Hoşe Köyü (Kaynak; Kevork Yerevanyan, Çarsancak Ermenileri Tarihi, Beyrut, 1956)

Dersim - Okullar

Yazar Vahe Taşçıyan, 15/09/14 (Güncelleme 15/09/14) Çeviren: Sevan Değirmenciyan

Osmanlı Ermenilerinin son yüzyıldaki tarihini ve devletin Ermeni toplumu ile olan ilişkilerini daha iyi anlamak açısından ülkedeki Ermeni okullarının incelenmesi önemlidir. Bu eğitim ocakları Ermeni kimliğini bütün olarak yaşama ve geliştirme mekanlarıydılar: Bunların iyi bir seviyede bulunmaları için toplumun yüksek kurumlarından başlayarak en küçük köy heyetine kadar bütün birimler en iyisini yapmaya çalışmışlardır. İmparatorluk tarihinde, Sultan II. Abdülhamid’in ilk seneleri ve özellikle II. Meşrutiyet (1908) sonrası yılları gibi nispeten özgür önemli dönemleri incelediğimizde, farklı Ermeni kuruluşlarının, kurumlarının ve şahısların toplum okullarını iyileştirme, öğretim hayatını geliştirme ve Ermeni eğitimine ivme kazandırma yönündeki çalışmalara katkılarının büyük olduğunu görürüz.

Devlet mekanizmasının Ermeni karşıtı paranoya ile yönetildiği dönemlerde ise genel bir şiddet ortamı vardı: Ermeni okulları başlıca şüphe kaynağı olarak görülüp, Ermeni karşıtı baskıların ilk hedefleri durumunda olmuşlardır. İlerde de göreceğimiz gibi, II. Abdülhamid döneminde, bir arama sırasında öğretmenin yanında Ermenice milletperver şarkılardan oluşan bir kitabın bulunması bile o kişinin yıllarca hapis yatması için yeterli bir sebepti.

Dersim bölgesinde bulunan Ermeni yerleşim alanlarında da Ermeni okulunun özel bir yeri vardı. Bir kaç on yıl boyunca, özellikle 1908’teki II. Meşrutiyet sonrası, Ermeni eğitim kurumları çok hızlı bir yükselişe geçmişlerdir. Siyasi merkezlerdeki önemli eğitim kuruluşları haricinde (Çemişgezek, Perri), Dersim bölgesindeki bir çok Ermeni köyünün kendi okulu vardı ve bu okullar kaliteli eğitimleriyle ve yenilenmiş pedagojik metotlarıyla belli durumlarda şehirdeki okullarla rekabet edecek durumdaydılar.  Ermeni okuluna karşı bu bağlılık bazen küçük bilgiler içinden gün yüzüne çıkar. Örneğin, Çemişgezek’teki Bedretil köyü 1895’teki kırımdan sonra Ermeniler tarafından büyük ölçüde boşaltılır ve nihayetinde burada altı hane kalır. Bunlar köylerindeki Ermeni okulunu her şeye rağmen ayakta tutmayı başarırlar. Çemişgezek’teki Ermeni okulunda 1914’ten sonra başlayan izci hareketi de kayda değer bir gelişmedir. Okul yaşlarındaki Ermeni izciler bir iki sene sonra nihai olarak ayrılacakları bu güzel bölgede doğa yürüyüşleri düzenlemeye başlarlar. Eğitim kurumlarının bu hızlı gelişiminde eğitim derneklerinin katkısı büyüktü.

Çemişgezek şehrinden genel bir görünüm (Kaynak ; Haygazn K. Ğazaryan, Çemişgezek Tarihi, Beyrut, « Hamazkayin » matbaası, Çemişgezek Hemşehriler Derneği yayını, 1971)

Bu dernekler gurbet ellerde (İstanbul, Halep, ABD vs.) aynı köyden yahut şehirden insanlar tarafından kurulmuş ve kendi memleketlerindeki okula maddi yardım tahsis etmeye çabalayan oluşumlardı. Devlet yardımının olmadığı bir ortamda, benzer bir işbirliğinin ve bundan kaynaklı dinamizmin aslında Ermeni eğitim hayatının gelişimine, kaliteli öğretmenlerin hazırlanışına, onların görev bölgelerine yönlendirilişine ve kadınların eğitilmesinin yaygınlaştırılmasına çok faydalı ve temel bir etkisi vardı. Bu sayfalarda sunulan Dersim’deki Ermeni eğitim kurumlarının zenginliği bu hareketli eğitim faaliyetinin en iyi kanıtı.

Dersim Ermeni okulları hakkında kaynak eserlerin çokluğu da aynı derecede ilgi çekici. Bunların çoğunluğu Soykırım sonrası hazırlanmış hatırat-huşamadyan tarzı eserler, ki köy veya şehir okuluna da büyük yer vermiştir. Okul binasının tasviri, öğretmen ve öğrenci isimleri, biyografik notlar ve fotoğraflar, Eğitim dernekleri hakkında bilgiler, okullardaki tiyatro temsilleri. Bütün bunlar Dersim Ermenilerinin sosyo-kültürel yaşamında okulların sahip olduğu olağanüstü rolü belgeliyor. Benzer kitaplar içinde Hovhannes Acemyan’ın Çemişgezek hakkındaki yayımlanmamış eserini özellikle vurgulamak gerekir. Yazar burada bölgedeki bir çok Ermeni okulu hakkında değerli bilgiler vermekle kalmaz, aynı zamanda bu kurumların krokilerini de sunar okuyucuya.  Belli ki, Acemyan görsel materyaller vasıtasıyla hafızayı, kaybolmuş yaşamıyla köy ve şehri yeniden kurgulama fikrinin önemini kavramış bir idi. Öyle ki yayımlanmamış eserinde bu yola başvurarak memleketi Çemişgezek’in kaybolan Ermeni kiliselerini ve okullarını yeniden yaratmayı denemiş.

Çemişgezek (merkez)

Vartanyan Karma Okulu (Aşağı Mahalle, ilerde Mesrobyan Okulu adını alır)

Çemişgezek’in Aşağı Mahallesi’ndeki bu okul S. Asdvadzadzin Kilisesi’nin avlusunda bulunurdu. Şehir Okulu adı ile de bilinirdi. 1850’li yıllardan itibaren varlığını sürdürmekteydi. İki katlı, kaba taştan yapılmıştı ve her katında ikişer odası vardı. Okulun ve kilisenin avlusu aynı idi ve yüksek bir duvarla ikiye ayrılmıştı. Vartanyan Okulunun üst katının büyük pencereleri vardı, zemini ise ahşap idi. Üst kattaki odalardan biri Ruhani Önderlik, diğeri de sınıf olarak kullanılıyordu. Daha sonra öğrencilerin sayısı arttığında aşağı kata da yeni sınıflar ilave edilir [1]. 1865 tarihine kadar okul erkeklerin tahsiline tahsis edilmişti. Aynı yıl bölgenin ruhani önderi Rahip Arakel Mazlımyan’ın girişimi ile okul karma eğitime geçer. Bu durum muhafazakar kesimlerin şikayetlerine neden olur [2]. 1870’li yıllardaki verilere göre, Çemişgezek’teki bu eğitim kurumunun anaokulu ve ilkokul kısımları mevcuttu [3].

1880’lerin başında şehirdeki Ermeni öğrenci sayısı artmıştı. Üstrahip Bartolomeos Bağcıyan’ın ruhani önderliği zamanında (1881-1886) Vartanyan Okulu için yeni bir bina inşasına başlanır. Bu girişimin ardında bulunan Mütevvelli Heyeti’nin üyeleri olarak şu isimler anılır: Hagop Şahbazyan, Babacan Eknoyan, Krikor Minasyan. İnşaat için gerekli olan sultanlık berat elde edildikten sonra Kasar mahallesinin doğu ucunda bulunan ve Tsoların Ali’ye ait 2.000 m2’lik arsa satın alınır. İki katlı okul binasının yapımına bu arsada başlanır ve muhtemelen 1883 yılında da inşaat biter. Mimarı Mikayel İknadosyan (Eknoyan) idi. İnşaat çalışmalarına kız ve erkek öğrenciler de toprağı eleyerek ve su taşıyarak katıldıkları söylenir. Vartanyan Okulu 1883’ten itibaren 1880’de İstanbul’da kurulmuş “Miatsyal” (Birleşmiş) Derneği’nin himayesine alınır. Okulun müdürlüğünü “Miatsyal” Derneği’nin eğitim müfettişleri olan Mıgırdiç Saryan ve Margos Natanyan dönüşümlü olarak yaparlar [4].

Yeni yapılan okulun güney ve kuzey tarafında çevrelenmiş iki avlusu vardı. İlki erkeklere tahsis edilmişti, diğeri ise 1890’lı yılların sonunda kız öğrencilerin oyun alanı olur. Binanın alt katı daha ziyade kışlık oyun alanı olarak kullanılır. Burası avlulara açılan iki yüksek kapıya sahipti, zemini ise işlenmiş taşla kaplanmıştı. Alt katın doğu ve batı yanlarında bulunan karşılıklı odalar odunluk, hademe odası ve kızlar için dikiş atölyesi olarak kullanılıyordu. Bu odaların arasından, karşılıklı ve paralel olarak ikinci kata doğru taş basamaklar yükselirdi. Bu katta geniş bir okuma odası ve dört sınıf vardı. Bu katın odaları yüksek pencereler sayesinde ışıklı idi, zemin ve tavan ise ahşaptan yapılmıştı. Okulun çatısı toprakla örtülmüştü, doğusunda ise 1.500 m2 genişliğinde ve meyve ağaçları bulunan bir bahçe vardı [5].

“Miatsyal” Derneği’nin Çemişgezek’teki faaliyeti sadece üç yıl sürmesine karşın çok etkili olur. Bu üç yıl zarfında eğitsel ve pedagojik metotlarda temel iyileştirmeler yapılır. Başlarda başkıca ders konuları Zebur ve Kitabı Mukaddes idi. Değişiklikler sonucunda yeni dersler verilmeye başlanır; Ermenice, Ermeni tarihi, azizler tarihi, coğrafya, matematik, cebir, nesneler dersi, ahlak bilgisi, beden eğitimi, müzik (dini ve Ermeni-vatanperver şarkılar), resim, kaligrafi, Türkçe, Fransızca. O zamana kadar öğrenciler evlerinden getirdikleri minderler üzerinde otururlardı, “Miatsyal”ın müdürlüğü döneminde sınıflara uygun mobilyalar alınır. Yine bu dönemde fiziki cezalar yasaklanır. Hatta bir öğretmenin öğrencisine tokatlaması nedeniyle işten çıkartıldığı da aktarılır [6].

Vartanyan Okulu’nun öğretmen Bedros Atamyan’ın (Çemişgezekli) yönettiği kendi özel tiyatro kumpanyası da vardı. Atamyan eğitimini 1870’li yıllarda İstanbul’da almıştı. Harput’daki Sımpatyan Okulu’nun müdürlüğünü yaptıktan sonra Diyarbekir/Dikranagerd’de de müdür olarak bulunmuştur. “Hayg ve Pel”, “Kral Bab”, “Vartanların Savaşı” gibi tarih konulu tiyatro eserleri yazmıştır. Kumpanya önceleri sadece erkek öğrencilerden kuruluyken, sonraları kız öğrenciler de çalışmalara katılır [7]. Atamyan aynı zamanda müzik öğretmeni idi. Çemişgezek’deki öğrenciler onun döneminde “Azadn Asdvadz” (Özgür Tanrı), “Mer Hayrenig” (Vatanımız), “Te Hayrenyats” (Eğer Vatanın), “Herik Vortyag” (Yeter Evladlar), “Himi el lırenk” (Şimdi de mi susalım?), “Toğ pıçe kamin” (Essin rüzgar), “Ov medzaskanç tu lezu” (Ey muhteşem dil) adlı vatanperver şarkıları öğrenirler. Her öğrencinin bir şarkı defteri vardı. Onlar Atamyan’dan müzik dersi almak için her Pazar toplanırlardı. Maestro döneminde kızlar da kilisede şarkı söylemeye başlar. Onlar başlarını örtmüş bir halde, kilisenin sol kısmında, erkek korosundan ayrı durup ilahiler söylerlerdi [8].

Çemişgezek “Miatsyal” Derneği’ne ait okul tarafından IV. sınıf öğrencisi Nerses Babigyan’a verilen karne, 1914 (Kaynak; Haygazn K. Ğazaryan, Çemişgezek Tarihi, Beyrut, « Hamazkayin » matbaası, Çemişgezek Hemşehriler Derneği yayını, 1971)

1850 ve 1860’lı yıllarda Vartanyan Okulu’nda aslen Çemişgezekli olup daha sonra İstanbul’da eğitim görmüş Simon Felekyan ve Ğazaros Peşdimalcıyan öğretmenlik yapar. Öğretmen Minas’ın da adı anılmaktadır, fakat soyadı meçhuldür. “Miatsyal” Derneği’nin müdüriyeti üstlenmesi ile beraber öğretmen kadrosunda da büyük değişiklikler olur. O yıllarda Haçadur Melkonyan, Mikayel Halaçyan (Eğin’in Gamırgab köyünden), Mardiros Sokhoyan (Kığili), Tovmas Zarzavatcıyan (Diyarbekir/Dikranagerdli) Vartanyan Okulu’nda ders verirler [9].

“Miatsyal” Derneği’nin müdüriyet yıllarında Çemişgezek’teki okulun mezunları arasında şu isimler vardı: Garabed Tukhmanyan, Yeğya Kleyan, Garabed Fasulyacıyan, Mangasar Dzağigyan (1893-1962), Hampartzum Melikyan, Sarkis Harazadyan, Senekerim İnceyan (1915’te öldürülür), Margos Der Manuelyan, Ğazar Boyacıyan, Teteos Tatyan, Harutyun Gopoyan, Yervant İknadosyan (İ. A. Yeran), Krikor Yazucyan, Arşag Baronyan, Harutyun Kehayan, Kapriel Gutsuzyan, Melkon Gutsuzyan, Garabed Yeranosyan, Hovhannes Der Kasparyan, Ağacan Nalbandyan (1915’te öldürülür) ve başkaları [10].

“Miatsyal” Derneği’nin çekilmesinden sonra, 1886-1887 öğretim yılından itibaren okul tekrar yerel yönetimin himayesinde çalışmalarına devam eder. Bedros Atamyan müdür tayin edilir, yardımcılığına da Yeğya Arsenyan getirilir. Fakat 1887’de evinde yapılan arama sonucunda Ermenice milletperver şarkılardan oluşan bir kitap ve Leon Alişan’ın “Sisvan” eserini bulundurma gerekçesiyle Atamyan yerel yönetim tarafından tutuklanır. Atamyan 15 yıla mahkum edilerek Erzurum/Garin hapishanesine yollanır. 1893’te sultan tarafından affedilir. Erzurum’dan Çemişgezek’e giderken, Bayburt yolunda öldürülür. Atamyan’ın tutuklanmasından sonra okul yönetimi kitaplıktaki bütün şüpheli kitapları ve tiyatro için kullanılan değişik sahne dekorlarını yok eder. Atamyan’da boşalan müdürlüğe Çemişgezekli Arakel Giragosyan (sadece bir yıl), daha sonra Sahag Donabedyan (Çemişgezek’in Kasar mahallesinden) ve Tavit Kürkçüyan (Garmıri köyünden) getirilir. 1889-1890 yıllarında okul mezunlarından Merger Tukhmanyan (Kasar mahallesinden), sonrasında ise Arşag Boranyan (yada Baronyan) müdürlüğe atanırlar. Üstrahip Tatul Turyan’ın (1871-1914) ruhani önderliği döneminde (1898-1902) Vartanyan Okulu’nun üst katındaki iki sınıf ruhani önderlik ofisi olarak kullanılır. 1903-1906 yıllarında okul müdürü Vahan Uzunyan’dır [11].

1886-1908 yılları arasında okulda görev yapan öğretmenler arasında şu isimler bulunuyor: Hovhannes Kasbaryan, Margos Manuelyan, Senekerim İnceyan, Arşag Boranyan, Nigoğos Akkaşyan, Mardiros Papazyan (1884 doğumlu, 1915’te öldürülür), Kerovpe Ezgülyan, Merger Kürkçüyan, Minas Minasyan, Hovhannes Sulduryan, Ardaşes Manuelyan. Bu kişilerin çoğu Vartanyan Okulu’nun mezunları idi [12].

Temmuz 1908 tarihinde Osmanlı İmparatorluğu’nda II. Meşrutiyet dönemi başlar. Anayasal düzenin tekrar tesis edilmesi ülkedeki Ermenilerde, Dersim’e kadar varan büyük bir çoşku fırtınası yaratır. Çemişgezek’teki Ermeniler tarihi bu olayı büyük gösterilerle karşılarlar. 11 Temmuz akşamı Vartanyan Okulu’nda bir tören yapılır. Okul balkonunun sütünlarına bayraklar ve fenerler asılır. Halk fenerlerle aydınlanmış geniş okuma salonunda toplanmıştır. Eski ve yeni Ermeni öğrenciler, öğretmenler, ileri gelenler, bir kaç Türk görevliler buradadır. Okulun çatısına ve balkonun kenarına benzin topları yerleştirilmiş ve işaret verildiğinde bunlar yakılıyordu, halk ise hep bir ağızdan “Yaşasın Hürriyet” bağırıyordu. Çemişgezek hatırat/huşamadyan kitaplarından birinin yazarı olan Hampartzum Kasbaryan da bir öğrenci olarak bu törene katılanlar arasındadır. Velisi ile törene katılan küçük Hampartzum Mikayel Nalbantyan’ın bestelenmiş “Azadutyun” şiirini (Özgürlük) ve Leon Alışan’ın “Pamp Vorodan”ını ilk kez burada duyar. Okulun müzik öğretmeni Bedros Atamyan’ın 1887’te tutuklanmasından sonra bu şarkıları şehirde alenen söylenmemişti. II. Meşrutiyet’in ilanından sonra alınan dikkat çekici adımlardan biri de okulda Ermeni Tarihi dersinin okutulması olur. II. Aldülhamid döneminde bu ders muhtemelen öğretilmiyordu. Bunun dışında Fransızca, fizik, nesneler dersi, Ermenice, Ermeni edebiyatı, Klasik Ermenice, matematik, Türk edebiyatı, İngilizce, Osmanlı tarihi, Dünya tarihi, coğrafya, din bilgisi ve müzik de öğretilen derslerdi [13].

1910 mezunları arasında Krikor Dzağigyan, Setrag Harazadyan, Mihran Ğuşigyan, Mardiros İnceyan vardı. 1910’da Arapgir’in Ançırti köyünden Bedros Mazlumyan müdür tayin edilir [14].

Kızların ve erkeklerin aynı sınıfta okumaları da bu yıllara rastlar, fakat birbirlerinden ayrı gruplanmış olurlardı [15].

1912-13 eğitim yılında Vartanyan Okulu (Çemişgezek’teki Üçbeg mahallesindeki Nersesyan Okulu gibi) yeniden yapılanmış “Miatsyal” Derneği’nin himayesine teslim edilir tekrar. Eğin’den Karekin Paşalyan yeni müdür olarak atanır. Fakat bir yıl sonra Mütevvelli Heyeti üyeleri arasında bir tartışma yaşanır ve bu sebepten dolayı Taşnagtsutyun üyeleri heyetten ayrılırlar ve Çemişgezek’teki Akrag mahallesinde bir oda kiralayarak yeni bir okul tesis ederler. Tavit Atamyan’ı (Kığili) müdür atarlar, yardımcısı ise Malatya’dan Manug Hatsakordzyan olur. Böylece Aşağı Mahalle’nin iki okulu olur. Fakat bu durum uzun sürmez ve bir kaç ay sonra bu okul ayrılmış olduğu merkeze bağlanır. 1912-13 öğretim yılından itibaren Vartanyan Okulu isim değiştirip Mesrobyan Okulu adını alır (Ermeni alfabesinin mucidi Mesrob Maşdots’a ithafen). Bu değişikliğin sebebi muhtemelen Ermeni Alfabesinin1500. yıl etkinlikleriydi [16].

1908-1915 tarihleri arasında Vartanyan (Mesrobyan) Okulu’nda görev yapan öğretmenler şunlardır: Arşag Boranyan, Hampartzum Hekimyan, Hampartzum Amirkhanyan (Hazarili), Boğos Zenneyan (Yeretsakraglı), Ğazaros Kuyumcuyan (Yeretsakraglı), Mardiros Papazyan, Hayguhi Minasyan, Tavit Atamyan, Bayan Takuhi (soyadı meçhul), Sırpuhi Mengüşyan, Maryam Çangents (Eğinli), Satenig Kasbaryan, Adom Atamyan (Hazarili), Papaz Rupen Hekimyan (1865 doğumlu, 1915’te öldürülür) [17].

Yetimhane Okulu

1903’te Çemişgezek Vartanyan (daha sonra Mesrobyan) Okulu’nun bitişiğinde yetimlere tahsis edilen yatılı bir okul açılır. Yetimler diğer öğrencilerle beraber derslere katılırlar. Bazıları okuldaki özel bir bölümde, diğerleri de kiralanmış evlerde gecelerler. Yetimhane 1906 tarihine kadar açık kalır [18].

Nersesyan Okulu (Üçbeg Mahallesi)

Üçbeg (yahut Uçpag) Çemişgezek şehrine komşu ve bütünüyle Ermenilerin yaşadığı bir mahalle. Buradaki Ermeni okulu daha önce iyi halli bir ailenin evi olmuş iki katlı bir bina. Aile Çemişgezek’ten ayrıldığında binayı bir okulun kurulması amacına vakf ederler. Okul 1860’larda kurulur. İkinci katta iki oda bulunurdu. Bunlarda büyük olanı erkek, küçüğü ise kız öğrencilere tahsis edilmişti. Üst katın zemini ahşaptı. Alt kat oyun salonu olarak kullanılıyordu. Bu katın batı tarafında iki oda daha bulunurdu: Biri odunluk olarak kullanıyor, diğerinde ise 1912’ye kadar mahallenin çobanları yaşıyordu. Aynı katta, doğu tarafında, tualetler bulunurdu. Oyun alanı hep toprak zeminli kalmıştı [19].

1880’lerde, bölgenin ruhani önderi Üstrahip Bartolomeos Bağcıyan zamanında, bina yenilenir. Üst katın tavanı yükseltilir ve sınıflara mobilyalar yerleştirilir. Üçbeg mahallesinden ABD’ye göç etmiş hemşehrilerin maddi desteği ile Nersesyan Okulu’nda, muhtemelen 1901 tarihinde, kızlara tahsis edilmiş bir bölüm açılır. 1903’te alt kata kemer şeklinde bir kapı yapılır. Üst kata da, kızlar sınıfının giriş kısmını küçültüp öğretmenler odası inşa ederler [20].

Çemişgezek Üçbeg mahallesinde ikamet eden Ermeni bir aile (Kaynak; Haygazn K. Ğazaryan, Çemişgezek Tarihi, Beyrut, « Hamazkayin » matbaası, Çemişgezek Hemşehriler Derneği yayını, 1971)

1912-13 öğretim yılında Nersesyan Okulu yeniden yapılanan “Miatsyal” Derneği’nin himayesine geçer. Geçmişte Vartanyan Okulu öğretmenlerinden olan Boğos Zenneyan (doğumu 1886, 1915’te öldürülür) ve Ğazaros Kuyumcuyan (1915’te öldürülür) ile Mardiros Papazyan da burada öğretmenliğe başlarlar. Zenneyan Mıkhitarist Rahipleri’nin İstanbul’daki okulundan ve Bursa İpekçilik Okulu’ndan (Harir Darüttalimi) mezundu, Kuyumcuyan ise Garin/Erzurum’daki Sanasaryan Okulu’nu bitirmişti [21].

Nersesyan Okulu (Çemişgezek)
A : Birinci kat, (1) Ana kapı, (2) Kapı, (3a) Erkekler tualeti, (3b) Müstahdem odası, (4) Merdiven, (5) Merdiven, (6) Erkekler avlusu
B : İkinci kat, (7) Erkekler sınıfı, (8) Kızlar sınıfı, (9) Sınıflar, (10) Öğretmenler odası
(Kaynak ; Hovhannes Acemyan, Çemişgezek Raporu ve onun hakkında ne denmiştir, Çemişgezek Topografyası kitabı içinde [yayınlanmamış]),1954, Boston) – Kroki Huşamadyan tarafından tekrar düzenlenmiştir

1908 sonbaharında öğrenci tiyatro kumpanyası kurulur. 1908-09 eğitim yılında kumpanya Bedros Turyan’ın “Sev Hoğer” (Kara Topraklar), bir yıl sonra da Avedis Aharonyan’ın “Artsunki Hovid” (Göz Yaşı Vadisi) oyunlarını sahneler. 1913’te kumpanya kilisede “Vartanants Badrerazmı” (Vartanların Savaşı) oyununu sahneler. Aynı yıl kızlardan oluşan kumpanya Akabi Tatyan’ın önderliğinde Kitabı Mukaddes’ten alınma “Hama yev Yester” (Hama ve Ester) oyununu sahneler. Muhtemelen öğretmenler tarafından yazılmış “Tbrotsen pakhchogh dghan” (Okuldan Kaçan Çocuk) oyunu da sahnelenen eserler arasındadır. Üçbeg mahallesindeki bu Ermeni okulu önemli bir aydınlanma merkezine dönüşmektedir: Kaliteli eğitim kadrosuna sahip okulda pedagojik yeni metotlar uygulanmaktaydı. Yok edilmesinden önce, okul bünyesinde 1914-15 öğretim yılında, yüksek sınıf öğrencilerinin üye oldukları bir izci grubu da kurulur.  Harput bölgesindeki ilk izci grubuydu bu. Kurucusu ise okul müdürü Ğazaros Kuyumcuyan’dı.  Grup Fırat kıyıları ve Dersim ovaları da içinde olmak üzere bir çok doğa yürüyüşü tertipler. Onların özel kıyafetleri vardı. Doğa yürüyüşleri haricinde, beden eğitimi yapıyor, farklı spor dalları uyguluyor ve izcilik kurslarına katılıyorlardı [22].

Nersesyan Okulu’nda öğretmenlik yapan kişiler şunlardı: Markar Celalyan, Mesrob Dzerigyan, Tavit Eksizyan, Merger Tukhmanyan, Sahag Nalbandyan, Hovhannes Aşotyan, Mardiros Pakraduni, Vahan Der Boğosyan, Mardiros Papazyan, Tavit Aramyan, Aleksan Malyemezyan, Boğos Zenneyan,  Ğazaros Kuyumcuyan, Apraham Hekimyan, Merger Melkonyan, Mardiros Pehlivanyan, Sarkis Püzantyan, Yeğya Arsenyan, Margos Der Manuelyan, Manuel Der Manuelyan, Setrag Boyacıyan, Hampartzum Harutyunyan, Ğazar Boyacıyan, Istepan Celalyan, Tateos Tatyan, Ardaşes Der Manuelyan, Hovsep Bardizbanyan (Urfa yakınlarındaki Garmuc şehrinden), Senekerim İnceyan. Kızlar kısmının öğretmeni ise şunlardı: Akabi Tatyan, Lusig Sırabyan, Bayan Takuhi (soyadı meçhul), Maryam Tertzagyan, Anna Bardizbanyan, Ağavni Aşotyan [23].

1) Boğos Zenneyan (doğumu 1886, 1915’te öldürülür) (Kaynak ; Hovhannes Acemyan, Çemişgezek Raporu ve onun hakkında ne denmiştir, Çemişgezek Topografyası kitabı içinde [yayınlanmamış]),1954, Boston)
2) Boğos Zenneyan (solda) ve amcası Garabed Zenneyan (oturan) (Kaynak ; Vazken A. Antreasyan, Hazari Tarihi, I. Cilt, Beyrut, « G. Donigyan » matbaası, 1985)

Protestanların Okulu (Çemişgezek, Üçbeg Mahallesi)

1891 yılında okulun ilk öğretmeni de olan Senekerim İnceyan tarafından kurulmuştur. Başta İnceyan evinin odalarından biri okula tahsis edilmişti. 1895’te Üçbeg mahallesinde Protestan ibadethanesi açılır ve okul yaklaşık 20 öğrencisiyle buraya taşınır. Öğrencilerin sayısı giderek artar ve kız-erkek yaklaşık 40 öğrenciye ulaşır [24].

Okulun kurucusu Senekerim İnceyan dışında, Pastör Beşgötüryan (Harput’tan), Pastör Garabed Gülyan (Sarıkamış’tan), Pastör Sahag Hovsepyan (Çemişgezek’ten), Hovhannes Aşodyan (Garmıri köyünden), Mesrob Jamgoçyan ve Akabi Tatyan okulda öğretmenlik yapmışlardır [25].

Çemişgezek’teki Türk Okulları

Çemişgezek şehrinde biri dini, diğerleri devlet olmak üzere üç Türk okulu vardı. En büyüğü ve önemlisi çarşının yukarı meydanında bulunan iki katlı okuldu. Burası 1908’ten sonra Rüştiye’ye çevrilir. İkinci okul Mecit Mayle mahallesinde, Hacı Cami’nin avlusundaydı. 3-4 odası vardı ve burada ilkokulun ilk sınıflarına kadar eğitim veriliyordu. Üçüncüsü ise dini bir medrese idi. Kız bölümleri yada ayrı bir kız okulu mevcut değildi [26].

Çemişgezek Kazası Okulları

Hazari (bugünkü adı Anıl)

Buradaki Mesrobyan Okulu karma eğitim vermekteydi ve 1850’lerde inşa edilmişti. İki katlı okul Surp Yerortutyun Kilisesi’nin bitişiğinde bulunuyordu. Alt kat tamamıyla kagirdi ve kilisenin ve okulun ortak avlusu olarak kullanılıyordu. Üst katta iki oda vardı ve zemini ahşapdı. Öğrenci sayısı 15-18’i kız olmak üzere yaklaşık 70 kişi idi. Kız ve erkeller aynı sınıflarda eğitim görmelerine rağmen ayrı ayrı gruplandırılmışlardı ve beraber oturmuyorlardı [27].

İlerleyen yıllarda öğrenci sayısında artış olur ve köy okulunda inşaat çalışmaları başlatılır. 1907’den itibaren kız öğrenciler ayrı bir sınıfa nakledilir. İnşaat faliyetlerine Hazari köyünden göç edenler tarafından İstanbul (1894) ve ABD’de (1903) kurulmuş eğitim dernekleri ciddi anlamda maddi destek sağlar. 1913’te Hazari’deki okul İstanbul’daki “Miatsyal” Derneği’nin himayesine alınır [28].

Hazari, 1908’ten sonra. Okul öğrencileri, öğretmenler ve mütevelli heyeti üyeleri (Kaynak ; Vazken A. Antreasyan, Hazari Tarihi, I. Cilt, Beyrut, « G. Donigyan » matbaası, 1985)

Lawrence (Massachusetts, ABD), 1912. Hazari Köyü Eğitim Derneği üyeleri (Kaynak ; Hampartsum Kasbaryan, Çemişgezek ve Köyleri, Boston, « Baykar » matbaası, 1969)

Vazken Antreasyan II. Meşrutiyet’in ilanından sonra Hazari’deki okulda öğrenci olmuştur. Anılarında yeni zamanlarda öğretimde olan değişikliklerden de bahseder. Konular değişir, öğrenciler Ermenice vatanperver ve devrimci şarkılar öğrenirler ve beden eğitimi derslerine katılırlar. Eğitim yılı sonundaki sözel sınavlar halka açıktır ve çevre şehirlerden tanınmış öğretmenler ve ABD’den köylerine dönmüş Ermeniler de katılım gösterirler. Onlardan bir çoğu okula fayda sağlamak amacı ile oluşturulan Eğitim Derneği’nin üyeleriydi zaten [29].

Köy okulunda verilen derlser arasında din tarihi, Ermenice, dilbilgisi, okuma, matematik, İngilizce, Dünya tarihi, Türkçe, nesneler bilimi sayılabilir. Kızlar el işi ve özellikle dentel yapmasını da öğreniyorlardı. Öğretmenlerden bilinenler şunlardır: Mardiros (soyadı meçhul, Mamsa köyünden), Hampartsum Amirkhanyan, Hovhannes Der Kasbaryan, Satenig Der Kasbaryan, Anna (soyadı meçhul, Eğin’den), Antranig Vosgeriçyan (Kıği’den) [30].

Vazken Antreasyan köyü ile ilgili kaleme aldığı anılarında okuldaki ceza yöntemleri hakkında da bilgiler aktarıyor. Öğretmenin yere çakıl taşları döküp, öğrencinin bu taşların üzerine diz çöküp bitişikteki kiliseden getirilen ve 20-25 kg. ağırlığındaki dua kitabını elleri üzerinde tutması Antreasyan’ın aktardığı ceza yöntemlerinden biri [31].

Hazari Köyü kilisesi ve okulunun çizimi. Çizen ; Vazken Antreasyan (Kaynak ; Vazken A. Antreasyan, Hazari Tarihi, I. Cilt, Beyrut, « G. Donigyan » matbaası, 1985)

Mamsa (bugünkü adı Alakuş)

Köyün iki okulu vardı: karma Nersesyan Okulu ve Rum Ortadoks Kilisesi’ne bağlı fakat Armenofil Ermeni-Horomların okulu. İki okul da cemaatin ibadethanelerinin bitişiğinde inşa edilmişti: Ermeni-Horomlarınki Aziz Toros Kilisesi’nin, Ermeni Apostoliklerininki ise Aziz Kevork Kilisesi’nin yanında idi [32].

Nersesyan Okulu 1830’lu yıllarda kurulmuştu. Eğitim kurumunu madden desteklemek için Halep (1875), İstanbul (1883) ve ABD’de, Mamsa’dan göç etmiş kişiler tarafından dernekler kurulmuştu. Okul başta tek katlıydı, daha sonra yüksek tavanlı ve eşit büyüklüğe sahip iki odalı ikinci bir kat daha inşa edilir. Alt katta avlu ve bitişiğinde bir oda vardı. 1870’lerden itibaren okul karma eğitime geçer. 1880’lerde, belirli bir süre, okul müdürlüğünü İstanbul’daki “Miatsyal” Derneği üstlenir. Bu yıllarda Vartanyan Okulu’nun sanat eğitmenlerinden Bedros Atamyan Mamsa’ya gelip Nersesyan Okulu’nun üst sınıflardaki öğrencilerinden ve köy gençlerinden oluşan bir tiyatro kumpanyası kurar. Kilisede “Bab Takavor” (Kral Bab) ve “Vartanants Baderazm” (Vartanların Savaşı) oyunları sahnelenir. Fakat 1893’ten itibaren Sultan Abdülhamid’in baskısı artar ve okullarda benzer konular işleyen tiyatro oyunlarının sahnelenmesi ve şarkıların öğretilmesi duraksar [33].

Nersesyan Okulu’nun erkek ve kız 20 öğrencisi vardır. Istepan Vehabedyan burada öğretmenlik yapmıştır [34].

Ermeni-Horomların okulu tek katlıdır ve üç odası vardır. Sadece erkeklerin eğitimine tahsis edilmişti. Burada kullanılan ders kitapları Rumca harfli Türkçe idi. Ermenice de öğretilirdi [35].

Mamsa S. Kevork Kilisesi (1) ve Nersesyan Okulu (2)
(A) Birinci kat, (1) kilise, (2) giriş, (3) yukarı oda, (4) merdiven, (5) merdiven,
(B) İkinci kat, (6) üç sınıf
(Kaynak ; Hampartsum Kasbaryan, Çemişgezek ve Köyleri, Boston, « Baykar » matbaası, 1969) - Kroki Huşamadyan tarafından tekrar düzenlenmiştir

Sisna (bugünkü adı Varlıkonak)

Okul 1860’da S. Hovhannes Kilisesi’nin bitişiğinde inşa edilir. 1900’de tekrar inşa edilip iki katlı bir yapıya çevrilir. Rahip Karekin Sırvantzdyants’ın aktardığına göre, 1879’da okuldaki öğrenci sayısı 25 civarındaydı. İstanbul (1875) ve ABD’de (1910) bu okula yardım amacıyla eğitimperver dernekleri kurulur [36].

Garmıri (bugünkü adı Gedikler)

Garmıri Okulu ve S. Asdvadzadzin Kilisesi (1) kilise, (2) avlu, (3) okulun birinci katı, (4) okulun ikinci katı
(Kaynak; Hovhannes Acemyan, Garmıri, Çemişgezek Topografyası kitabı içinde (yayımlanmamış), 1952, Boston) - Kroki Huşamadyan tarafından tekrar düzenlenmiştir

Karma okul köydeki S. Asdvadzadzin Kilisesi’nin bitişiğinde inşa edilmiştir. Adı Yepradyan Okulu’dur. Başlarda tek katlı olan okul binasına 1880’de geniş bir odadan ibaret, yüksek ve geniş pencereli ikinci bir kat eklenir. XIX. yy. ikinci yarısında İstanbul’da okula maddi kaynak sağlamak amacıyla “Yepradyan” Derneği kurulur. Belli bir süre çalıştıktan sonra dernek kapanır. Daha sonra, 1909’da, Garmıri köyünden ABD’ye göç etmiş Ermeniler okullarına yardım etmek amacıyla eğitimperver bir dernek kurarlar. Bu derneğin Halep’te bir şubesi açılır.

Okulda çalışan öğretmenlerden Tavit Kürkçüyan (Mılehyan soyadı ile de tanınır) Garmıri köyündendir ve İstanbul’daki Getronagan Okulu’ndan mezundur. Müzisyen ve şarkı derleyen biri olarak tanınırdı. Nigoğayos Aşodyan, Manug Norzigyan (Garmıri köyünden, Fırat Koleji mezunu, 1915’te öldürülmüştür), Harutyun Ayrasyan, Dikran Mardiryan, Mikayel Topcıyan, Arakel Eyleryan (Kaçperuni), Öğretmen Markar bu okulda görev yapan öğretmenlerdendir.

Köyün tek katlı dini bir Türk okulu da vardır. 1890’da inşa edildiği tahmin edilmektedir [37].

Murnayi / Mirnav

1892 tarihinde kagir olarak yapılan ve 1894 tarihinde de ikinci bir kat çıkılan okul, S. Asdvadzadzin Kilisesi’nin yakınında, köyün güney-batısında bulunuyordu. Başlarda Apkaryan Karma Okulu olarak anılırken, 1911’de Torkomyan adını alır. Üst katın yüksek bir tavanı vardı ve ahşap zeminli, yüksek pencereli iki odadan oluşmaktaydı. Bu kata bina dışında inşa edilmiş ahşap merdivenlerle çıkılırdı. Üst katın inşasından sonra Osmanlı zaptiyeleri buraya yerleşir ve katı karakol ve kendi atları için ahır olarak kullanmaya başlarlar. Bu devlet görevlileri köyü korumak amacıyla Murnayi’de bulunuyorlardı, fakat Ermeni kaynakları onların bu misyonuna şüpheyle yaklaşmaktatırlar. Zaptiyelerin bulunmadığı zamanlarda ise, alt kat köyün ziyaretçileri için misafirhane olarak kullanılır. Bu durum zapyitelerin uzaklaştığı II. Meşrutiyet’e kadar devam eder: Binanın üst katı asıl amacına, yani Ermeni öğrencilerin eğitimine hizmet etmeye başlar. 1895’teki Ermeni Kırımı sırasında okul ve kilise, köyün Ermeni haneleri ile birlikte kundaklanır. 1898’te bina yenilenir ve derslere başlanır [38].

Okula madden yardım etmek amacıyla, İstanbul (1891), ABD (1908) ve Halep’te (1910) hemşehriler tarafından dernekler kurulur. 1911’de V. sınıfa kadar olan öğrenci sayısı 50 idi. 1912’den itibaren okul İstanbul’daki “Miatsyal” Derneği tarafından yönetilir. Hovhannes Der Kasbaryan (Çemişgezekli), Adom Atamyan (Hazarili) ve Şavarş Altibarmakyan (Sisalı) okulun öğretmenleri olarak anılmaktadır [39].

Murnayi, 1912. Köyün öğrencileri: İlk sıradakiler arasında öğretmen Hovhannes Der Kasbaryan da görülmekte (kafasını eline yaslamış). Fotoğrafın üst kısmına Khırimyan Hayrig’in resmi eklenmiş (Kaynak; Hampartzum Kasbaryan, Çemişgezek ve Köyleri, “Baykar” matbaası, 1969)

(1) Okul, (2) Okulun ikinci katı
(Kaynak; Hovhannes Acemyan, Murnayi, Çemişgezek Topografyası kitabı içinde (yayımlanmamış), 1953, Boston) - Kroki Huşamadyan tarafından tekrar düzenlenmiştir.

Yeretsakrag (veya Yeritsakrag)

Köyün Apkaryan Okulu S. Haç Kilisesi’nin geniş avlusunun güney tarafındaydı. Kagir ve iki katlı binanın her iki katının da zemini ahşaptı ve büyük pencereli aydınlık odaları vardı. İlk kat okul ve kilise için depo olarak kullanılıyordu. Zaman zaman köyü “savunmaya” gelen zaptiyelerin odası da olmuştu [40].

Okul 1890’lı yıllarda karma eğitime geçer. Öğretmen emeğinin karşılığı olarak her sene öğrenci velilerinden 15-20 kg. buğday ve azami 10 Osmanlı Altını yıllık maaş tahsil ederdi. Bütçe bu amaç için kurulmuş dört dernek tarafından oluşturulurdu: Bunlardan biri köy gençleri tarafından, kalanlar ise ABD’de bulunen köylüler tarafından kurulmuştu. Vahan Hovnanyan ve 1902-1907 tarihleri arasında ders veren Papaz Arisdakes Kaprielyan okulun öğretmenleri olarak anılmaktadırlar [41].

Yeritsakrag, 1908’ten sonra. Okulun öğrencileri. Ortada, oturmuş olan, öğretmen Vahan Hovnanyan (Kaynak; Vazken A. Antreasyan, Hazari Tarihi, I. Cilt, Beyrut, “G. Donigyan” matbaası, 1985)

Yeretsakrag Apkaryan Okulu (1) ve S. Haç Kilisesi (2). Örtülü avlusu (3), Açık avlusu (4), birinci kat (5), ikinci kat (6)
(Kaynak; Hovhannes Acemyan, Yeritsakarag, Çemişgezek Topografyası kitabı içinde (yayımlanmamış), 1951, Boston) - Kroki Huşamadyan tarafından tekrar düzenlenmiştir.

Morşkha veya Morşkhan

Halep’te Morşkhanlılar tarafından kurulan Rupenyan Derneği’nin maddi yardımları sonucu köy okulu 1880’te tesis edilir. İki katlı okul binası S. Asdvadzadzin Kilisesi’nin bitişiğinde bulunuyordu. Siyah basit taştan inşa edilmiş binanın üst katı ders zamanlarında kullanılırdı, alt katı ise okulun deposuydu. 1890 tarihinde karma eğitime geçilir. 1910’da Morşkha okuluna maddi yardım amacı ile ABD’de bir eğitim derneği kurulur. Parseğ Sırmakeşyan, Hovhannes Der Kasparyan, Dikran Parunagyan ve Yeremya Papazyan (1915’te öldürülmüştür) okulda öğretmenlik yapmışlardır [42].

Pazapon (bugünkü adı Cebe)

Okul, Halep’te Pazaponlu gurbetçi Ermeniler tarafından kurulmuş Bartevagan Derneği’nin maddi yardımlarıyla muhtemelen 1889’da inşa edilmiştir. Başlarda tek katlı olan okul, köyün doğu tarafında, yüksekçe bir konumda, S. Asdvadzadzin Kilisesi’nin bitişiğinde yer alıyordu. 1895’teki Ermeni Kırımları sonucunda bina kundaklanır. 1898’te iki katlı bir okul binası tesis edilir. Pazaponluların okullarına maddi destek vermek amacıyla ABD’nin Worchester şehrinde kurdukları bir dernek vardı. III. sınıfa kadar eğitim verilen bu kurumda öğretmenlik yapan kişilerarasında Simon Dzerigyan ve Melikset Dzerigyan anılmaktadır [43].

Kharasar veya Ğarasar (Karasar)

Okul köyün S. Toros Kilisesi’nin avlusuna kurulmuştu. Çift katlı okulun ikinci katının zemini ahşaptı. 1890’lı yıllardan itibaren karma eğitim veren okulda dersler IV. sınıfa kadar devam ederdi. 1903’te, ABD’de, okulun maddi ihtiyaçlarını karşılamak amacıyla Karasar Köyü Eğitimpseverler Derneği kurulur. Eğin’in Dzagk köyünden Mardiros Tateosyan bu okulun öğretmenindendir [44].

Tuma Mezre

S. Kevork Kilisesi’nin bitişiğindeki bir oda başlarda okul olarak kullanılmaktaydı. 1900 tarihinde kilise restore edilir ve ondan bir oda ayırıp köyün yeni okulu yaparlar. 1908’te, ABD’deki Tuma Merzeli gurbetçiler bir eğitim derneği kurup köy okullarının ihtiyaçlarını karşılamaya gayret ederler. Öğretmen Bedros (soyadı meçhul) burada görev yapan kişi olarak anılmakta. Köydeki Türklerin de sadece çocukların eğitimine tahsis edilmiş dini bir okulları vardı [45].

Bardizag yahut Bağçaçuğ

Okul köyün S. Kevork Kilisesi’e yakın inşa edilir. 1912 tarihine kadar tek katlı bir binaydı. 1911’de ABD’de kurulmuş Bağçaçuğ köyü Eğitim Derneği’nin maddi yardımı sayesinde Kevorkyan Karma Okulu adı ile iki katlı bir okul inşa edilir. Okulun bir kütüphanesi ve salonu olması da öngörülmüştü, fakat 1914’te başlayan savaş ve onu takiben Ermenilerin yok edilmesi yüzünden bu girişim tamamlanamaz. Burada görev yapan öğretmenler arasında Arapgir’in Maşgerd köyünden Asadur, Bartolomeos Karaoğlanyan ve Çemişgezekli Mihran Küpelyan vardı. Küpelyan bir öğrenci kumpanyası da kurmuş ve köy kilisesinde Bedros Turyan’ın “Sev Hoğer” (Kara Topraklar) oyununu sahnelemiştir [46].

Brekhi (Vişneli)

Tek katlı olan ve S. Kevork Kilisesi’nin bitişiğinde yer alan okul binası 1908’te inşa edilir. 1899 tarihinde bu okul yararına bir eğitim derneği kurulur. Bu derneğin çalışmaları hakkında fazla bilgi yoktur [47].

Bedretil yada Beyretil (Harmanlar)

Tek katlı okul binası 1870’li yıllarda S. Asdvadzadzin Kilisesi’nin (geçmişte S. Hagop olarak adlandırıldığı varsayılır) bitişiğinde inşa edilmiştir. 1895’teki Ermeni Kırımı’ndan sonra köydeki Ermeni nüfusun hissedilir oranda azalmasına karşın, orada kalmayı sürdüren altı hane Ermeni okullarını 1915’e kadar ayakta tutmayı başarır. Harutyun Matigyan (Mamsa köylü), Yeğyazar Zakaryan ve Harutyun Kehiayan burada görev yapan öğretmenlerdir [48].

Miadun (Gemici)

Okul S. Asdvadzadzin Kilisesi’nin avlusunun batı tarafında 1868’de inşa edilir. Okul ve kilise yüksek bir konumda yer alıyorlardı. 1892’de iki odalı ve yüksek pencereli ikinci bir kat eklenir. Eğitim karma idi. Papaz Boğos, Papaz Bedros, Papaz Nışan, Sarkis Tertzagyan, Haçadur Tertzagyan, Harutyun Markaryan ve Sarkis Pakraduni okul öğretmenlerinden bazılarıydı [49].

Miadun Okulu (1) ve S. Asdvadzadzin Kilisesi (2)
Okul krokisi; (1) birinci kat, (2) örtülü avlu, (3) merdiven, (4,4) ikinci kattaki sınıfları
(Kaynak; Hovhannes Acemyan, Miadun Köyü, Çemişgezek Topografyası kitabı içinde (yayımlanmamış), 1952, Boston) - Kroki Huşamadyan tarafından tekrar düzenlenmiştir.

Haghtug (Tekeli)

Okul köyde hususi bir alanda bulunurdu. 1870’li yıllarda beri varlığını sürdirmekteydi. İki katlı binanın ikinci katına dışardan eklenmiş bir merdivenla çıkılırdı. Üst kat derslerin yapıldığı geniş bir odaydı. Alt kat ise samanlık olarak kullanılıyordu: Köylüler burada samanlarını muhafaza ederlerdi, kışları ise okula ihtimam göstermek durumundaydılar, mesela soba için odun tahsis etmeliydiler [50].

Muhtemelen 1890’lı yıllarda köy okulu karma eğitime geçti. 1910’da ABD’nin Lawrence kentinde Haghtuglu Ermeniler bir eğitim derneği kurup köy okuluna yardım etmeye başlarlar. Okulda öğrencilerden kurulu tiyatro kumpanyası da faaliyet göstermiş, S. Minas Kilisesi’nde bir oyun sahnelemiştir. Burada görev yapan öğretmenler şunlardır: Hovhannes Mahdesyan, Papaz Harutyun Papazyan, Srabyon Amirkhanyan, Merger Kürkçüyan (gelecek yıllarda Papaz Adom olarak ruhani takdis edilmiştir), Dikran Parunagyan, Keğam Dzerigyan, Mihran Ğuşigyan-Küpelyan, Aleksantr Püzantyan ve kız kardeşi (adı meçhul) [51].

Deke (Toratlı)

1914 yılına kadar bu köyün öğrencileri Hağtug’taki okula giderlerdi. Bazıları da köylülerden birinin uygun bir odasından toplanıp ders yapardı. 1910’da ABD’nin Lawrence kentinde bir grup gurbetçi bir eğitim derneği kurup köyün S. Toros Kilisesi’ni restore etmeye ve okul binası yapma girişiminde bulunurlar. 1914 senesinde, köyün kuzey tarafında tek katlı okul binası hazırdı. Kırımlar ve tehcir nedeni ile varlığını sadece bir yıl sürdürebilen okula Torosyan adı verilmişti. Armenag Simonyan (Çemişgezek’ten) burada ders vermiştir. Öğrencilerin velileri tarafından verilen buğday öğretmenin maaşı idi. Ayrıca her gün öğrencilerin birinin evinde yemek yeme hakkında sahipti [52].

Çarsancak Kazası

Perri (bugünkü adı Akpazar) – Gregoryan Okulu

Kızlar ve erkelerin için yapılmış olan okullar şehrin doğusunda bulunan tepenin üzerinde yer alırdı. Perri’nin S. Asdvadzadzin adında eski ve büyük kilisesi de bu tepenin muhteşem bir konumunda bulunmaktadır. Kızlar okulu kilisenin batısında, erkeklerinki ise kuzeyindeydi.  1878’de kurulan bu eğitim kurumunun 1901 verilerine göre 178 erkek ve 101 kız olmak üzere 279 öğrencisi vardı. 1912’de ise öğrenci sayısı yaklaşık 200’dür. Verilen eğitim 6. sınıfa kadardı [53].

1900’lerin başına kadar Perri’de kiliseye bağlı olarak ve 25 yetim barındıran bir yetimhane de vardı. Onlar şehrin Ermeni okulunda eğitiliyorlardı [54].

1892’de şehir okulu İstanbul’da bulunan “Miatsyal” Derneği’in himayesine geçer. 1896-1901 tarihleri arasında okulun müdürlüğünü de yapacak olan Mamigon Varjabedyan (1866, Kıği doğumlu), öğretmen olarak buraya atanır. 1910-1912 tarihlerinde okul müdürlüğünü Arşag Bedrosyan (Çemişgezekli, 1915’te öldürülür) üstlenir. Okul 1912 tarihinde tekrar “Miatsyal” Derneği’nin himayesine geçer: Bedros Sırabyan (Kığili), sonrasında ise Soğomon Rehanyan (Kığili) müdür olarak atanırlar. Soğomon Rehanyan’ın eşi Annagül Rehanyan (kızlık soyadı Urfalyan, Perrili) aynı dönemde kızlar okulunun müdürlüğünü üstlenir. Rehanyan çiftinin faaliyetleri sayesinde eğitim alanında önemli yenilikler hayata geçirilir [55].

Peri şehri (Kaynak; Kevork S. Yerevanyan, Çarsancak Ermenileri Tarihi, Beyrut, “G. Donigyan” matbaası, 1956)

1)Annagül Rahanyan (Urfalıyan, Perrili) ve evladı Armenag
2) Mamigon Varjabedyan
(Kaynak; Kevork S. Yerevanyan, Çarsancak Ermenileri Tarihi, Beyrut, “G. Donigyan” matbaası, 1956)

1908’te II. Meşrutiyet’in ilanı Perri’teki eğitim hayatının da hareketlenmesini sağlar. VI. sınıfa kadar eğitim bu dönemde başlar, bina yenilenir, sıralar çoğalır, Ermeni tarihi ve Ermenice vatanperver şarkılar özgürce öğretilmeye başlanır. Mezunlar derneği bir tiyatro kumpanyası kurar ve Yervant Odyan’ın ve Mikael Gürcyan’ın bir eseri olan “Çarşılı Artin Ağa” oyununu sahneler [56].

Okula maddi destek sağmaka için 1894’te New York’ta Perri Eğitim Derneği kurulur. 1909 tarihinden itibaren ABD’nin farklı şehirlerinde (Binghamton, Bridgeport, Philadelphia, Chicago, Thompsonville, Cambridge, California) bu derneğin şubeleri açılır. Bunlar anlamlı çalışmalar sonucunda memleketteki okullarına ciddi anlamda maddi yardım tahsis ederler [57].

Yukarda anılan isimler haricinde Hovhannes Manmazyan (Perrili), Mesrob Samuelyan (Perrili), Apraham Öksüzyan (Perrili), Armenag Melidosyan (Perrili), Istepan Gopoyan (Perrili), Hovhannes Tatoyan (Perrili), Mardiros Çulcuyan (Hüseynikli), Vartan Gadarigyan, Garabed Gadarigyan, Hosrof Urfalıyan burada ders vermişlerdir. Kadın öğretmen olarak anılan isimler ise şunlardır: Zaruhi Öksüzyan, Araksi Çakmakcıyan (Perrili), Makruhi Emirdaşyan (Perrili), Azniv Urfalıyan (Perrili), Ağavni Kasparyan (Perrili), Maryam Urfalıyan (Perrili) [58].

1) Peri Eğitim Derneği’nin amblemi (kuruluşu 1908)
2) Peri öğretmenlerinden Mesrob Samuelyan’ın (oturan, fesli ve elinde şemsiye tutan) ailesi
(Kaynak; Kevork S. Yerevanyan, Çarsancak Ermenileri Tarihi, Beyrut, “G. Donigyan” matbaası, 1956)

Perri – Protestan Okulu

Karma okulun öğrenci sayısı yaklaşık 35. 1895’teki Ermeni Kırımı’ndan sonra protestanlar korunmasız kalan çocukların kabul edildiği bir yetimhane de tesis ederler. 1901’de buradaki yetimlerin sayısı 51 idi [59].

Peri öğretmenlerinden Apraham ve Zaruhi Öksüzyan çifti ve kızları Dikranuhi (Kaynak; Kevork S. Yerevanyan, Çarsancak Ermenileri Tarihi, Beyrut, “G. Donigyan” matbaası, 1956)

Pertag (bugünkü adı Pertek)

Burada bir Ermeni okulu olduğu bilinmektedir, fakat daha fazla bilgi yoktur [60].

Hoşe (bugünkü adı Karşıkonak)

Okulun ABD’de Hoşeliler tarafından kurulan Eğitim Derneği’nin tahsis ettiği maddi imkanlar ile 1909’da inşa edildiği tahmin edilmektedir. 60 öğrenci için öngörülen kagir okul kilisenin bitişiğindeydi [61].

Khuşin (bugünkü adı Kuşçu)

Okul S. Asdvadzadzin Kilisesi’nin bitişiğindeydi ve yaklaşık 75 öğrenciye sahipti [62].

Basu (bugünkü adı Güneşdere)

Okul S. Krikor Lusavoriç Kilisesi’nin bitişiğinde yer almaktaydı [63].

Masdan (bugünkü adı Ortaharman)

Köy okulu S. Sarkis Kilisesi’nin bitişiğinde bulunuyordu. Kürt ve Ermeni yerleşime sahip köyde, Kürt çocukları da Ermeni okuluna gidiyorlar, Ermenice ve Türkçe öğreniyorlardı. 1910’da ABD’de Masdan Eğitim Derneği kurulur. Derneğin topladığı bağışlarla köy öğretmenin yıllık maaşı ödenir [64].

Göktepe

Köy okulu S. Garabed Kilisesi’nin bitişiğindeydi [65].

Pasağak yahut Paşavank (bugünkü adı Pınarlar)

100 hane Ermeni bir nüfusa sahip köyün okulu S. Sarkis Kilisesi’nin bitişiğindeydi. 1901 verilerine göre köy okulunun 77 erkek ve 25 kız olmak üzere 102 öğrencisi vardı. Eğitim 5. sınıfa kadardı [66].

Lusadariç (bugünkü adı Arpalı)

Köy okulu S. Hagop Kilisesi’nin bitişiğindeydi [67].

Mazgirt Kazası

Medzgerd (bugünkü adı Mazgirt)

Şehirde 1910’lu yıllardan itibaren İstanbul’daki “Miatsyal” Dereği’nin himayesine geçmiş bir Ermeni okulu vardı. 1901 verilerine göre öğrenci sayısı 109’du: 80 erkek, 29 kız. ABD’ye göç etmiş Medzgerdli Ermeniler 1910 yılında bir eğitim derneği kurup memleketlerindeki okula yardımcı olmaya çalışırlar [68].

Mazgirt’ten bir görünüm (Kaynak՝ L. Molyneux-Seel, A Journey in Dersim, The Geographical Journal, sayı 44, No. 1 (Temmuz, 1914), ss. 49-68)

Hozat Kazası

Khozat (bugünkü adı Hozat)

Okul S. Kevork Kilisesi’nin bitişiğindeydi. 1901 verilerine göre, köydeki okulun 42’si erkek ve 14’ü kız olmak üzere 56 öğrencisi vardı. Eğitim II. sınıfa kadardı. Kürt öğrenciler de bu okulda eğitim alırlardı [69].

  • [1] Hampartsum Kasbaryan, Çemişgezek ve Köyleri (Ermenice), Boston, “Baykar” Yay., 1969, s. 129.
  • [2] a.g.e., ss. 135, 167.
  • [3] a.g.e., s. 130.
  • [4] a.g.e., s. 133; Haygazn K. Ğazaryan, Çemişgezek Tarihi (Ermenice), Beyrut, “Hamazkayin” Yay., Çemişgezek Hemşehrilik Derneği Yayını, 1971, s. 84.
  • [5] Kasbaryan, Çemişgezek ve Köyleri, ss. 133-134.
  • [6] a.g.e., ss. 132, 137.
  • [7] İstanbullu ünlü tiyatrocu Bedros Atamyan’la (1849-1891) karıştırılmaması gerekir. A.g.e., ss. 140-141, 619-621.
  • [8] a.g.e., s. 140.
  • [9] a.g.e., ss. 130, 136-137.
  • [10] a.g.e., ss. 142, 633.; Ğazaryan Çemişgezek Tarihi, s. 90.
  • [11] Kasbaryan, Çemişgezek ve Köyleri, ss. 145-147, 621; Ğazaryan, Çemişgezek Tarihi, ss. 89, 496-497; Hovhannes Acemyan, Çemişgezek Raporu ve hakkında ne denmiştir, Çemişgezek Topografyası kitabında (yayımlanmamış, Ermenice), 1954, Boston.
  • [12] Kasbaryan, Çemişgezek ve Köyleri, ss. 145-147.
  • [13] a.g.e., ss. 147-149.
  • [14] a.g.e., ss. 148-149.
  • [15] a.g.e., s. 149.
  • [16] a.g.e., ss. 150-151.
  • [17] a.g.e., ss. 149, 151, 636-637։
  • [18] Ğazaryan, Çemişgezek Tarihi, ss. 153-154.
  • [19] Kasbaryan, Çemişgezek ve Köyleri, s. 130.
  • [20] a.g.e., s. 130; Ğazaryan Çemişgezek Tarihi, ss. 269-270; Hovhannes Acemyan, Üçbeg Mahallesi, Çemişgezek Topografyası kitabında (yayımlanmamış), 1954, Boston, s. 7.
  • [21] Kasbaryan, Çemişgezek ve Köyleri, ss. 150, 154.
  • [22] a.g.e., ss. 153-154. Vazken A. Antreasyan, Hazari Tarihi (Ermenice), I. Cilt, Beyrut, “G. Donigyan” yay., 1985, ss. 117, 172-176.
  • [23] Kasbaryan, Çemişgezek ve Köyleri, s. 154; Ğazaryan, Çemişgezek Tarihi, s. 446.
  • [24] Kasbaryan, Çemişgezek ve Köyleri, ss. 131, 155.
  • [25] a.g.e., ss. 147, 155.
  • [26] Kasbaryan, Çemişgezek ve Köyleri, ss. 155-156, Ğazaryan, Çemişgezek Tarihi, ss. 414-415.
  • [27] Kasbaryan, Çemişgezek ve Köyleri, ss. 192-193.
  • [28] Kasbaryan, Çemişgezek ve Köyleri, s. 196, Ğazaryan, Çemişgezek Tarihi, ss. 343-344, Antreasyan, Hazari Tarihi, I. Cilt, ss. 19, 56.
  • [29] Antreasyan, Hazari Tarihi, I. Cilt, ss. 44, 46.
  • [30] Kasparyan, Çemişgezek ve Köyleri, ss. 194, 196; Antreasyan, Hazari Tarihi, I. Cilt, s. 34.
  • [31] a.g.e., ss. 39-40.
  • [32] Kasbaryan, Çemişgezek ve Köyleri, ss. 207, 209.
  • [33] a.g.e., s. 207; Ğazaryan, Çemişgezek Tarihi, ss. 337-340.
  • [34] Kasbaryan, Çemişgezek ve Köyleri, ss. 207, 210.
  • [35] a.g.e., ss. 207-208.
  • [36] a.g.e., ss. 215-216; Hovhannes Acemyan, Sisna, Çemişgezek Topoğrafyası (basılmamış), 1954, Boston, ss. 2, 12.
  • [37] Kasbaryan, Çemişgezek ve Köyleri, ss. 224-225; Ğazaryan, Çemişgezek Tarihi, ss. 281-282, Hovhannes Acemyan, Garmıri (Ermenice), Çemişgezek Topografyası kitabında (yayınlanmamış), 1952, Boston, ss. 6-7.
  • [38] Kasbaryan, Çemişgezek ve Köyleri, ss. 229-230; Hovhannes Acemyan, Murnayi (Ermenice), Çemişgezek Topografyası kitabında (yayınlanmamış), 1953, Boston, ss. 6-7.
  • [39] Kasbaryan, Çemişgezek ve Köyleri, s. 230; Ğazaryan, Çemişgezek Tarihi, ss. 341-342. 
  • [40] Kasbaryan, Çemişgezek ve Köyleri, s. 265.
  • [41] a.g.e., s. 235; Hovhannes Acemyan, Yeritsakarag (Ermenice), Çemişgezek Topografyası kitabında (yayınlanmamış), 1951, Boston, ss. 12-13; Antreasyan, Hazari Tarihi, I. Cilt, s. 127.
  • [42] Kasbaryan, Çemişgezek ve Köyleri, ss. 239-242; Hovhannes Acemyan, Morışkha (Ermenice), Çemişgezek Topoğrafyası kitabında (yayınlanmamış), 1952, Boston, s. 4.
  • [43] Kasbaryan, Çemişgezek ve Köyleri, ss. 247-248; Ğazaryan, Çemişgezek Tarihi, s. 341։
  • [44] Kasbaryan, Çemişgezek ve Köyleri, s. 253։
  • [45] a.g.e., s. 259; Hovhannes Acemyan, Tuma Mezire (Ermenice), Çemişgezek Topografyası kitabında (yayınlanmamış), 1951, Boston, ss. 3, 5.
  • [46] Kasbaryan, Çemişgezek ve Köyleri, s. 262; Hovhannes Acemyan, Bardizag (Ermenice), Çemişgezek Topografyası kitabında (yayınlanmamış), 1953, Boston, s. 8.
  • [47] Kasbaryan, Çemişgezek ve Köyleri, s. 266; Hovhannes Acemyan, Brekhi (Ermenice), Çemişgezek Topografyası kitabında (yayınlanmamış, 1953), Boston, s. 5.
  • [48] Kasbaryan, Çemişgezek ve Köyleri, s. 270; Hovhannes Acemyan, Beyretil (Ermenice), Çemişgezek Topografyası kitabında (yayınlanmamış), 1953, Boston, ss. 3-4.
  • [49] Kasbaryan, Çemişgezek ve Köyleri, s. 275; Hovhannes Acemyan, Miadun Köyü (Ermenice), Çemişgezek Topografyası kitabında (yayınlanmamış), 1952, Boston, ss. 3, 8.
  • [50] Hovhannes Acemyan, Hağtug (Ermenice), Çemişgezek Topografyası kitabında (yayınlanmamış), 1954, Boston, s. 20.
  • [51] Kasbaryan, Çemişgezek ve Köyleri, s. 300; Hovhannes Acemyan, Hağtug (Ermenice), Çemişgezek Topografyası kitabında (yayınlanmamış), 1954, Boston, s. 20.
  • [52] Kasbaryan, Çemişgezek ve Köyleri, s. 303; Ğazaryan, Çemişgezek Tarihi, s. 345; Hovhannes Acemyan, Dekke, Çemişgezek Topografyası kitabında (yayınlanmamış), 1954, Boston, s. 2.
  • [53] Kevork S. Yerevanyan, Çarsancak Ermenileri Tarihi (Ermenice), Beyrut, “G. Donigyan” Yay., Çarsancak Derneği Merkez Kurulu yayını (Fresno), 1956, ss. 310, 324-325, 337.
  • [54] a.g.e., s. 325.
  • [55] a.g.e., ss. 326-327, 331-335.
  • [56] a.g.e., s. 388.
  • [57] a.g.e., ss. 341, 348-351.
  • [58] a.g.e., ss. 294-295, 325-336.
  • [59] a.g.e., s. 310, 324.
  • [60] a.g.e., s. 324.
  • [61] a.g.e., s. 190.
  • [62] a.g.e., s. 191-192.
  • [63] a.g.e., s. էջ 192.
  • [64] a.g.e., s. 196.
  • [65] a.g.e., s. 203.
  • [66] a.g.e., s. 210, 324.
  • [67] a.g.e., s. 214.
  • [68] a.g.e., ss. 176-177, 325.
  • [69] a.g.e., s. 324; Kevork Hallacıyan, Dersim Ermenileri Etnografyası, Ermeni Etnografyası ve Sözlü Edebiyatı Yayınları, V. Cilt, Yerevan, 1973, s. 33.