişgezek şehrinde yaşayan nüfus, 753 hane ve 1860 erkek (1040 Müslüman ve 820 gayrimüslim) şeklinde verilmiştir. Aynı nüfus verileri takip eden senenin salnamesinde de aynıdır.

Çemişgezek. Baş Buğar veya Çarşı Mahallesi. Muhtemelen 1930’larda çekilmiş bir fotoğraf (Kaynak; Kasbaryan Ailesi koleksiyonu, Vazken Antreasyan’a teşekkür ederiz.)

1881’de [Hicri 1298], Çemişgezek yeni kurulan Mamuret-ül Aziz Vilayeti’ne dahil oldu ve o yılın salnamesine göre nüfus şöyleydi:

Çemişgezek şehrinin 15 mahallesinde
753 hanede toplam 1702 erkek (935 Müslüman, 698 Apostolik Ermeni, 69 Protestan)

Çemişgezek kazasının 94 köyünde
3218 hanede toplam 6905 erkek (5419 Müslüman, 143 Apostolik Ermeni, 8 Ortodoks Yunan)

Çemişgezek, 1904. Simonyan ailesi. Fotoğrafta kimlikleri belli olan kişiler; soldan sağa, oturanlar, Varter Pırmerciyan (başı bağlı olan), yanında oturan genç kadın (başı bağlı olan) Ğazar Simonyan'ın eşi (adı meçhul), Vartan Simonyan (başında fes var), Vartan'ın tam arkasında duran ve elini Vartan'ın omuzuna koymuş olan Vartan'ın adını bilmediğimiz eşi, onun sağında duran ise Sırpuhi Mengüğyan (Vazken Antreasyan koleksiyonu, Paris)

Bu verilere göre Çemişgezek civarındaki köylerdeki gayrimüslim erkek sayısı şüphe vericidir. Kaza, daha önceki yıllara ait Diyarbakır salnamelerindeki verilerden tamam farklı görünmektedir. Müslüman erkek nüfusu, Mamuret-ül Aziz Vilayeti’ne eklenen 66 köyle beraber 2680’den 6345’e çıkmış görünürken, gayrimüslim erkek nüfusu 1311’den 918’e düşmüştür. Bu, kazadaki hane başına düşen erkek nüfusunun çok az çoğalması demektir ki yine şüphe uyandırmaktadır. Bununla birlikte, Çemişgezek civarındaki köylerdeki 6905 olan toplam nüfusu değerlendirecek olursak, gayrimüslim erkek nüfusu 151 yerine 1486 olmalıdır. Bu daha makul bir rakamdır ve böylece Apostolik Ermeni ve Ortodoks Yunanların toplamının 151 olamayacağı açıkça görülmektedir.

Aşağıdaki tablo, Çemişgezek Kazası’nın üç vilayet salnamesine göre özetlemektedir.

Kazaya yeni eklendiği görülen 6 köyün verileri nasıl etkilediğini veya kazanın sınırlarında bir değişiklik yapılıp yapılmadığını tespit etmek mümkün değildir. Yine de taşra bölgelerindeki nüfus artış gösterirken Çemişgezek şehrindeki Müslüman ve gayrimüslim (neredeyse tamamı Ermeni) nüfusta düşüş görülmektedir.

Çemişgezek’in 14 mahallesinin, 5’i tamamen Ermeni, 5’i tamamen Müslüman ve 4’ü de karma bir nüfusa sahipti. Hane başına düşen nüfus, tamamında Ermenilerin yaşadığı mahallelerde 4.8, tamamında Müslümanların yaşadığı mahallelerde 4.0 ve karma mahallelerde 5.0 olarak hesaplanmıştı. Kırsalda 8 Ermeni, 1 Ortodoks Yunan, 73 Müslüman ve 18 karma nüfuslu köy vardı. Yine burada da hane başına düşen nüfusun gayrimüslim köylerinde (5.3), Müslüman köylerine (3.9) göre daha yüksektir. Karma köylerdeki Müslüman ve gayrimüslim oranı hemen hemen eşitti ve hane başına düşen kişi sayısı ortalama 4.5 olarak kaydedilmişti.

Ortalama nüfus, Müslüman köylerinde 138, gayrimüslim köylerinde 153 ve karma köylerde 181’di. Köy sayısında olduğu gibi köylerdeki hane sayısında da artış düşüktü:

Osmanlı nüfus kayıtlarında kadınların ve çocukların az gösterildiği hakkında oldukça yazılmıştır. Nüfus sayımına dahil edilmeyen kadın sayısını, kaydedilen kadınların erkeklere oranından tahmin etmek mümkünse de Dersim verilerinden çocukların sayısını tahmin etmek imkânsızdır. Çemişgezek kazasında Müslüman erkekler kadınlardan 218 ve gayrimüslim erkekler de gayrimüslim kadınlardan 133 kişi fazla gösterilmiştir. Bununla birlikte bu çok kaba bir değerlendirmedir, savaş hali, kıtlık ve diğer hayati meselelerin de nüfus kayıtlarındaki cinsi farklılarda etkili olabileceği hesaba katılmalıdır. Her şeye rağmen, hem Müslüman ham de gayrimüslim erkeklerin kadınlara oranı, karma köylerde, tamamı gayrimüslim veya Müslüman olan köylere göre %10 daha fazladır. Bunun birçok açıklaması olabilir ancak daha çok köylerdeki kadınların daha fazla yok sayılmasıyla alakalı durmaktadır.

Çemişgezek. Akrag ve Şıvot mahalleleri. Muhtemelen 1930’larda çekilmiş bir fotoğraf (Kaynak; Kasbaryan Ailesi koleksiyonu, Vazken Antreasyan’a teşekkür ederiz.)

Mart 1902’de, Çemişgezek Piskoposluğu bir nüfus sayımı yapmış ve toplam 846 hanede 4408 Ermeni kaydetmiştir. Çemişgezek Kazası’nda bir sonraki nüfus sayımı 1913’te Ermeni Patrikhanesi tarafından yapıldı ve 835 hane 4133 Ermeni kaydedildi. Her iki nüfus sayımındaki Ermeni verileri, Ortodoks Yunan olarak geçenleri de içermekteydi. Bunlar hay horomlardı yani Ermenice konuşan ve Yunan Ortodoks Kilisesi’ne mensup kişiler. 1906-1907 Osmanlı nüfus sayımı, 1914’te güncellendiğinde Müslüman nüfus 16181’e yükselirken, gayrimüslim nüfus nispeten aynı kalarak 4254 (3772 Apostolik Ermeni, 267 Ortodoks Yunan ve 215 Protestan) olmuştur.

Çemişgezek Üçbeg mahallesinden Narzagyan ailesinin soyağacından bir kesit, başından 1950’ye kadar. Soyağacının tamamını aşağıda bulabilirsiniz. Hazırlayan: Hovhannes Acemyan, Boston, 1953 (Kaynak: Hovhannes Acemyan arşivleri, NAASR, Belmont, Massachusetts)

Aşağıda, 1894 Mamuret-ül Aziz Salnamesi’nde Ermeni nüfusa sahip olduğu kaydedilmiş 28 köyün nüfus verileri verilmiştir.

1. Çımışgazak, Cımışgazak, Çemışgazag [Çemişgezek]
39°3′45.02″K 38°54′38.42″D
1348 Ermeni, 365 hane
Surp Asdvadzadzin Kilisesi, Surp Toros Kilisesi

Karekin Sırvantsdiants şehirde 280 hane Ermeni tespit etmiştir. Yukarıdaki tabloda belirtildiği üzere Osmanlı kaynakları şehrin erkek Ermeni nüfusunu 820’den (1875) 767’ye (1881) ardından da 664’e (1894) düşmüş göstermektedir. Benzer şekilde Müslüman erkek nüfusu da 1040’tan (1875) 935’e (1881) ve ardından 897’ye (1894) düşmüştür. 1894 Mamuret-ül Aziz Salnamesi’ne göre toplam nüfus, 1373 Ermeni (664 erkek ve 709 kadın) ve 1784 Müslüman (897 erkek ve 887 kadın), 689 haneden oluşmaktaydı. Çemişgezek Piskoposluğu 1902’de 259 hanede 1298 Ermeni kaydetmiştir. 1914 Ermeni Patrikhanesi sayımında nüfus artışı 1348 Ermeni ve 365 hane şeklindeydi. Hovhannes Adjemian (Acemyan) tarafından toplanan verilere göre 1450 Ermeni, 361 hanede yaşamaktaydı. Bu, soykırım öncesinde nispeten kısa bir iyileşme dönemini gösterse de bu şehirde çok uzun süredir Ermeni nüfusunun özellikle eksik gösterildiğini düşündürmektedir.

Çemişgezek Sisna köyünden Ermeni bir ailenin soyağacından kesitler. Soyağacının tamamını aşağıda bulabilirsiniz. Hazırlayan: Hovhannes Acemyan, Boston, 1954 (Kaynak: Hovhannes Acemyan arşivleri, NAASR, Belmont, Massachusetts)

2. Ardga, Artagan, Ardekan, Ardegan, Erdik [Anıl mezrası]
39°5′46.09″K 38°52′52.94″D
11 Ermeni, 3 hane
Bir kilise kalıntısı

Karekin Sırvantsdiants köyde 4 hane Ermeni tespit etmiştir. 1894 Mamuret-ül Aziz Salnamesi’ne göre nüfus, 19 Ermeni (13 erkek ve 6 kadın) ve 56 Müslüman (28 erkek ve 28 kadın), toplam 17 hanedir. Çemişgezek Piskoposluğu 1902’de 5 hanede yaşayan 26 Ermeni kaydetmiştir. 1914 Ermeni Patrikhanesi sayımında 3 hanede yaşayan 11 Ermeni kaydedilmiştir. Hovhannes Adjemian (Acemyan) tarafından toplanan verilere göreyse köyde 18 Ermeni, 5 hanede yaşamaktaydı.

3. Aşkuni, Aşkani, Eşguni, Eşgunuzimyan [günümüzde sular altında]
38°53′18.61″K 38°54′16.10″D
7 hane
Surp Kevork Kilisesi

Çemişgezek Sisna köyünden Ermeni bir ailenin soyağacından kesitler. Soyağacının tamamını aşağıda bulabilirsiniz. Hazırlayan: Hovhannes Acemyan, Boston, 1954 (Kaynak: Hovhannes Acemyan arşivleri, NAASR, Belmont, Massachusetts)

Aşkuni köyünün konumu, köy günümüzde Keban baraj gölünün içinde kaldığı için tahminidir. Karekin Sırvantsdiants köyde 6 hane Ermeni tespit etmiştir. 1894 Mamuret-ül Aziz Salnamesi’ne göre toplam nüfus, 27 Ermeni (16 erkek ve 11 kadın) ve 16 Müslüman (7 erkek ve 9 kadın) şeklinde 14 hanedir. 1902’de Aşkuni’nin nüfusu Bedretil köyü de dahil edilerek verilmiştir. Ermeni Patrikhanesi’nin 1914 sayımında herhangi bir ayrıntı verilmeden 7 hane kaydedilmiştir. Hovhannes Adjemian (Acemyan) tarafından toplanan verilere göreyse köyde 30 Ermeni, 6 hanede yaşamaktaydı.

4. Bardizag, Bağçecik, Bakhcecik (günümüzde sular altında)
38°56′40.08″K 38°54′35.51″D
145 Ermeni, 25 hane
Surp Asdvadzadzin Kilisesi

Bardizag köyünün konumu, köy günümüzde Keban baraj gölünün içinde kaldığı için tahminidir. Karekin Sırvantsdiants köyde 15 hane Ermeni tespit etmiştir. 1894 Mamuret-ül Aziz Salnamesi’ne göre tamamı Ermeni olan köyün nüfusu, 80 kişiden (39 erkek ve 41 kadın) ve 16 haneden oluşmaktadır. Çemişgezek Piskoposluğu 1902’de 16 hanede yaşayan 98 Ermeni kaydetmiştir. 1914 Ermeni Patrikhanesi sayımında nüfus 25 hanede 145 Ermeni’ye yükselmiştir. Hovhannes Adjemian (Acemyan) tarafından toplanan verilere göreyse köyde 124 Ermeni, 26 hanede yaşamaktaydı.

5. Bedretil, Patratil, Badratil, Beyretil [Harmanlar - günümüzde sular altında]
38°57′43.12″K 38°52′57.34″D
3 hane
Surp Hagop Kilisesi

Bedretil köyünün konumu, köy günümüzde Keban baraj gölünün içinde kaldığı için tahminidir. Karekin Sırvantsdiants köyde 12 hane Ermeni tespit etmiştir. 1894 Mamuret-ül Aziz Salnamesi’ne göre tamamı Ermeni olan köyün nüfusu, 42 kişiden (22 erkek ve 20 kadın) ve 17 haneden oluşmaktadır. Çemişgezek Piskoposluğu 1902’de 9 hanede yaşayan 45 Ermeni kaydetmiştir ama buna Aşkuni de dahildir. Ermeni Patrikhanesi’nin 1914 sayımında herhangi bir ayrıntı verilmeden 3 hane kaydedilmiştir.  Hovhannes Adjemian (Acemyan) tarafından toplanan verilere göreyse köyde 30 Ermeni, 6 hanede yaşamaktaydı.

6. Bradi, Prati, Pardi, Brati [Arpaderen]
39°1′41.80″K 38°51′40.15″D
1914’te hiç Ermeni yok
Kilise yok

Çemişgezek, Kala Mahallesi’nden bir kesit. Muhtemelen 1930’larda çekilmiş bir fotoğraf (Kaynak; Kasbaryan Ailesi koleksiyonu, Vazken Antreasyan’a teşekkür ederiz.)

Eski köy, bugünkü adıyla Arpaderen diye bilinen köyün biraz daha kuzeyindeymiş gibi duruyor. Burada hâlâ birkaç ev mevcut ve muhtemelen Arpaderen’in mezrası olarak biliniyor. Karekin Sırvantsdiants köyde 6 hane Ermeni tespit etmiştir. 1894 Mamuret-ül Aziz Salnamesi’ne göre köyün nüfusu, 19 Ermeni (13 erkek ve 6 kadın) ve 9 Müslüman (6 erkek ve 3 kadın), toplam 11 haneden oluşmaktadır. Hane başına düşen kişi sayısı böyle az nüfuslu bir köy için yüksek (hane başına 1.7 erkek) durmaktadır. Çemişgezek Piskoposluğu 1902’de Brastik’le beraber köyde 3 hanede yaşayan 15 Ermeni kaydetmiştir ancak bu köyler terk edilmiştir. 1902’den sonra hiçbir Ermeni kaynakta geçmemeleri de bunun ispatıdır.

7. Brekhi, Prekhi, Berakhi [Vişneli]
39°1′1.71″K 38°53′46.59″D
50 Ermeni, 15 hane
Surp Kevork Kilisesi
Surp Manuk Manastırı’nın kalıntıları

Çemişgezek’ten bir görünüm. Muhtemelen 1930’larda çekilmiş bir fotoğraf (Kaynak; Kasbaryan Ailesi koleksiyonu, Vazken Antreasyan’a teşekkür ederiz.)

Karekin Sırvantsdiants köyde 26 hane Ermeni tespit etmiştir. 1894 Mamuret-ül Aziz Salnamesi’ne göre köyün nüfusu, 88 Ermeni (43 erkek ve 45 kadın) ve 33 Müslüman (17 erkek ve 16 kadın), toplam 35 haneden oluşmaktadır. Çemişgezek Piskoposluğu 1902’de, Deke’yi de dahil ederek köyde 35 hanede yaşayan 117 Ermeni kaydetmiştir. Burada ve bahsi geçen diğer durumlarda nüfus sayımları sırasında bazı köylerin neden başka köylerle birleştirildiği benim için muallaktır. Muhtemelen sebep her iki köye tek papazın atanmış olmasıdır. 1914 Ermeni Patrikhanesi sayımında nüfus azalmış, 15 hanede 50 Ermeni’ye düşmüştür. Hovhannes Adjemian (Acemyan) tarafından toplanan verilere göreyse köyde 52 Ermeni, 14 hanede yaşamaktaydı.

8. Evrik, Avrik
38°58′45.07″K 38°55′15.56″D
1914’te hiç Ermeni yok
Kilise yok

Evrik, uzun süredir köy vasfında olmasa da hâlâ bölgede bir ev kümesi mevcut. Bugün muhtemelen komşu köyün mezrasıdır. 1894 Mamuret-ül Aziz Salnamesi, burada Ermeni nüfusundan bahseden tek kaynaktır. Aslında Evrik’in tamamı 5 kişiden (3 erkek ve 2 kadın) oluşan nüfusunun tamamı Ermeni’ydi.

Çemişgezek, Sisna köyünden Hekimyan ailesinin soyağacından bir kesit. Hazırlayan: Hovhannes Acemyan, Boston, 1954 (Kaynak: Hovhannes Acemyan arşivleri, NAASR, Belmont, Massachusetts)

9. Garmri, Gemili, Kermissi [Gedikler]
39°5′20.58″K 38°48′26.67″D
198 Ermeni, 35 hane
Surp Asdvadzadzin Kilisesi

Karekin Sırvantsdiants köyde 40 hane Ermeni tespit etmiştir. 1894 Mamuret-ül Aziz Salnamesi’ne göre toplam nüfus, 226 Ermeni (119 erkek ve 107 kadın) ve 297 Müslüman (141 erkek ve 156 kadın), 104 haneden oluşmaktadır. Çemişgezek Piskoposluğu 1902’de 33 hanede yaşayan 243 Ermeni kaydetmiştir. 1914 Ermeni Patrikhanesi sayımında nüfus azalmış, 35 hanede 198 Ermeni’ye düşmüştür. Adjemian’ın nüfus verilerinde hane sayısı az görünmektedir. Kevorkian, ilginç şekilde, Garmri’de 1770 ile 1780 tarihleri arasından 70 Ermeni ailenin Müslümanlığa geçtiklerini tespit etmiştir. Bu veriler ışığından köyün tamamının Apostolik Ermeni kökenleri olduğu anlaşılmaktadır. 1935’te köyün nüfusu 189 iken, 2000’de nüfus 561’e yükselmiştir. Bugün köyde yaşamakta olanların, bu 70 hanenin soyundan geldiği düşünüldüğünde, hâlâ sözlü geleneğin devam ettiğini görmek ilginç olacaktır.

10. Hazari [Anıl]
39°7′11.20″K 38°53′19.58″D
351 Ermeni, 75 hane
Surp Yerortutyun Kilisesi

Çemişgezek Üçbeg mahallesinden Narzagyan ailesinin soyağacından bir kesit, başından 1950’ye kadar. Hazırlayan: Hovhannes Acemyan, Boston, 1953 (Kaynak: Hovhannes Acemyan arşivleri, NAASR, Belmont, Massachusetts)

Karekin Sırvantsdiants köyde 50 hane Ermeni tespit etmiştir. 1894 Mamuret-ül Aziz Salnamesi’ne göre tamamı Ermeni olan köyün nüfusu, 334 kişiden (177 erkek ve 157 kadın) ve 59 haneden oluşmaktadır. Çemişgezek Piskoposluğu 1902’de 70 hanede yaşayan 500 Ermeni kaydetmiştir. 1914 Ermeni Patrikhanesi sayımında nüfus azalmış, 75 hanede 351 Ermeni’ye düşmüştür. Hovhannes Adjemian (Acemyan) tarafından toplanan verilere göreyse köyde 326 Ermeni, 66 hanede yaşamaktaydı.

11. Khaçdun, Khıçdun, Haston, Haçtun (günümüzde sular altında)
38°58′3.41″K 38°53′26.42″D
1914’te hiç Ermeni yok
Harabe bir kilise

Khaçdun köyünün konumu, köy günümüzde Keban baraj gölünün içinde kaldığı için tahminidir. Karekin Sırvantsdiants köyde 6 hane Ermeni tespit etmiştir. 1894 Mamuret-ül Aziz Salnamesi’ne göre toplam nüfus, 22 Ermeni (14 erkek ve 8 kadın) ve 5 Müslüman (3 erkek ve 2 kadın), 6 haneden oluşmaktadır. Çemişgezek Piskoposluğu 1902’de nüfusu Paşa Mezre’yi de dahil ederek belirlemiştir. Bunun dışında Hovhannes Adjemian (Acemyan) 1915’te köyde 12 hanede 36 Ermeni yaşadığını tespit etmiştir.

12. Kharasar, Gharasar, Kharassar [Karasar]
38°58′42.29″K 38°48′38.65″D
223 Ermeni, 34 hane
Surp Toros Kilisesi

Çemişgezek şehrinin civarında bulunan bahçelerden bir görünüm. Muhtemelen 1930’larda çekilmiş bir fotoğraf (Kaynak; Kasbaryan Ailesi koleksiyonu, Vazken Antreasyan’a teşekkür ederiz.)

Karekin Sırvantsdiants köyde 24 hane Ermeni tespit etmiştir. 1894 Mamuret-ül Aziz Salnamesi’ne göre toplam nüfus, 159 Ermeni (84 erkek ve 75 kadın) ve 143 Müslüman (75 erkek ve 68 kadın), 62 haneden oluşmaktadır. Çemişgezek Piskoposluğu 1902’de 25 hanede yaşayan 161 Ermeni kaydetmiştir. 1914 Ermeni Patrikhanesi sayımında nüfus 34 hanede 223 Ermeni’ye yükselmiştir. Hovhannes Adjemian (Acemyan) tarafından toplanan verilere göreyse köyde 183 Ermeni, 35 hanede yaşamaktaydı.

13. Khntrgig
1914’te hiç Ermeni yok
Kilise yok

Khntrgig’in konumunu belirlemeyi başaramadım. Büyük ihtimalle Satsili’den [Engerler] Setrga [Güneybaşı] istikamatine doğru aşağı yukarı bir mil uzaklıkta bir yerlerde olmalıdır. Karekin Sırvantsdiants, Ortodoks Yunanları (hay horom) da dahil ederek köyde 8 hane Ermeni tespit etmiştir. 1894 Mamuret-ül Aziz Salnamesi’ne göre köyün tamamının sadece Ortodoks Yunanlardan, 40 kişiden [20 erkek ve 20 kadın] oluştuğunu teyit etmektedir. 1915’le bu Ermenilerin Mamsa’ya göç ettiği belirlenmiştir.

14. Mamsa, Mamoussa [Alakuş]
39°5′15.54″K 38°50′6.03″D
570 Ermeni, 80 hane
Surp Kevork Kilisesi
Surp Toros Kilisesi (hay horom)

Karekin Sırvantsdiants, köyde 76 hane Ermeni tespit etmiştir, bunların 40’ı Apostolik ve 36’sı Ortodoks Yunandır (hay horom). 1894 Mamuret-ül Aziz Salnamesi’ne göre köyün nüfusu, 230 Apostolik Ermeni (126 erkek ve 74 kadın), 141 Ortodoks Yunan (67 erkek ve 74 kadın) ve 9 Müslüman (4 erkek ve 5 kadın), toplam 72 haneden oluşmaktadır. Çemişgezek Piskoposluğu 1902’de 94 hanede (54 Apostolik Ermeni ve 40 Ortodoks Yunan) yaşayan 400 Ermeni kaydetmiştir. 1914 Ermeni Patrikhanesi sayımında nüfus 80 haneyle (42 Apostolik Ermeni ve 38 Ortodoks Yunan) 570 Ermeni’ye (320 Apostolik Ermeni ve 250 Ortodoks Yunan) yükselmiştir. Kevorkian, Ortodoks Yunanların nüfus verilerinde bir yanlışlık yapmışa benziyor, benim verilerim Teotig’tendir. Hovhannes Adjemian (Acemyan) tarafından toplanan verilere göreyse köyde 334 Ermeni (171 Apostolik Ermeni ve 163 Ortodoks Yunan), 82 hanede (44 Apostolik Ermeni ve 38 Ortodoks Yunan) yaşamaktaydı.

15. Mangujag, Mengujek (günümüzde sular altında)
38°53′52.72″K 38°54′6.46″D
1914’te hiç Ermeni yok
Kilise yok

Mangujag köyünün konumu, köy günümüzde Keban baraj gölünün içinde kaldığı için tahminidir. Karekin Sırvantsdiants köyde 3 hane Ermeni tespit etmiştir. 1894 Mamuret-ül Aziz Salnamesi’ne göre toplam nüfus, 15 Ermeni (6 erkek ve 9 kadın) ve 17 Müslüman (9 erkek ve 8 kadın), 6 haneden oluşmaktadır. Bu, köyde Ermenilerin yaşadığına dair son kayıttır.

1312 (1894) tarihli Mamuret-ül Aziz salnamesinden alınmış Çemişgezek nüfusunun bir tablosu.

16. Miadun, Miyadun, Germiji [Erkalkan mezrası]
39°5′26.67″K 38°44′42.12″D
44 Ermeni, 11 hane
Surp Asdvadzadzin Kilisesi

Ermeniler köye Miadun diyor olsalar da 1915’ten önce de Germiji olarak da biliniyordu. Uydu görüntülerinde burada hiç ev vs görünmüyor ancak Sığnek’in [Erkalkan] mezrası olmaya başlamıştır. Karekin Sırvantsdiants köyde 54 hane Ermeni tespit etmiştir. 1894 Mamuret-ül Aziz Salnamesi’ne göre tamamı Ermeni olan köyün nüfusu, 298 kişi (153 erkek ve 145 kadın) ve 57 haneden oluşmaktadır. Çemişgezek Piskoposluğu 1902’de 71 hanede yaşayan 362 Ermeni kaydetmiştir. 1914 Ermeni Patrikhanesi sayımında nüfus sadece 11 hane ve 44 Ermeni’dir. Hovhannes Adjemian (Acemyan) tarafından toplanan verilere göreyse köyde 37 Ermeni, 12 hanede yaşamaktaydı.

17. Muruşka, Morşga, Morşukha
39°2′29.98″K 38°51′52.79″D
164 Ermeni, 36 hane
Surp Asdvadzadzin Kilisesi

Açıkça ev kümeleri görünmesine karşın Muruşka, bugün civardaki bir köyün mezrasına benzemektedir. Karekin Sırvantsdiants köyde 35 hane Ermeni tespit etmiştir. 1894 Mamuret-ül Aziz Salnamesi’ne göre toplam nüfus, 165 Ermeni (85 erkek ve 80 kadın) ve 41 Müslüman (25 erkek ve 16 kadın), 47 haneden oluşmaktadır. Çemişgezek Piskoposluğu 1902’de 40 hanede yaşayan 161 Ermeni kaydetmiştir. 1914 Ermeni Patrikhanesi sayımında Ermeni nüfusu 36 hanede, 164 kişidir. Hovhannes Adjemian (Acemyan) tarafından toplanan verilere göreyse köyde 112 Ermeni, 27 hanede yaşamaktaydı.

18. Mirnav, Murnayi
39°3′40.06″K 38°54′14.09″D
181 Ermeni, 22 hane
Surp Asdvadzadzin Kilisesi

Mirnav, Çemişgezek’e bakan kayalıkların üzerinde kurulmuştur. Karekin Sırvantsdiants bu köyden bahsetmez. 1894 Mamuret-ül Aziz Salnamesi’ne göre tamamı Ermeni olan köyün nüfusu, 163 kişi (86 erkek ve 77 kadın) ve 29 haneden oluşmaktadır. Çemişgezek Piskoposluğu 1902’de 30 hanede yaşayan 165 Ermeni kaydetmiştir. 1914 Ermeni Patrikhanesi sayımında Ermeni nüfusu 22 hanede, 181 kişidir. Burada hane sayısı çok düşük ve bir hata yapılmış olabilir. Hovhannes Adjemian (Acemyan) tarafından toplanan verilere göreyse köyde 145 Ermeni, 32 hanede yaşamaktaydı.

Çemişgezek’in aşağı köprüsü. Muhtemelen 1930’larda çekilmiş bir fotoğraf (Kaynak; Kasbaryan Ailesi koleksiyonu, Vazken Antreasyan’a teşekkür ederiz.)

19. Otskiuğ [Paşacık]
39°5′1.82″K 38°58′10.53″D
1914’te hiç Ermeni yok
Surp Pırgiç Kilisesi
Surp Zoravor Manastırı

Çemişgezek Piskoposluğu 1902’de 50 hanede (8 Protestan) yaşayan 319 Ermeni (46 Protestan) kaydetmiştir. Bununla birlikte ailelerin çoğunluğunun Kürt baskınlarından kurtulmak için Çemişgezek’in Üçbek mahallesine taşındığı da tespit edilmiştir. Evlerini ve tarlalarını yaz aylarında ekip biçmeyi sürdürüyorlardı. Komşu köy Boğosi’deki 8 hane, 57 Ermeni de Üçbek’e taşınmıştı. 1894 Mamuret-ül Aziz Salnamesi’ne göre tamamı Ermeni olan köyün nüfusu, 194 Apostolik Ermeni (101 erkek ve 93 kadın) ve 48 Prostestan (23 erkek ve 25 kadın), 31 haneden oluşmaktadır. 1915’te köy Ermeniler tarafından tamamen terk edildi. 1935’te, etnik kökeni bilinmeyen 150 kişi bu köyde yaşamaktaydı.

20. Ulukale, Ulugala [Ulukale]
39°2′5.06″K 39°2′45.01″D
1914’te hiç Ermeni yok
Surp Minas Kilisesi

Karekin Sırvantsdiants köyde 4 hane Ermeni tespit etmiştir. 1894 Mamuret-ül Aziz Salnamesi’ne göre toplam nüfus, 18 Ermeni (9 erkek ve 9 kadın) ve 427 Müslüman (252 erkek ve 175 kadın), 127 haneden oluşmaktadır. Aslen Müslüman köyü olan bu köyde Ermenilere dair son kayıt budur.

21. Paşa Mezre (günümüzde sular altında)
38°54′40.77″K 38°56′21.11″D
1914’te hiç Ermeni yok
Kilise yok

Paşa Mezre köyünün konumu, köy günümüzde Keban baraj gölünün içinde kaldığı için tahminidir. Karekin Sırvantsdiants köyde 3 hane Ermeni tespit etmiştir. 1894 Mamuret-ül Aziz Salnamesi’ne göre toplam nüfus, 5 Ermeni (3 erkek ve 2 kadın) ve 30 Müslüman (18 erkek ve 12 kadın), 12 haneden oluşmaktadır. Çemişgezek Piskoposluğu 1902’de 8 hanede yaşayan 37 Ermeni kaydetmiştir ama sayıma Khaçdun köyünde yaşayanları da eklemiştir. 1914 Ermeni Patrikhanesi sayımında Paşa Mezre’de yaşayan Ermeni görülmemektedir. Bununla birlikte Adjemian (Acemyan) köyde yaşayan 4 hanede 16 Ermeni tespit etmiştir. 1914’te köyde hiç Ermeni yaşamadığını tahmin ediyorum ancak aslen Müslüman olan köyde hiç kilise veya papaz bulunmadığından Patrikhane sayımında gözden kaçmış da olabilir.

22. Pazapun, Bazabun, Bazapon [Cebe]
39°2′31.50″K 38°50′14.20″D
116 Ermeni, 15 hane
Surp Adsdvadzadzin Kilisesi

Çemişgezek’in yukarı köprüsü ve civarındaki bahçeler. Muhtemelen 1930’larda çekilmiş bir fotoğraf (Kaynak; Kasbaryan Ailesi koleksiyonu, Vazken Antreasyan’a teşekkür ederiz.)

Sırvantsdiants köyde 21 hane Ermeni tespit etmiştir. 1894 Mamuret-ül Aziz Salnamesi’ne göre toplam nüfus, 121 Ermeni (64 erkek ve 57 kadın) ve 6 Müslüman (4 erkek ve 2 kadın), 23 haneden oluşmaktadır. Çemişgezek Piskoposluğu 1902’de 16 hanede yaşayan 108 Ermeni kaydetmiştir. 1914 Ermeni Patrikhanesi sayımında Ermeni nüfusu 15 hanede, 116 kişidir. Hovhannes Adjemian (Acemyan) tarafından toplanan verilere göreyse köyde 74 Ermeni, 15 hanede yaşamaktaydı.

23. Setrga, Satirge, Satirges, Satirkes, Seterkeh [Güneybaşı]
39°6′59.16″K 38°49′21.27″D
33 Ermeni, 6 hane
Bir kilise ve manastır kalıntıları

Karekin Sırvantsdiants köyde 3 hane Apostolik Ermeni ve 2 hane Ortodoks Yunan tespit etmiştir. 1894 Mamuret-ül Aziz Salnamesi’ne göre köyün nüfusu, 29 Apostolik Ermeni (13 erkek ve 16 kadın), 6 Ortodoks Yunan (2 erkek ve 4 kadın) ve 140 Müslüman (67 erkek ve 73 kadın), toplam 42 haneden oluşmaktadır. Çemişgezek Piskoposluğu 1902’de 5 hanede yaşayan 26 Ermeni kaydetmiştir. 1914 Ermeni Patrikhanesi sayımında Ermeni nüfusu 6 hanede, 33 kişidir. Hovhannes Adjemian (Acemyan) tarafından toplanan verilere göreyse köyde 24 Ermeni, 7 hanede yaşamaktaydı.

24. Sisna, Sisne [Varlıkonak]
39°4′55.00″K 38°50′3.00″D
235 Ermeni, 35 hane
Surp Hovhannes Kilisesi

Karekin Sırvantsdiants köyde 32 hane Ermeni tespit etmiştir. 1894 Mamuret-ül Aziz Salnamesi’ne göre toplam nüfus, 196 Ermeni (106 erkek ve 90 kadın) ve 165 Müslüman (83 erkek ve 82 kadın), 71 haneden oluşmaktadır. Çemişgezek Piskoposluğu 1902’de 35 hanede yaşayan 215 Ermeni kaydetmiştir. 1914 Ermeni Patrikhanesi sayımında Ermeni nüfusu 35 hanede, 235 kişidir. Hovhannes Adjemian (Acemyan) tarafından toplanan verilere göreyse köyde 140 Ermeni, 35 hanede yaşamaktaydı. 

25. Tsnıtsor, Sinsor, Tsuntsor, Hintsor [Payamdüzü]
38°58′36.64″K 38°59′14.38″D
38 Ermeni, 6 hane
Surp Asdvadzadzin Kilisesi
Khaçkar Manastırı

Çemişgezek Sisna köyünden Ermeni bir ailenin soyağacı. Hazırlayan: Hovhannes Acemyan, Boston, 1954 (Kaynak: Hovhannes Acemyan arşivleri, NAASR, Belmont, Massachusetts)

Tsnıtsor adında iki köy vardı, biri sular altındaki Paşa Mezre’ye yakın, diğeri Kasbarian’da tarif edilen Ermeni köyüdür. Bir kez daha Ghazarian’daki haritanın yanlış köyü gösterdiği anlaşılmaktadır. Karekin Sırvantsdiants köyde 3 hane Ermeni tespit etmiştir. 1894 Mamuret-ül Aziz Salnamesi’ne göre toplam nüfus, 6 Ermeni (3 erkek ve 3 kadın) ve 77 Müslüman (39 erkek ve 38 kadın), 18 haneden oluşmaktadır. Çemişgezek Piskoposluğu 1902’de 10 hanede yaşayan 44 Ermeni kaydetmiştir. 1914 Ermeni Patrikhanesi sayımında Ermeni nüfusu 6 hanede, 38 kişidir. Adjemian (Acemyan) tarafından toplanan verilere göreyse köyde 18 Ermeni, 3 hanede yaşamaktaydı.

26. Tuma Mezre, Toma Mezre, Salim Bey Mezre (günümüzde sular altında)
38°57′18.06″K 38°49′32.24″D
200 Ermeni, 25 hane
Surp Lusavoriç Kilisesi

Tuma Mezre köyünün konumu, köy günümüzde Keban baraj gölünün içinde kaldığı için tahminidir. Teotig, kiliseden Surp Nışan adıyla bahseder. Karekin Sırvantsdiants köyde 26 hane Ermeni tespit etmiştir. 1894 Mamuret-ül Aziz Salnamesi’ne göre toplam nüfus, 97 Ermeni (61 erkek ve 36 kadın) ve 64 Müslüman (37 erkek ve 27 kadın), 28 haneden oluşmaktadır. Çemişgezek Piskoposluğu 1902’de 25 hanede yaşayan 107 Ermeni kaydetmiştir. 1914 Ermeni Patrikhanesi sayımında Ermeni nüfusu 25 hanede, 200 kişidir. Hovhannes Adjemian (Acemyan) tarafından toplanan verilere göreyse köyde 143 Ermeni, 39 hanede yaşamaktaydı.

Çemişgezek, Sisna köyünden Hekimyan ailesinin soyağacını. Başlangıçtan 1954’e kadar. Hazırlayan: Hovhannes Acemyan, Boston, 1954 (Kaynak: Hovhannes Acemyan arşivleri, NAASR, Belmont, Massachusetts)

27. Vasgavan, Vaskovan, Vazkvan [Akçapınar]
38°56′55.80″K 38°56′42.01″D
8 hane
7 kilise kalınıtısı
Surp Vasliga Manastırı’nın kalıntıları 

Karekin Sırvantsdiants köyde 18 hane Ermeni tespit etmiştir. 1894 Mamuret-ül Aziz Salnamesi’ne göre toplam nüfus, 40 Ermeni (21 erkek ve 19 kadın) ve 86 Müslüman (41 erkek ve 45 kadın), 46 haneden oluşmaktadır. Çemişgezek Piskoposluğu 1902’de 25 hanede yaşayan 95 Ermeni kaydetmiştir. 1914 Ermeni Patrikhanesi sayımında Ermeni nüfusu kişi sayısı belirtilemeden 8 hane şeklinde verilmiştir. Adjemian (Acemyan) Vasgavan hakkında bir bilgi vermemektedir.

28. Yerits Akrag, Erets Akrag, Erets Agrak, Is Egreg, Iş Ekrek [Arpaderen mezrası]
39°2′32.40″K 38°53′12.93″D
226 Ermeni, 29 hane
Surp Haç Kilisesi

Karekin Sırvantsdiants köyde 34 hane Ermeni tespit etmiştir. 1894 Mamuret-ül Aziz Salnamesi’ne göre tamamı Ermeni olan köyün nüfusu, 172 kişi (84 erkek ve 88 kadın) ve 40 haneden oluşmaktadır. Çemişgezek Piskoposluğu 1902’de 32 hanede yaşayan 185 Ermeni kaydetmiştir. 1914 Ermeni Patrikhanesi sayımında Ermeni nüfusu 29 hanede, 226 kişidir. Burada hane sayısı çok düşük ve bir hata yapılmış olabilir. Hovhannes Adjemian (Acemyan) tarafından toplanan verilere göreyse köyde 146 Ermeni, 34 hanede yaşamaktaydı.

Çemişgezek Çukur mahalleden bir görünüm. Muhtemelen 1930’larda çekilmiş bir fotoğraf (Kaynak; Kasbaryan Ailesi koleksiyonu, Vazken Antreasyan’a teşekkür ederiz.)

***************

Kaynakça

  • Andréassian, Vazken. Hazari : vie et survie d'un village arménien après juin 1915. issuu.com/vazken/docs/1995-hazari__vie_et_survie_dun_village_armenien
  • Antranig, Տերսիմ. ճանապարհորդութիւն եւ տեղագրութիւն, Tiflis, Mnatsakan Mardirosiants Press, 1900. [Dersim: Seyahatname, Aras Yayıncılık, İstanbul, 2012]
  • Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA) Nüfus Defterleri (NFS.d.), Klasör no: 2689, “1256 (1840) Harput eyaleti, (Maadin-i Hümayun) sancağı, Palu kazası, reaya defteri. a.g.y.tt”.
  • Dahiliye Vekâleti, Vilâyetler İdaresi Umum Müdürlüğü. 6, Tunceli Vilâyeti. Ankara 1959.
  • Soukias (Fr.) Eprigian, Պատկերազարդ բնաշխարհիկ բառարան [Tarihi Anavatanın resimli sözlüğü], 2 Cilt, Venedik, St. Lazarus, 1907.
  • Ghazarian, Haigazn, Պատմագիրք Չմշկածագի [Çemişgezek Tarihi], Beyrut, Hamazkayin Press, Çemişgezekliler Derneği yayını, 1971.
  • Kevork Halladjian, Տերսիմի հայերի ազգագրութիւնը [Dersim Ermenileri Etnografyası], “Armenian Ethnography and Folklore” içinde, 5 Cilt, Erivan, 1973.
  • Kemal H. Karpat, Ottoman Population, 1830-1914: Demographic and Social Characteristics. Madison, Wisconsin 1985.
  • Hampartsoum H. Kasbarian, Չմշկածագ եւ իր գիւղերը [Çemişgezek ve köyleri], Boston, Baykar Press, 1969.
  • Raymond H. Kévorkian and Paul B. Paboudjian, Les Arméniens dans l'Empire Ottoman à la veille du genocide, Paris, ARHIS, 1992. [1915 Öncesinde Osmanlı İmparatorluğu’nda Ermeniler, Aras Yayıncılık, İstanbul, 2012]
  • Mamuretül aziz Vilâyeti, 1298 (1881M) Tarihli Mamuretül aziz Vilâyeti Salnamesi. Elazig 2001.
  • Mamuretül aziz Vilâyeti, Mamuretül aziz Vilâyeti Salnamesi. 1312 (1894).
  • Justin McCarthy, Muslims and Minorities: The Population of Ottoman Anatolia and the End of the Empire, New York University Press, New York, 1983.
  • Boghos (Fr.) Natanian, Արտօսր Հայաստանի կամ տեղեկագիր Բալուայ, Քարբերդու, Չարսանճագի, Ճապաղ Ջուրի, եւ Երզնկայու, İstanbul, 1878. [Sivas 1877, Birzamanlar Yayıncılık, İstanbul, 2008]
  • Naci Okçu and Hasan Akdağ, Salname-i vilayet-i Erzurum (1287/1870-1288/1871-1289/1872-1290/1873): Erzurum il yıllığı, Erzurum 2010.
  • Dikran Papazian, Պատմութիւն Բալահովիտի [Palu Vadisi Tarihi], Meshag Press, Beyrut, 1963.
  • Antranig L. Poladian, Պատմութիւն հայոց Արաբկիրի [Arapgir Ermenileri Tarihi], Baykar Press, Amerika Arapgir Derneği yayını, New York, 1969.
  • Safrastyan, A. Kh. Gosdantnoubolsi Hayots Badriarkarani Goghmits Tourkiayi Artaratadoutyan yev Tavanankneri Minisdroutyan Nergayatsvadz Haygagan Yegeghetsineri yev Vankeri Tsoutsagnern ou Takrirneru in Echmiadzin, [İstanbul Ermeni Patrikhanesi tarafından Türkiye Adalet Bakanlığı’na gönderilmiş Ermeni Kiliseleri ve Manastırları listesi Eçmiadzin nüshası] Şubat-Nisan 1965, s. 184-187.
  • Karekin (Fr) Srvantsdiants, Թորոս Աղբար, Հայաստանի ճամբորդ [Toros Ağpar, Ermenistan yolcusu], 2 Cilt, G. Baghdadlian (Aramian) Matbaası, İstanbul, 1884.
  • Teotig, Գողգոթա հայ հոգեւորականութեան եւ իր հօտին աղէտալի 1915 տարին [1915’de Ermeni Ruhban Sınıfının Felaketi ve ardından gelenler], New York, 1985.
  • Jean-Michel Thierry, Le Couvent Erkayn Enkuzik en Dersim, Ermeni Araştırmaları Dergisi, Sayı 20 (1986-1987), s. 381-417.
  • Tunceli İl Yıllığı, Ankara 1973.
  • Mehmet Ali Ünal, XVI. Yüzyılda Çemişgezek Sancağı, Ankara 1999.
  • Kevork S. Yerevanian, Պատմութիւն Չարսանճագի հայոց [Çarsancak Ermenileri Tarihi], Beyrut, G. Donigian Printers, Pan-Çarsancak Birliği Merkez KOmitesi tarafından yayınlanmıştır, Fresno, 1956.
  • İbrahim Yılmazçelik, XIX. Yüzyılın İkinci Yarısında Dersim Sancağı, Elazığ 1999.