Harput (Kaza) – Okullar (2. Bölüm)
Yazan: Vahe Taşçıyan, 01/12/2012 (Son Değişiklik: 01/12/2012), Çeviren: Arlet İncidüzen
Mezire (Mamuret-ül Aziz, günümüzde Elazığ)
Harput şehrindeki eğitim hayatına kıyasla Mezire’deki eğitim faaliyetleri daha yenidir zira bu köyün ancak 19. yüzyılın sonlarından itibaren nahiye merkezi olduğunu göz önünde bulundurmak gerekir. Mezire, bu yıllarda ekonomik ve sosyal açıdan hızlı bir ilerleme gösterir ve ilk okullar da yine bu sıralarda açılır. Bu okullar başlarda mahalle mektebi niteliğindedir. İlk açılan okullar arasında Protestan cemaatine ait bir okul anılır; bu okul daha sonra kapanmış ve yerinde Rüştiye denen devlet okulu açılmıştır. Bunun ardından Kapusenler Mezire’de kendi okul ve kiliselerini tesis ederler.
1870’li ve 1880’li yıllarda, Ermenilerin Surp Sarkis ve Surp Asdvadzadzin kiliselerinin bünyesinde mahalle mektepleri açılır. Surp Asdvadzadzin Kilisesi’nin yanında, Guyr (Kör) Sarkis, Topal öğretmen ve Pampiş Elvis’in (İstanbullu) öğretmenlik yaptığı bir de kız okulu açılır.
Mezire şehri 1895’te Ermenilere karşı uygulanan zulümlerden muaf kalır. Bu durum Ermeniler tarafından bir güvence olarak görülür ve başta Harput Ermenileri olmak üzere birçok bölgeden Ermeniler buraya göç etmeye başlarlar. Göç eden Ermeniler arasında özellikle zanaatkârlar ve tüccarlar bulunmaktadır. [1]
Mezire, 1913. Kapusenlerin Fransız Okulu’nun avlusunda Ermeni harflerinin bulunuşunun 1500. yıldönümü etkinlikleri. Rahipler Der Karekin ve Der Ğevont, Père Raphael ve Başrahip Bısag Khorenyan, resimdeki kalabalığın içinde, yan yana dururken görünmekte. Kalabalığın geri kalanı, Fransız Koleji ve Getronagan Okulu’nun öğrencileri ve öğretmenleri. Resmin solunda görünen perdenin üzerinde Ermeni alfabesi, sağdaki perde üzerinde ise “Gelin, çocukları için yaşayalım!” yazıyor. (Kaynak: Özel koleksiyon; Dzovig Torigyan’a teşekkür ederiz.)
Kapusenlerin Fransız Koleji
1860’lı yılların sonlarında Kapusen rahip Abuna Angelo da Villarubia (İspanyol) Mezire’ye gelir. Burada küçük bir manastır ve ilkokulu kısmı olmayan bir okul kurar. 1900’den sonra bu okul koleje dönüşür. 1890’lı yıllarda Kapusen kolejinin idaresini bu defa Fransız bir rahip, Père (Baba) Raphael üstlenir. Onun döneminde kurum hızlı bir gelişme gösterir ve kendisi de burada Fransızca ve felsefe dersleri verir. Harput şehrinden iki öğretmen, Hagop Simonyan ve Rupen Zartaryan da bu yıllarda Fransız Koleji’nden öğretmenlik teklifi alırlar. Bu ikisi 1897 yılında Mezire’deki Getronagan (Merkez) Okulu’na geçerler. Bununla birlikte Melkon Ğevontyan, Fransız Koleji’nde Ermenice öğretmeni olur. Père Marc, 1894’te Fransız Koleji’nde cebir, geometri, kimya ve fizik dersleri vermeye başlar. 1898’de Père Ferdinand müdür olur. Père Ferdinand 25-30 üyelik okul orkestrasını kurar. Özellikle Nizamname’nin (1908) ilanından sonra bu orkestra Père Ferdinand yönetiminde, şehirdeki halk etkinliklerinde hep sahne alır. Père Ferdinand tarafından notaya dökülmüş bazı Ermeni halk şarkıları, kolej orkestrası tarafından icra edilir. Bunlar arasından “Pamp Vorodan”, “Gırvetsek Dığerk” ve “Dalvorig” örnek verilebilir.
Burada öğretmenlik yapmış Ermeni Kapusyen rahiplerinden bazıları Rahip Basil Çelebyan, Rahip Bénoit Ankaralı ve Rahip Louis Minasyan olmuşlardır.
Kolej ilk mezunlarını 1900 senesinde verir: Hovhannes (Jan) Şirvanyan, Nışan (daha sonra papaz Der Vahram) Nahigyan (Hünesig), Melkon Samuelyan (Mezire), Kaspar H. Garoyan (Parçanc). Bu dört öğrenci de kolejde öğretmenlik yapmıştır. Bu kolejin bazı mezunları: Davud Malke (Mezire), Rupen Arslanyan (Mezire), Hrant Arslanyan (Mezire), Hovhannes Kantarcıyan (Mezire), Mıgırdiç Cılcılyan (Malatya), Garabed Yazmacıyan (Malatya), Mihran Keşişyan (Malatya), Mikael Hekimyan (Diyarbakır), Lutfi Bezirgenyan (Diyarbakır), Aram Andon Kavakyan (Diyarbakır), Lui Markiz (Mardin), Jozef Bışara (Musul), Kurken N. Papazyan (Eğin), Pier Taşo (Mezire), Krikor Muşyan (Eğin), Naum Nemen (Harput), Simon Melik (Mezire), Simon Khohun (Harput), Said Nemen (Harput), Yeğya Vosdigyan (Hüsenig, 1915’te öldürülür), Khaçadur Nacaryan (Mezire), Isdepan Asaduryan (Huylu), Berc Kazancıyan (Mezire), Mıgırdiç Vahanyan (Hüsenig), Setrak Gavuryan (Kesrig), Vahan Vartanyan (Çemişgezek), Garabed Ğazarosyan (Harput).
1)Mezire, 1914. Kapusen Koleji orkestrası. Ayaktakiler, soldan sağa: Père Joachim (misyonun sorumlusu ve orkestranın şefi), adı bilinmiyor, Antreas Khaçaduryan (keman), Haygaz Taşçıyan (keman), Mardiros Kardaşyan (keman), Keğam (klarnet). Oturanlar, soldan sağa: Dikran Mangasaryan (keman), Jak (keman), Harutyun İsrayelyan (keman), Frère Ferdinand (viyola), Della Souda (org, Mezire’deki Osmanlı Bankası’nın İtalyan çalışanı). (Kaynak: Vahe Hayg, Harpert yev anor vosgeğen taşdı, 1959, New York)
2)Mezire, Kapusen Okulu’ndan bir kare (Patronage Saint-Joseph). (Kaynak: Mişel Pabuççiyan koleksiyonu)
1903’te Fransız Koleji üç katlı yeni bir binaya kavuşur. Aynı yıl yatılı kısmı da açılır. Buraya Malatya, Arapgir, Çınkuş, Diyarbakır, Urfa, Mardin ve Musul’dan öğrenciler gelmeye başlar. Kolej öğrencilerinin çoğunluğu Ermenilerden oluşur ancak Süryani ve Keldani öğrenciler de vardır. 1908 Nizamnamesi’nin ilanından sonra, şehrin ileri gelen ailelerinin oğulları olan 4 Türk öğrenci de okula kabul edilir.
Mezire’deki Fransız Koleji’nde Franszıca, Türkçe ve Ermenice olmak üzere üç dil öğretilir. Kurumdaki Türkçe öğretmenlerinde biri de Mezireli bir hoca olan ve aynı zamanda Sultaniye okulunda da Arapça dersleri veren Mahmut Efendi’dir. Sultaniye’de eğitim görmüş, Mezireli Kevork Efendi Aharonyan da burada Türkçe dersleri verir. Aharonyan, daha sonra 1904’te Mezire’de yeni açılan Fransız Konsolosluğu’nun ilk tercümanı olur ve aynı zamanda Osmanlı Bankası’nda çalışır.
1900’lü yıllarda koleje gelen Alman Kapusen Père Basil Berlings, Fransızca öğretmenliğine başlar. 1900 yılında Père Basil d’Amid (Diyarbakır doğumlu bir Ermeni) de Mezire’deki manastırın kadrosuna dahil olur ve çağdaş milletler tarihi dersleri verir. Şehirde açılan Kapusen kız okulunun da kurucusu olur. Bayan Hripsime ve Bayan Maryam burada öğretmenlik yapan kadın öğretmenler arasında anılır.
1900-1914 yılları arasında kolejden kız-erkek toplam 150 öğrenci mezun olur. [2]
Mezire, Kapusen Koleji’ne ait bir öğrencis karnesi. (Kaynak: Hans-Lukas Kieser, Der verpasste Friede. Mission, Ethnie und Staat in den Ostprovinzen der Türkei 1839-1938, Chronos, Zürih, 2000)
1)Mezire, 1907. Kapusen Koleji mezunları. Ayaktakiler, soldan sağa: Hovhannes Paragyan, Garo Ğazarosyan, Rupen Der Isdepanyan, Sarkis Malcanyan, Antranik Bo(gerisi okunaksız). Oturanlar, soldan sağa: Khaçik Nacaryan, Kurken Papazyan. (Kaynak: Özel koleksiyon; Dzovig Torigyan’a teşekkür ederiz.)
2)Mezire, Kapusen Okulu’nun 1911-1912 öğretim yılı öğrencileri ve Kapusen rahipler. Oturan din adamları, soldan sağa: Frère Ferdinand, Père Joachim, Père Rafael, Père Anastas, Frère Conrad. (Kaynak: Özel koleksiyon; Dzovig Torigyan’a teşekkür ederiz.)
Mezire, Kapusenlerin Kız Koleji (sağda) ve kilisesi (solda). (Kaynak: Manug K. Çizmeciyan, Harput yev Anor Zavagnerı, Fresno, 1955)
1)Mezire, 1900. Kapusen Fransız Koleji’nin ilk mezunları. Ayaktakiler, solda sağa: Nışan (ileride papaz olarak Vahram adını almıştır) Nahigyan, Hovhannes Şirvanyan, Melkon Samuelyan, Kaspar Garoyan. Oturan, kolejin müdürü Frère Ferdinand. (Kaynak: Vahe Hayg, Harpert yev anor vosgeğen taşdı, 1959, New York)
2)Kapusen Tarikatı üyesi Père Basile Berling (Mezire). (Kaynak: Vahe Hayg, Harpert yev anor vosgeğen taşdı, 1959, New York)
Ermeni Katolik Kız ve Erkek Okulları
Bu kurumlar, Mezire’deki Katolik Ermeniler tarafından 1895’te kurulmuşlardır. Anaokulu ve ilkokuldan oluşmaktadırlar. Kız okuluna yılda yaklaşık 75 öğrenci erkek okuluna ise yaklaşık 125 öğrenci gitmektedir.
Kız okulu öğretmenli arasında sayılabilecekler: Rahibe Sena, Rahibe Huğida, Rahibe İsguhi, Rahibe Beatris, Piskopos Isdepan İsrayelyan (1866 Muş – 1915’te öldürülür), Piskopos Arpiaryan. Müdire Rahibe Vasiluhi’dir. Dilbilgisi, coğrafya, din tarihi, Ermenice, Fransızca, Türkçe, iğne işi ve elişi çalışmaları ve piyano dersleri verilir. Ermenilerin yanı sıra kız okulda Mezire’nin varlıklı Türk ailelerinin kızları da eğitim almaktadır. [3]
Getronagan (Merkez) Okulu
Bu okul, 1880’li tarihlerde Mezire’deki Surp Asdvadzadzin Kilisesi bünyesinde kurulan erkek ve kız mahalle mekteplerinin devamı niteliğindedir. Böylece, 1898 yılında kız ve erkek okulları birleştirilerek bir lise kurulur.
Getronagan Okulu’nun kurulmasında Avedis Deroyan (Palu, Havav köyü doğumlu, İstanbul’da eğitim görmüş) ile Sarkis Zaduryan’ın (Guyr (kör) Sarkis veya Guyr Badeveli (Kör Papaz) adlarıyla da tanınan, Harput Sımpadyan Okulu öğrencilerinden) büyük rolü olmuştur.
Mezire Getronagan Okulu mezunları ve öğretmenleri. Oturanlar, solda sağa: Hagop Simonyan, Rupen Zartaryan, rahip Karekin Vartanyan. (Kaynak: Vahe Hayg, Harpert yev anor vosgeğen taşdı, 1959, New York)
Sadece kızlar kısmında bile yılda 240’tan fazla öğrencisi olmuştur. Yeni kurulan bu Getronagan Okulu’nun müdürlüğünü Hagop Efendi Simonyan (Palu, Havav köyü doğumlu, İstanbul’daki Berberyan Okulu’ndan mezun) üstlenmiştir. İçlerinde Rupen Zartaryan (1873 Severeg – 1915’te öldürülmüştür) da bulunduğu seçkin bir öğretmen kadrosu olmuştur. Simonyan müdürlük görevinin yanı sıra Fransızca ve fen bilgisi öğretmenliği de yapmıştır. Zartaryan ise Ermenice ve tarih dersleri vermiştir. Okul ilk mezunlarını 1901 yılında verir. 1902 yılında Simonyan bir cinayete kurban gider. Ölümü üzerine okul müdürü Zartaryan olur. Cizmeciyan, kitabında Simonyan’ı öldürenin bir Ermeni, daha doğrusu bir öğrencisi olduğunu belirtir. Zartaryan’ın müdürlük dönemi kısa sürer. 1903 yılında Harput “Hagop-Hapet Olayları” baş gösterir ve resmi otoriteler bu iki devrimciyi önce tutuklar, sonra da idama mahkûm ederler. Bu vesileyle bölgedeki öğretmenlerden Tılgadintsi, Nigoğos Tenekeciyan, Getronagan Okulu müdürü Rupen Zartaryan ve yine bu kurumun öğretmenlerinden Dikran Bağdigyan ile Hovhannes Vakasyan da tutuklanırlar. Zartaryan kısa süre sonra serbest bırakılır ama önce İzmir’e, sonra da Bulgaristan’a geçer ve 1908 Nizamnamesi’nin ilanına kadar orada kalır.
Mezire, Getronagan Okulu. Oturanlar (öğretmenler), solda sağa: Rupen Zartaryan, Hagop Simonyan, rahip Karekin Vartanyan, Elmas Kabulyan, Yevkine Muşyan, Anna Demirciyan. Ayaktakiler (öğrenciler), solda sağa: Hayganuş Noroyan, Elmas Istambulyan, Hayg Marsubyan, A. Demirciyan, Y. Saryan, Elmas Nalbantyan (fotoğrafta bir öğrenci eksiktir). (Kaynak: Vahe Hayg, Harpert yev anor vosgeğen taşdı, 1959, New York)
Zartaryan’dan sonra müdürlük görevini Aram Topkapılıyan üstlenir, ondan sonra da Erzurum, Trabzon ve Sivas’ta öğretmenlik yapmış, İstanbul doğumlu Yeğişe Dursunyan müdür olur. Daha sonra sırasıyla Tavit Khaçgonts, Bedros Sırabyan, Arşak Diloyan (Mahdesyan) (1876 Palu – 1954), Sarkis Hekimyan, Papaz Aram (İstanbullu, Türkçe öğretmeni) ve Dikran Aşkharhuni müdürlük yapar. 1913-1915 tarihleri arasında müdürlük görevi, edebiyat dünyasında Yeruhan mahlasıyla tanınan Yervant Sırmakeşhanlıyan’a (1870 İstanbul – 1915’te öldürülür) verilir.
Getronagan’da 12 sınıf vardır. Ermenice, Türkçe, Fransızca ve İngilizce olmak üzere dört dil öğretilir. Son sınıflar, ışık baskı tekniğiyle “Nor Karun” (Yeni İlkbahar) isimli bir dergi yayınlar. 1908 Osmanlı Nizamnamesi’nden sonra bu dergi “Dzopats Ardziv” (Dzopk Kartalı) adını alır. Okul, etrafı duvarlarla çevrili üç bina ve büyük bir oyun sahasından oluşmaktadır. Mezire şehri ve civar köylerinden gelen kız ve erkek öğrencilerin toplam sayısı yılda 1000’i bulur. 15 yıl süren tarihinde Getronagan’dan 300’den fazla öğrenci mezun olmuştur. Getronagan, Birleşik Devletler’deki Mezirelilerin kurduğu eğitimsever derneğinden maddi destek görür.
1)Mezire, Getronagan Okulu. Solda sağa: Mezire’deki bu okulun kısa bir süre müdürlüğünü yapan Dikran Aşkarhuni (Mehrujan öğretmen), Başrahip Bısag Khorenyan (Harput dini önderi), okulun öğretmenlerinden bir (adı bilinmiyor). (Kaynak: Vahe Hayg, Harpert yev anor vosgeğen taşdı, 1959, New York)
2)Mezire, Getronagan Okulu, 1901 mezunları. Oturan öğretmenler, solda sağa: Bay Giragos, Mardiros Goşgaryan, Bay Harutyun, Hagop Simonyan, Rupen Zartaryan, Isdepan Atamalyan, Nışan Taşçıyan. (Kaynak: Vahe Hayg, Harpert yev anor vosgeğen taşdı, 1959, New York)
1913’te Getronagan Okulu resmen Ermeni Lisesi (Haygagan Cemaran) adını alır. Yeni müdürü Yeruhan ve Harput bölgesinin yeni dini lideri Başrahip Bısag Der Khorenyan önderliğinde okul yeniden yapılandırılır ve bir yükseliş dönemine girer. Erkek kısmı Mezire’deki, daha önce tanınmış üreticilerden Fabrikatoryan Biraderlere ait olan ipek fabrikasına taşınır. Bu bina şehrin postanesinin karşısındadır. Binanın ilk geniş bir salona dönüştürülür. Aynı yıllarda Getronagan öğrencilerine bu salonda bir sinema gösteri yapılır ki bu Harput bölgesi için büyük bir yeniliktir. Binanın bütün dekorasyonu Ermeni zanaatkârlar tarafından bedelsiz karşılanır. Böylece Getronagan’ın eski binalarının hepsi kız öğrencilere tahsis edilir.
Mezire, Getronagan Okulu öğrencileri beden eğitimi dersinde. (Kaynak: Vahe Hayg, Harpert yev anor vosgeğen taşdı, 1959, New York)
Yine aynı yıl içinde, Harput’ta, Ermeni alfabesinin bulunuşunun 1500. yılı büyük bir coşkuyla kutlanır. Harut şehri ve Mezire’deki okulların ve kolejin öğrencileri, bir hafta boyunca süren bu kutlamalarda aktif görev alırlar. Öyle ki Fransız Koleji’nin orkestrası ve öğrencilerinden oluşan tören alayı, Osmanlı kışlası önünde Getronagan Okulu öğrencileriyle birleşip hep birlikte Alman Okulu’na doğru ilerler. Her okulun önünde konuşmalar yapılır. Kapanış gösterileri Harput’taki Fırat Koleji Wheeler Hall’de ve Mezire’deki Gatronagan Okulu’nun bahçesinde gerçekleştirilir. Mezire’deki gösteriye Hozat valisi Sabit Bey de katılır.
Getronagan’da görev yapan bazı öğretmenler: Khaçik Köseyan; Harutyun Sukiasyan (Dürig); Kevork Atamyan; Nışan Taşçıyan; Mıgırdiç Barsamyan; Hampartzum Yeramyan; Armenak Ohanyan (matematik, 1915’te öldürülür); Nışan Tamamyan (Ermenice, Fransızca, muhasebe, 1915’te öldürülür); Nışan Takesyan (Türkçe tercüme, matematik, 1915’te öldürülür); Arşak Der Mahdesyan, Mardiros Goşgaryan, Isdepan Ağamalyan, Berc Taşçıyan (Türkçe), Mıgırdiç Der Bedrosyan, Nışan Desdegül, Varaztad Arakelyan (kilise müziği, matematik, 1915’te öldürülür); Nazaret Bülbülyan, Bay Giragos, Hovhannes Ananyan (resim, güzel yazı, 1915’te öldürülür); Aram Sırabyan (milletler tarihi, 1915’te öldürülür); Aram Gavuryan, Nışan Yağcıyan, Kemal Bey (İstanbullu, Türkçe öğretmeni), Hagop Kafesyan, Başrahip Bısag Der Khorenyan (Harput bölgesi dini önderi: 1911-1915, 1915’te öldürülür); Dr. Kh. Bonapartyan, Kevork Keşişyan (İngilizce, Türkçe, 1915’te öldürülür); Hagop Kenderyan (fizik, zooloji, botanik, 1915’te öldürülür); papaz Arisdages Kaprielyan (din ve klasik Ermenice); Harutyun Dikiciyan (Türkçe); Garabed Der Vartanyan (Ermenice, tarih, 1915’te öldürülür); Rahip Simon, Rahip Samuel Manugyan (İngilizce, matematik, ahlak, 1915’te öldürülür).
Mezire, 1913. Şehrin ana caddelerinden birindeki askeri geçit. Sağdaki bina, Osmanlı mebusu Asım Bey’in konağı. (Kaynak: Vahe Hayg, Harpert yev anor vosgeğen taşdı, 1959, New York; Sonnen-Aufgang, Heft 8., 15. Jahrgang, Mayıs 1913 )
Kızlar okulunun bazı öğretmenleri: Hayganuş Marsubyan; Hayganuş Sarıyan; Anna Demirciyan; Yeğya Asdigyan; Elmas Atamyan; Zabel Zaduryan; Yepraksi Kafesyan; Baydzar Tamamyan; Şuşan Malhasyan; Paylun Yakupyan; Nazeni Caferyan; Yeğisapet Sarıyan; Keğetsig Norosyan.
Tanınmış yazarlardan Vahan Totovents (1889 Mezire – 1937) ve Hamasdeğ (Hampartzum Gelenyan, 1895 Parçanc – 1966) de Getronagan Okulu mezunlarındandır. [4]
Alman Koleji
Alman Misyonu (Deutscher Hülfsbund für christliches Liebeswerk im Orient), Harput bölgesinde 1895’te Osmanlı devletinin Ermeniler uyguladığı katliamlardan sonra faaliyet göstermeye başlar. Harput’un Ermeni bölgeleri, yaşanan vahşet olayları sırasında insani ve maddi çok büyük kayıplar verirler. Bunun sonuçlarından biri de Ermeni yetimlerinin ve dul kadınlarının sayısındaki artış olur. Alman Hülfsbund kuruluşunun temsilcisi Johannes Ehmann (1870-1926), bu felaket günlerinde yardım için Harput’a gelir ve buradaki Amerikan Misyonu’yla (ABCFM) sıkı bir işbirliği yapar.
Harput bölgesindeki Alman misyonerliğinin kurucusu Ehmann olur. Mezire’ye gelir gelmez, Fırat Koleji öğretmenlerinden M. A. Melkon’dan özel Ermenice dersleri alır ve kısa sürede Ermenice’ye hâkim olur. Mezire’de faaliyette bulunduğu yıllar boyunca (1918’e kadar) peder Ehmann Ermeniler tarafından “hayrig” (baba) diye adlandırılır ki bu da halk tarafından ne kadar sevildiğinin bir göstergesidir. Mezire Alman Misyonu’nun iki eğitim temel taşı, Pedagoji Okulu (Öğretmen Okulu) ve Tateosyan İlahiyat Okulu onun eseridir. [5]
Mezire, Alman kuruluşları. “Rama” (solda, Alman okulu), “Ebenezer” erkek yetimhanesi (merkezde). Resmin sağında ekmek fırını, demirci atölyesi ve zanaat öğrenenlerin yatakhanesi görünmekte. (Kaynak: Vahe Hayg, Harpert yev anor vosgeğen taşdı, 1959, New York)
1897’de, Mezire’de, Asım Bey konağının biraz doğusunda, postane binasının karşısındaki iki katlı bir binada ilk Alman yetimhanesi (erkekler için) kurulur. Bu ilk yetimhane Kırmızı bina adıyla da bilinir. Birkaç yıl sonra Almanlar, Harputluyan ailesinden şehrin kuzeyindeki Yukarı Mezire’ye giden yol üzerindeki geniş araziyi satın alırlar. Arazinin etrafı duvarla çevrilir ve buraya üç büyük bina ile birkaç ev inşa edilir. Belirtmeliyiz ki Alman Misyonu’nun Osmanlı makamlarından kendi adına mülk edinme izni bulunmadığından, bu binalar Protestan Ermenilerden, Meclis-i İdare üyesi Harutyun Efendi Harputluyan adına kayıt edilmiştir. Bu misyoner yerleşkesine geniş bir oyun sahası, bir bahçe, bolca meyve ağacı ve buğday vb. ekinlerin yetiştirildiği tarlalar da dahildi. Bahçenin batı tarafı bağa dönüştürülür ve küçük bir kısmı da misyoner mezarlığı olarak ayrılır. [6] Misyon, ayrıca şehir merkezine yakın bir arazi daha satın alır ve buraya kızlar için güzel bir yetimhane binası inşa edilir. Bu bina da Bedros Garabedyan adına kaydedilir. Bunun dışında İcadiye Mahallesi’nde bir kız okulu ve Marangoz Atanas Ağa’ya ait binada bir de atölye kurulur. [7]
Mezire, 1903. Emaus’taki yetim kızlar. Ortada oturan kadın çok büyük olasılıkla yetimhanenin ilk müdiresi Jensine Ørtz (evlendikten sonra Peters). (Kaynak: Maria Jacobsen koleksiyonu)
Yetimlere sahip çıkılması misyonun birincil amacıdır. Almanlar bu özellikleriyle Harput’taki Amerikan misyonerlerinden ayrılırlar. Amerikan Misyonu daha çok Harput bölgesinde Protestan eğitim ağını yaygınlaştırma amacındadır ve 1895 katliamlarından sonra yetimlerle ilgili sadece kısa bir süre faaliyette bulunmuştur. Öyle ki Ermeni yetimlerine sahip çıkılması ve eğitim verilmesi hususlarında Alman Misyonu bölgenin tamamında öncü bir rol üstlenmiştir. 1902’de, Mezire’deki yedi Alman yetimhanesinde, kız-erkek toplam 700 yetim barınmaktadır. 1914 tarihinde de bu sayı aynıdır. [8]
Mezire’de Alman Misyonu’na ait bütün binalar Kutsal Kitap’tan isimler taşır. Kuruluşlarında, zenginliğini Ermenilerin yararına kullanmayı arzu eden, İsviçre’de yaşayan ve koyu bir Hıristiyan olan Charlottine von Baranoff’un (1897-1971) önemli bir maddi desteği olur.
Ebenezer No. 1 Erkek Yetimhanesi: Adı “Yardım Ağacı” anlamına gelir. Müdürlüğünü 1899 yılında Mezire’ye gelen İsviçreli misyoner Verena Schmidli (1855-1954) yapar. Mina Entzlen ve Lisa Reyer yardımcılığını üstlenirler. Daha sonra Helene Laska ve Alma Johansson (İsveçli, 1880-1974) da burada görev yaparlar. Sultana, Hnazant, Vartuhi, Hatun ve Maryam, Ebenezer’in “Ermeni anneleri”dir. [9]
Ebenezer No. 2 Erkek Yetimhanesi: Müdür Helen Laska’dır. 1913’te bu iki erkek yetimhanesinde 208 yetim barınmaktadır. [10]
Erkek Yetimhanesi No. 3: Gustav Palentine ve Mrs. Emma yöneticileridir. Yetimhanenin “anne”si Anna, hizmetlisi Harutyun’dur.
Rama: “Seminar” ve “Öğretmen Okulu” isimleriyle de bilinen Pedagoji Okulu buradaydı. Müdürü Ernst Sommer idi. [11]
Mezire. Öğretmen okulunun öğretmenleri. Solda masanın etrafındakiler, sol baştan: G. Garabedyan (oturmuş), Aram Baydaryan (ayakta), Manuel Takacıyan (oturmuş), Boğos D. Boğosyan (oturmuş), adı bilinmiyor (ayakta), Johannes Ehmann (Oturmuş, Alman Misyonu’nun genel müdürü ve öğretmen), Penyamin Jamgoçyan (oturmuş), Hovhannes Firavunyan (ayakta), Şahe (oturmuş), Hayg Vartan (oturmuş). Sağda, küçük masanın etrafındakiler, resmin en sağından: Bedros Ğaribyan (oturmuş), Aram Kalaycıyan (ayakta), adı bilinmiyor (oturmuş), Sarkis (oturmuş), Mardiros (ayakta), Hagop Krikoryan (oturmuş), Krikor Sağatelyan (oturmuş), Nışan Simonyan (oturmuş). En önde yerde oturanlar: Nışan (solda), Ğazaros (sağda). (Kaynak: Penyamin Jamgoçyan, Badmutyun Mamuret-ül Azizi Kerman Vorpanotsi, Beyrut, 1973)
Mezire, Alman yetimhanesi, yerimler ve idari kadro. (Kaynak: Ferdinand Brockes, Quer durch Klein-Asien, Gütersloh, 1900)
Pniel Kız Yetimhanesi: Adı “Tanrı’nın Yüzü” anlamına gelir. Taş yetimhane binası Mezire şehrinden bağımsız yeni bir mahallede, geniş bir caddenin ucunda bulunuyordu. Mezire’ye 1899’da gelen “Tante” (Teyze) Katherine Madder (1869-?) müdürüydü. Pauline Saide ve Tante Röder yardımcılarıydı. Bu yetimhanenin Ermeni “anne”leri, Zaruhi Hovhannesyan, Yeğsa Ağayagyan, Almasd Hagopyan, rahibe Maryam (Diyarbakırlı), Markarid Asaduryan (Parçanclı), Nazlı Misakyan’dır (Çemişgezekli). Farklı yıllarda Tevriz Madteosyan (kızlık soyadı Arakelyan, Harput şehrinden), Vartuhi Mesrobyan, Sırma Minasyan burada aşçılık yapmıştır. Dikiş öğretmeni Marta’dır. Yetimhanenin yöneticisi “baba” Hacı Madteos Madteosyan’dır (Şeyh Hacı köyünden). Pniel binasının hamamı, mutfağı, geniş bir avlusu ve duvarlarla çevrili bir bahçesi vardı. Binanın duvarları toprak tuğladan, çatısıysa kiremitti. Zemin kat kiler, ikinci ve üçüncü katlar yetimhane yatakhanesi olarak kullanılmaktaydı. Her odada 15-20 yatak vardı. Dördüncü katta müdire Tante Katherine yaşamaktaydı. İlk yıllarda yetimhanenin okulu da Pniel binasındaydı. Ancak yetim sayısı artınca, ayrı okul binaları inşa edilir ve Pniel’de kalan kızlar da her sabah kendilerine tahsis eden okula giderler. [12]
Harput Ovasında bir piknik. Resimdekiler büyük olasılıkla Harput ve Mezire’deki Amerikan ve Alman misyoner okullarının ve yetimhanelerinin çalışanları. (Kaynak: Maria Jacobsen koleksiyonu)
Elim Kız Yetimhanesi: Adı “Ağaçlar” anlamına gelir. Pniel’den yaklaşık 200m uzaklıktadır. Müdürü Tante Jenny ve yardımcısı Klara Pfeiffer’dır.
1)Mezire, 1902. İskandinav Emaus Yetimhanesi. (Kaynak: Maria Jacobsen koleksiyonu)
2)Mezire, 1902. İskandinav Emaus Kız Yetimhanesi. (Kaynak: Maria Jacobsen koleksiyonu)
3)Mezire, 1910. Emaus’taki yetim kızlarından bir grup. (Kaynak: Maria Jacobsen koleksiyonu)
4)Mezire’deki Alman yetimhanesi (Kaynak: Ferdinand Brockes, Quer durch Klein-Asien, Gütersloh, 1900)
5)Mezire’deki (veya Harput) Ermeni yetim kızlar. (Kaynak: Ferdinand Brockes, Quer durch Klein-Asien, Gütersloh, 1900)
6)Mezire, 1910. Emaus’taki yetim kızlar. (Kaynak: Maria Jacobsen koleksiyonu)
Mezire’deki misyoner kadınlar, 1905. Jensine Ørtz (ortada oturan), Bodil Biørn (oturmuş, solda), Hansine Marcher (ikinci sıra, oturmuş, solda), Alma Johansson (ilk sıra, solda). Diğerleri de Jenny Jensen ve Wilhemine (Mina) Grynhagen (Kaynak: Maria Jacobsen, Diaries of a Danish Missionary, Harpoot, 1907-1919, Çeviren: Kristen Vind, editör: Ara Sarafian, Londra, 2001)
Emaus Kız Yetimhanesi: Adı “Küçük görülen toplum” anlamına gelir. 1901 yılında İsviçre, Danimarka ve Norveç’te de şubesi bulunan, İskandinav Luteryen Misyonu (Kvindelige Missions Arbejdere (KMA)) tarafından kurulmuştur. İlk yıl burada 12 yetim kız barınmaktayken, ileriki yıllarda sayıları 73’e yükselir. Burada görev yapan ilk misyonerler: Jensine Ørtz (evlendikten sonra Peters). 1906 yılında Wilhemine (Mina) Grynhagen de ona katılır. Christa Hammer, Christiane Black, Maria Jacobsen (1882-1960), Jenny Jensen, Bodil Biørn (1871-1960) burada görev yapmıştır. I. Dünya Savaşı başlamadan önce müdür Grynhagen Danimarka’ya geri döner ve onun yerine Karen-Marie Petersen geçer. Emaus’ta kalan yetimlerin Hansine Marcher yönetimindeki okula gittiklerini de belirtmeliyiz. Sırasıyla Khaçadur Boyacıyan ve Krikor Mağakyan yetimhanenin yöneticiliğini yapmışlardır. [13]
Mezire, 1903. İskandinav Emaus Kız Yetimhanesi’nin genel görünümü. (Kaynak: Maria Jacobsen koleksiyonu)
Maranatha Kız Yetimhanesi: Adı “Tanrı’nın gelişi” anlamına gelir. Anna Jensen (Alman) müdürüdür. Kıyasla küçük bir binadır ve yaklaşık 150 yetim kız burada barınır. Mezire sınırında, erkek yetimhanesi yakınlarında bulunur. İçinde çokça dut ağacı bulunan geniş bir bahçesi vardır. [14]
Hastane: Laura Möhring (Alman) genel müdürlüğünü yapmıştır. Hastaneye “Fırat” denmektedir. Burada görevli doktor Mikael Hagopyan’dır. [15]
Yazlık ve Nekahathane: Yukarı Mezire’nin en yüksek noktasındaki binadır.
Körlere ve dul kadınlara tahsis edilen binanın sorumlusu Pauline Wieland’dır.
Atölyeler (ayakkabı, marangoz, demir, fırın, ip eğirme): Marangozhanin usta öğretmeni Mardiros Madteosyan’dır. Ayakkabı atölyesi Gustav Palentine’in sorumluluğundadır. Ayakkabı ustaları Hermann Schipke ve Garabed’dir. Demirci atölyesinin ustası Karl Jung’dır; tarım işlerininki ise Schipke. Hagop (Arapkirli) iplik atölyesinin ustasıdır. Atölyeler, İcadiye Mahallesi’nin sonunda, bağlar tarafından bulunan Maranatha denilen misyon binası bünyesindeydi. [16]
1)Mezire, Pniel Alman Kız Yetimhanesi’nde saç tarama “seremoni”si. (Kaynak: Penyamin Jamgoçyan, Badmutyun Mamuret-ül Azizi Kerman Vorpanotsi, Beyrut, 1973)
2)Mezire, İskandinav Emaus Kız Yetimhanesi. (Kaynak: Penyamin Jamgoçyan, Badmutyun Mamuret-ül Azizi Kerman Vorpanotsi, Beyrut, 1973)
3)Emaus’taki yetim kızlar ve öğretmenleri. Ayaktakiler, solda sağa: Veron, rahibe Diruhi, Annagül, Varter, Verjin, Markarid, Maritsa, Nıvart, Markarid. Oturanlar, soldan sağa: Maryam öğretmen, Karen-Marie Petersen, onun kucağında Tudi, Takuhi. (Kaynak: Penyamin Jamgoçyan, Badmutyun Mamuret-ül Azizi Kerman Vorpanotsi, Beyrut, 1973)
4)Mezire, Ebenezer Erkek Yetimhanesi’nin birinci kat balkonunda yetimler. (Kaynak: Penyamin Jamgoçyan, Badmutyun Mamuret-ül Azizi Kerman Vorpanotsi, Beyrut, 1973)
5)Mezire, Madteosyan ailesi. Solda, oturan Tevriz Madteosyan (kızlık soyadı Arakelyan), Pniel Yetimhanesi’nin aşçısı. Sağında kocası Madteos Madteosyan, aynı yetimhanenin hizmetlisi ve “babacığı” (hayrig). Etraflarında evlatları Samuel, Ağavni, Yester, Azniv, Noyemi, Levon. (Kaynak: Penyamin Jamgoçyan, Badmutyun Mamuret-ül Azizi Kerman Vorpanotsi, Beyrut, 1973)
6)Mezire, Alman yetimhanesinde zanaat öğrenen çocuklar. Merkezde oturan, onlardan sorumlu Ropovam Cancigyan. (Kaynak: Penyamin Jamgoçyan, Badmutyun Mamuret-ül Azizi Kerman Vorpanotsi, Beyrut, 1973)
“Anne” diye adlandırılan kadınlar, yetimhanelerdeki birer odadan sorumluydular. Her bir odada onlarca kız veya erkek kalmaktaydı. “Anne”, çocukların kıyafetlerinden, genel temizliklerinden, yemek dağılımından, düzenden, kap kacak yıkanmasından ve hamamdan sorumluydu. [17] Ancak Anna Jensen ve Mina Grynhagen gibi yetimler tarafından çok sevilen misyoner yöneticilere de “anne” denirdi. Misyoner kadınlara ayrıca Almanca teyze veya hala anlamına gelen “tante” sıfatıyla da hitap edilirdi. Her yetimhanenin, görevleri arasında sabah kampanasını çalmak da olan kendi genel yöneticisi de vardı. Yılın her mevsiminde sabah beşte kalkılırdı. Sonra yönetici çocukların yıkanmasını ve yatakların toplanmasını sağlamalıydı. Saat altıda sabah duası için çanı çalmalıydı, ardından da kahvaltı edilir. Dersler sırasında bu yönetici serbestti ancak akşamları yine görev başındaydı. Çocukların akşam yemeklerinin dağıtılmasını, ders çalışmalarını denetlemeliydi ve akşam dokuzda da yatma çanını çalmalıydı. Yetimlere Pazar toplantılarında, okul dışı gezilerde eşlik eden de yine bu yöneticiydi. [18] Her yetimhanenin, kendi “knort”u (satın alma görevlisi, Almanca Einkäufer kelimesinin Ermenice tercümesi) vardı. Bu görevli hep erkek olurdu ve genellikle ailesiyle birlikte yetimhane binasında yaşardı. Yetimhane için gerekli yiyecekleri ve diğer şeyleri satın almak, binanın tadilatlarını yapmak, yakacak vs. temin etmekle görevliydi.
Mezire şehrinden bir görünüm. Resmin derinliklerinde bir dağın zirvesinde kurulu olan Harput şehri görünmekte. (Kaynak: Vahe Hayg, Harpert yev anor vosgeğen taşdı, 1959, New York)
Yetimhanedeki çocukların her birinin kendi numarası vardı ve günlük hayat içinde bu numara yaygın olarak kullanılırdı. Yetimlerin bütün kıyafetlerine ve terliklerine bu numara işlenirdi. Bazılarının numaralarının yanında bir de artı işareti işlenirdi ve bu da o çocuğun Charlottine von Baranoff himayesinde olduğu anlamına geliyordu. Yetimhane ve okul ayrı yerlerdeydi. Her sabah kız ve erkek yetimler ikişerli sıra olmuş halde kendi binalarından dışarı çıkar ve okula giderlerdi. Bu yolculuk sırasında bölgedeki Türklerin yetimlere saldığı ve iki tarafın sopalarla kavga ettikleri anlatılır. [19]
Alman yetimhanesinin orkestrası ve korosu Mezire’de oldukça ünlüdür. Orkestrada keman, org, piyano, trompet ve davul vardı. Koro ise dört sesliydi ve şefliğini Mardiros Bucikanyan (1880 Çınkuş – 1935) yapmaktaydı. Bucikanyan Almanca bir dizi ilahiyi Ermenice’ye uyarlamıştır. 1908 Nizamnamesi’nin ilanından sonra koroda Ermeni halk şarkıları da seslendirilmeye başlanmıştır. [20]
1)Mezire, Alman yetimhanesi. Resimdeki üç yetim: Mıgırdiç, Minas, Püzant. Soldaki çocuğun elindeki oyuncak bebek, yetimhanenin Almanya’daki destekçilerinden bir hediyeydi. (Kaynak: Sonnen-Aufgang, Heft 11., 14. Jahrgang, Ağustos 1912)
2);3) Penyamin Jamgoçyan’dan temin edilmiş, Mezire Alman yetimhanesindeki yetimlerin iki fotoğrafı. (Kaynak: Penyamin Jamgoçyan, Badmutyun Mamuret-ül Azizi Kerman Vorpanotsi, Beyrut, 1973)
Alman yetimhanesindeki çocukların hayatında sporun da önemli bir yerdi vardır. Harput bölgesinde ilk defa Ernst Sommer’le tanınan futbol oldukça yaygındır. Sommer on sene kadar İngiltere’de yaşamış ve burada sıkı bir futbol hayranı ve oyuncusu olmuştur. Her sene Mezire’deki Alman kuruluşunun yetimlerinden oluşan bir takım ile Fırat Koleji öğrencilerinin takımı arasında bir futbol müsabakası düzenlenir. Yetimlerin heyecanla bekledikleri günler arasında bayramlar da vardır. Bu günlerde kendi idarecileri nezaretinde yürüyerek Harput Ovası’ndaki belli manastırları ziyarete giderler. Khulavank ve Sursur manastırı ziyaret edilen yerler arasındadır, nadiren de uzak bir yerde bulunan Zartariçi manastırına gidilir. [21]
Mezire’deki Alman Misyonu, kız ve erkek yetimlerin eğitimine büyük bir ciddiyetle yaklaşmıştır. Yüksek eğitim kalitesine sahip okulları bunun ispatıdır. Bu işin öncüsü, 1906’dan itibaren Mezire’deki Alman eğitim kurumlarını genel müdürlüğünü üstlenen Alman misyoner Ernst Sommer (1881-1952) olmuştur. Aynı zamanda burada açılan “Öğretmen Okulu”nun da müdürlüğünü üstlenmiştir. Ernst Sommer’in kendi tabiriyle, Alman Misyonu’nun başlıca hedeflerinden biri Ermeni öğretmenler yetiştirmektir. Öyle ki en başından beri “Öğretmen Okulu”na büyük bir önem verilmiştir. Yetimler mezun olduktan sonra misyonun belirlediği bir okulda (Mezire’de veya başka bir yerde) dört yıl zorunlu öğretmenlik yapmak koşuluyla bu kurumda ücretsiz eğitim alırlardı. [22]
Mezire Alman yetimhanesinde, Osmanlı askeri gibi giyinmiş Ermeni yetimler. (Kaynak: Sonnen-Aufgang, Heft 11., 14. Jahrgang, Ağustos 1912)
Alman kurumlarında Almanca’nın eğitim dili olarak belirleyici bir rolünün olmaması ilginçtir. Temel eğitim dili Ermenice’dir ve Alman kurumlarında görevli misyonerlerin çoğu Ermenice öğrenmiştir. Bunların en iyi örnekleri Sommer ve misyonun müdür Ehmann’dır. Anlaşılan o ki Alman misyoner için (özellikle de Sommer için) Alman eğitim sistemi ideal bir modeldi ve bundan Ermeni toplumunun da faydalanmasını istiyorlardı. Diğer bir deyişle Mezire’deki “Öğretmen Okulu”ndan mezun olan gençler, ileride kendi bilgilerini diğer Ermeni kurumlarında uygulayacak ve toplumsal aydınlanmaya katkı sağlayacaklardı. Bu nedenle de Ermenice’ye büyük bir önem vermekte ve onu aydınlanma sağlamanın anahtarı olarak görmekteydiler. Sommer’e göre Harput ve Mezire’deki Amerikan ve Fransız eğitim kurumlarından mezun olanların ileride Fransa ve Birleşik Devletler’e göç edecekleri varsayıldığından bu diller ağırlık verilmekteydi. Sommer, Alman Misyonu’nda göçün teşvik edilmediği, yetiştirdikleri Ermeni öğretmenleri burada tutma ve Ermeni eğitim kurumlarında görev yapmaya teşvik etme iddiasındaydı. Alman okullarında, Almanca’ya paralel olarak ve İngilizceye de aynı hatta daha fazla önem verilmekteydi. Bunu da Alman Misyonu’nun Mezire’de kolej ayarında bir kurumunun bulunmamasıyla açıklanabilir. Liseden mezun olan öğrencilerin hepsi öğretmen okuluna kabul edilmezdi; bazıları daha yüksek eğitim almak için Harput Amerikan Koleji’nde devam ederdi. Bu koleje kabul edilebilmek için İngilizce’ye çok iyi hâkim olmak gerekirdi ve bu durumdan da Mezire’deki Alman kurumlarında İngilizce eğitimine verilen önem anlaşılabilmektedir. [23]
Minasyan ailesi. Ayakta, sağ baştaki Mezire Alman Okulu öğretmenlerinden Nışan Minasyan. (Kaynak: Penyamin Jamgoçyan, Badmutyun Mamuret-ül Azizi Kerman Vorpanotsi, Beyrut, 1973)
Mezire’deki Alman okullarındaki eğitim süresi Amerikan Fırat Koleji’ne oldukça benzemektedir. İlkokul üç yıl, ortaokul dört yıl ve bunun ardından gelen lise eğitimi de üç yıl sürmekteydi. Genellikle işlenen dersler: Ermenice, Türkçe, İngilizce, Kutsal Kitap, matematik, fizik, coğrafya, resim, güzel yazı, müzik. Lise eğitimine Almanca, genel tarih ve cebir eklenmektedir. [24] Mezire Alman okulları sadece yetimlere özel değildi. Yetimlerin yanı sıra ağırlıklı olarak bölgede yaşayan Ermeniler (Protestan ve Apostolik) ile Süryanilerin çocukları da bu okullara gidiyordu. Örneğin, 1913 verilerine göre erkek okullarındaki (ilkokul, ortaokul ve lise) 332 öğrencinin 193’ü misyon himayesindeki yetimlerden ve kalan 139 öğrenci de Mezire’de yaşayan ailelerin çocuklarından oluşmaktaydı. İlkokulda 194 öğrenci (112’si yetim), ortaokulda 108 öğrenci (64’ü yetim), lisede ise 30 öğrenci (17’si yetim) bulunmaktaydı. [25]
1)Mezire, Pniel Alman Kız Yetimhanesi. (Kaynak: Penyamin Jamgoçyan, Badmutyun Mamuret-ül Azizi Kerman Vorpanotsi, Beyrut, 1973)
2)Mezire, solda Protestan kilisesi, sağda Emaus Kız Yetimhanesi. (Kaynak: Penyamin Jamgoçyan, Badmutyun Mamuret-ül Azizi Kerman Vorpanotsi, Beyrut, 1973)
3)Mezire, Alman kuruluşları. “Rama” (solda, Alman okulu), “Ebenezer” erkek yetimhanesi (ortada). Resmin sağında ekmek fırını, demirci atölyesi ve zanaat öğrencilerinin yatakhanesi görünmektedir. Resmin üzerinde farklı bir açıklama yazılı olduğunu belirtmemiz gerekir. Buradaki bilgiler, aynı resmi kullanarak yukarıdaki açıklamayı veren Penyamin Jamgoçyan’ın kitabından alınmıştır. (Kaynak: Penyamin Jamgoçyan, Badmutyun Mamuret-ül Azizi Kerman Vorpanotsi, Beyrut, 1973)
4)Mezire, Pniel Kız Yetimhanesi. (Kaynak: Sonnen-Aufgang, Heft 8., 16. Jahrgang, Mayıs 1914)
Genel eğitim ağının müdürü Ernest Sommer’di. Garabed Muşeğyan (veya Museğyan) ve Arşak Rumyan ilk yardımcılarıdır. Burada ders veren bazı öğretmenler:
Kevork Zulumyan, Ermenice ve edebiyat
Hayg Aramyan (Zeytunlu), idareci, öğretmen ve kütüphane sorumlusu
Nazaret Çuğalyan (Palulu), anaokulu öğretmeni
Khaçik Köseyan
Mihran Kaprielyan (Muşlu)
Hagop Movsesyan (Çınkuşlu), belli bir süre okul müdürlüğü yapmış sonra erkek yetimhanesinin genel müdürü olmuştur.
Krikor Jamgoçyan (Malatyalı)
Krikor Manugyan (1881 Çınkuş – 1971)
Hagop Depoyan
Kaspar Boyacıyan (Pertaglı), Türkçe öğretmeni
Mardiros Kevorkyan (Çınkuşlu), idareci ve matematik öğretmeni
Arşak Rumyan (Antepli)
Krikor Dağlıyan (Antepli)
Harutyun Dikiciyan (Severegli), Türkçe öğretmeni ve kurum tercümanı
Mardiros Bucikanyan (Çınkuşlu), Almanca, psikoloji ve müzik öğretmeni
Garabed Museğyan (Harputlu), doğal bilimler öğretmeni. Eğitimini Almanya’da tamamlamıştır.
Giragos Khaçaduryan
Asadur Yeğoyan
Tavit Pakhçoyan
Hovnan Sinanyan
Bedros Garabedyan (Parçanclı), din bilgisi öğretmeni
Bağdasar Ğazarosyan (1875 Garmir – 1957), kız okulunun müdürü
Mikael Hagopyan
Krikor Khayigyan (1884 Huylu – 1967), pedagoji, psikoloji ve sosyoloji eğitimi alması için Almanya’ya gönderilir.
Aharon Garabedyan (Khokhlu), 1915’te öldürülür.
Nışan Minasyan
Nazaret Mıkılyan (Sivaslı)
Aram Gülmezyan (Sivaslı), 1915’te öldürülür. [26]
Mezire, Alman yetimhanesi. Yetimlere terzilik öğretilen atölye. (Kaynak: Sonnen-Aufgang, Heft 2., 15. Jahrgang, Kasım 1912)
Hansine Marcher (Danimarkalı) kız okulunun müdürüdür. Burada Klara Pfeiffer; Monika Knack ve Fırat Koleji mezunlarından Yeva; Hayganuş Kayacanyan; Khumar; Nartuhi Minasyan; Elmas Apkaryan; Yeva Avedisyan; Anahid Boğosyan; Yeğsa Ağacanyan; Sara Aznavoryan; Sara Piranyan; Elmas Kabulyan; Maryam Dzağig (Terzeyan); Mezire Alman Seminer’i mezunlarından Annagül; Yeğsa Şuşanyan; İsguhi; Marta Minasyan; Hanım Kasapyan; Ağavni Asaduryan; Altun Arakelyan; Anna Boğosyan; Vartanuş Harutyunyan; Marinos Hovhannesyan; Yester Hovsepyan; Lusia Hovhannesyan, Khaçhatun; Repega Pareçanyan; Sara Mıgırdiçyan; Vartuhi Hagopyan; Varvar Leylegyan; Yester Demirciyan; Menduhi Boğosyan; Payladzu Aznavuryan; Azniv Bağdasaryan; Maryam Manugyan; Satenik Manugyan; Marta Sahagyan; Arşaluys Hovhannesyan; Maritsa Hovhannesyan, Jeneviyev ve Ağavni Antaramyan öğretmenlik yapmıştır. [27]
Mezire’deki Ermeni yetim kızlarının, misyonerl tarafından Almanya’da satılan elişleri. Buradan elde edilen gelir yetimhanenin ihtiyaçlarını karşılamak için kullanılırdı. (Kaynak: Sonnen-Aufgang, Heft 12., 15. Jahrgang, Eylül 1913)
1911 verilerine göre bu kız lisesine giden 372 öğrenci vardır. [28]
Alman lisesinin ilk mezunları arasında şu isimler anılır: Makruhi Hovhannesyan (Palulu), Markarid Nalbantyan (İçmeli), Sara Aznavuryan (Arpavudlu), Annagül Pareçanyan (Hüsenigli), Prapyon Margosyan (İçmeli).
İkinci nesil mezunlar: Sara Manugyan (Gölcüklü), Sara Boğosyan (Parçanclı), Anna Boğosyan (Palulu), Maritsa Arisdakesyan, Badaskhan Hovhannesyan (Pertaglı), İsguhi Manugyan (Parçanclı), Santukhd (Palulu), Maryam Dzağig Hovhannesyan (Palulu).
Üçüncü nesil mezunlar: Armenuhi Çırıkyan (Zeytunlu), Azniv Bağdasaryan (Yeğekili), Yevnige Mınçıryan (Maraşlı), Marta Sahagyan (Parçanclı), Marinos Hovhannesyan (Khokhlu), Markarid Yeremyan (Khokhlu), Satenik Manugyan (Harput şehrinden), Maryam Samuelyan (Maraşlı), Maryam Garabedyan, Baydzar Demirciyan (Mezireli), Nıvart Cancigyan (Mezireli).
Dördüncü nesil mezunlar: Markarid Mergeryan (Maraşlı), Yester Hovsepyan, Markarid Sarkisyan, Maryam Manugyan, Turvanda Tateosyan, Antaram (Vanlı), Aşkhen. [29]
Yetimhane ve okulda her zaman dini bir atmosfer hâkimdir. Öyle ki her sabah, her yetimhanenin kendi sorumlusu bütün çocukları toplar ve dini şarkılar söyletirdi. Sonra aynı görevli Kitabı Mukaddes’ten okumalar yapar, ardından da ahlak vaazları verirdi. Öğrenciler bundan sonra okullarına giderlerdi. Burada da okul müdürü on beş dakika boyunca benzer şeyler yaptırırdı. Aynı şey akşamları, okuldan yetimhane döndüklerinde de yaşanırdı. Pazar günleri dini program daha da yoğun olurdu. Sabah saat 8’de veya 9’da öğrenciler bir saatlik dini bir vaazı dinlemek mecburiyetindeydiler. Saat 10 veya 11’de kendi odalarına dönerlerdi. Öğleden sonra yetimhanedeki çocukların tamamı Mezire’deki Protestan kilisesinde toplanır, vaaz dinler ve dini şarkılar söylerlerdi. Akşamları ise her günkü gibi akşam duası okunurdu. [30]
Okulda fen derslerinde kullanılan çağdaş bir laboratuvar bulunmaktaydı. [31]
Alman Misyonu’nun öğrencileri “Dzirani” (Mor) isimli bir gazete yayınlarlar; gazete 10 sayı çıkar. Gazetenin editörü Toros Boğosyan’dır ve Kaşarig Katiba imzasını kullanır. Bunu, Fırat Koleji matbaasında basılan “Amenun Hamar” (Herkes İçin) isimli gazete izler. Editörlüğünü Nışan Paşgants’ın üstlendiği “Hayreni Arvag” (Memleket Deresi) isimli el yazması dergiden de bahsedilir. Tek nüsha yayınlanır ve elden ele gezer. [32]
1)Hovhannes (solda) ve Penyamin (sağda) Jamgoçyan kardeşler. Bu iki yetim (Hayni köyünden) küçük yaşta Mezire’deki Alman yetimhanesine girmiş, buradaki Alman Okulu’nu bitirmiş ve daha sonra da aynı şehirdeki Öğretmen Okulu’ndan mezun olmuşlardır. (Kaynak: Penyamin Jamgoçyan, Badmutyun Mamuret-ül Azizi Kerman Vorpanotsi, Beyrut, 1973)
2)Setrak Zaven (Çakmişyan, Kasbaryan). (Kaynak: Penyamin Jamgoçyan, Badmutyun Mamuret-ül Azizi Kerman Vorpanotsi, Beyrut, 1973)
1912 verilerine göre Alman Misyonu’na ait bu yerleşkede (Danimarkalıların yetimhanesi ve öğretmen okuluyla birlikte) 750 yetim çocuk barınmaktaydı. Aynı yerleşkeye ait okullarda ise 950 öğrenci vardı. [33] 1914 yılı raporunda öğrenci sayısı daha artmıştır. Bu yılda, 415’i kız okullarına, 355’i erkek okullarına, 21’i “Öğretmen Okulu”na, 160’ı iki anaokuluna ve 104’ü Pniel Okulu’na giden toplam 1055 öğrenci belirtilmiştir. [34]
Alman Semineri (“Öğretmen Okulu”) (Deutsches Lehrerseminar)
Ernest Sommer müdür, Garabed Muşeğyan yardımcısıdır. Erkek kısmında eğitim dört yıl, kız kısmındaysa iki yıl sürmektedir. Öğrencilerin hepsi zorunlu olarak yatılıdır. Büyük oranda Mezire’deki Alman okullarından mezun olmuş yetimler öğrenci olarak seçilir ancak Maraş, Van ve Muş’taki Alman kurumları mezunlarından da öğrenci kabul edilir. Yine bütün öğrencilerin kilisenin (Protestan?) aktif üyesi olması mecburidir. Mezun olduktan sonra Alman Misyonu tarafından belirlenen bir Ermeni eğitim kurumda dört yıl zorunlu öğretmenlik yapmak koşuluyla, “Öğretmen Okulu”ndaki eğitim bedelsizdir. Bu şartı kabul etmeyenlerin yıllık 14 Osmanlı altını ödeme yapmaları gerekir. [35]
Dersler Ermenice işlenir. 1910’lu yıllarda bazı mezunları, uzmanlık eğitimi almaları için Almanya’ya gönderme imkânı doğar. Bu nedenle Almanca eğitimine de ekstra ilgi gösterilmesi ihtiyacı ortaya çıkar. “Öğretmen Okulu”nda lisan (Ermenice, Türkçe, Almanca, İngilizce, Fransızca), fen bilgisi, matematik (aritmetik, cebir, geometri, geometrik çizim), şan, resim, keman ve org dersleri verilir. Amaç, mezunların ileride bu derslerden herhangi birini yetkin olarak öğretebilmesidir. Bunların yanı sıra tabii ki pedagoji ve psikoloji dersleri de vardır. Haftada dört saat pedagoji tarihi, dört saat de ders anlatma teknikleri öğretilir. Psikoloji dersleri haftada iki saattir. Erkek kısmının son iki senesinde, öğrenciler haftada 2-4 saat ilkokul öğrencilerine ders verirler. Müdür Ernest Sommer düzenli olarak bu dersleri takip eder. [36]
1)Mezire Alman Öğretmen Okulu mezunlarından (1914) Penyamin Jamgoçyan’ın diploması. (Kaynak: Penyamin Jamgoçyan, Badmutyun Mamuret-ül Azizi Kerman Vorpanotsi, Beyrut, 1973)
2)Mezire, 1907. Alman Öğretmen Okulu’nun ilk mezunları ve öğretmenleri. Oturanlar (öğretmenler), soldan sağa: Mardiros Bucikanyan, Garabed Museğyan, Karl Jung, Johannes Ehmann, Ernst Sommer, Bedros Garabedyan. Ayaktakiler, soldan sağa: Markar Ğugasyan, Aharon Garabedyan, Nışan Minasyan, Krikor Khayigyan, Nışan Şımavonyan. (Kaynak: Penyamin Jamgoçyan, Badmutyun Mamuret-ül Azizi Kerman Vorpanotsi, Beyrut, 1973)
Fırat Koleji’nde olduğu gibi Mezire’deki “Öğretmen Okulu”nda da Hınçak ve Taşnag gruplarının gizlice örgütlenmiş olması ilginçtir. Bu gruplar öğretmenler ve idareden saklı olarak Osmanlı İmparatorluğu’nun toplumsal ve siyasi meseleleriyle ilgili toplantılar düzenlerler. [37]
Ermeni kaynaklarında, bu kuruma kabul edilebilmek için herhangi bir fiziksel ve sağlık sorunun olmaması gerektiği belirtilmektedir. Örneğin, bir öğrencinin parmaklarından biri eksik olduğu için, bir diğerininse kel olduğu için okula kabul edilmediğinden bahsedilmektedir. [38]
Alman Öğretmen Okulu, 1907 yılında ilk erkek mezunlarını verir: Aharon Garabedyan (1915’te öldürülür), Markar Ğugasyan (1915’te öldürülür), Krikor Khayigyan, Nışan Minasyan, Nışan Şımavonyan. [39]
1909 yılında verdiği ikinci nesil mezunlar arasında Hovhannes Ğazarosyan ve Hovhannes Yağcıyan’ın isimleri vardır. [40]
1911’de verdiği üçüncü nesil mezunlar arasında Tavit Garabedyan ve Hovhannes Melkonyan anılır. [41]
1913 mezunları: Krikor Çitciyan (Komklu, 1915’te öldürülür), Setrak Çakşimyan (Kasparyan, Setrak Zaven adıyla tanınır, Şepigli), Isdepan Ağcavanesyan (Maraşlı, 1915’te öldürülür), Misak Sahagyan, Krikor Baydaryan (Kiğılı, 1915’te öldürülür), Hovhannes Jamgoçyan (Hayneli), Mihran Melkonyan, Misak Sahagyan (Muşlu, 1915’te öldürülür), Dikran Zeytunyants (Maraşlı). [42] Mezire Alman Misyonu’nun müdürü Ehmann yazdığı raporda aynı yıl için şu tabloyu çizer: 9’u Mezireli, 4’ü Vanlı, 2’si Kiğılı, biri Muşlu ve biri Sivaslı 17 mezun. [43]
1914 mezunları: Emmanuel Takacıyan (Fırnuzlu, 1915’te öldürülür), Garabed Garabedyan (Parçanclı, 1915’te öldürülür), Hagop Krikoryan (Çorkeğli, 1915’te öldürülür), Penyamin Jamgoçyan (Hayneli). [44]
Kız mezunları arasında şu isimler anılır: Maryam Takhakhcıyan (evlendikten sonra Der Hagopyan); 1912 mezunları Baydzar Şahinyan (1895 Palu – 1969), Maryam Matigyan, 1914 mezunu Maryam Bıçakçıyan. [45]
Tateosyan İlahiyat Okulu
Mezire, Tateosyan İlahiyat Okulu. Öğrenciler, ayakta, soldan sağa: adı bilinmiyor, adı bilinmiyor, Garabed Altuncuyan, adı bilinmiyor, Luder Kalusdyan, Hagop Garabedyan. Oturanlar, soldan sağa: Asadur Yeğoyan ve Johannes Ehmann. (Kaynak: Penyamin Jamgoçyan, Badmutyun Mamuret-ül Azizi Kerman Vorpanotsi, Beyrut, 1973)
1913’te kurulur. Eğitim üç yıllıktır. Ehmann ve rahip Asadur Yeğoyan kurucuları olur. Bu okulda okuyanlar İncil vaaz etmeyi öğrenir ve ruhani görevlerde deneyim sahibi olur.
Bu okulda öğretmenlik yapanlar: Johannes Ehmann (genel tarih), rahip Asadur Ağoyan (Kutsal Kitap dersleri, Hıristiyan vahiylerinin doğruluklarının göstergeleri, ruhani faaliyetler), rahip Bedros Garabedyan (İngilizce), rahip Hovnan Simonyan (Ermeni tarihi), Mardiros Bucikanyan (müzik).
Tateosyan Okulu daha ilk mezunlarını vermeden, Haziran 1915’te kapanmak zorunda kalır. Öğrencileri arasında anılanlar: Mıgırdiç Melkonyan, Garabed Altuncuyan (Malatyalı), Corc (soyadı bilinmiyor, Kilisli bir Rum), Zeki Kalpakçıyan, Luder Kalusdyan, Sarkis Derderyan (Eğinli, 1915’te öldürülür). [46]
1)Mezire İlahiyat Okulu kurucularından rahip Asadur Yeğoyan. (Kaynak: Penyamin Jamgoçyan, Badmutyun Mamuret-ül Azizi Kerman Vorpanotsi, Beyrut, 1973)
2)Vartam Amu, Mezire’deki Alman yetimhanelerinden birinin gıda sağlayıcısı. (Kaynak: Sonnen-Aufgang, Heft 2., 15. Jahrgang, Kasım 1912)
Parçanc/Perçenc (günümüzde Akçakiraz)
İlk düzenli okul 1845’te, kilisenin kuzey tarafında açılır. Erkekler içindir. Öğretmenliğini, köyde daha çok “Gözlükçü öğretmen” lakabıyla bilinen Bay. Boğos yapar. 25 yıl kesintisiz bu görevi sürdürür. Manug Dzeron’un anlattığına göre, çocuğunu ilk kez okula kaydettirecek bir anne, “Öğretmenim, eti senin, kemiği benim” diyecek ve çocuğu öğretmene teslim edecekti. Parçanclılar, köylerindeki eğitimseverler derneğinin temelini ilk olarak bu yıllarda koyarlar. Üyeleri, Atam ve Garabed Khugas kardeşler, Baliglerden diyakoz Mıgırdiç, Berber Avak, Boyacı Krikor, Torig Kapo, Torig Ovagim, Hodo Garabed, Kamkhazar Mıgırdiç, Garo Sarkis ve Usta Boğos’tur.
Parçanc’ın bu eğitime değer veren sakinleri, yeni ve daha donanımlı bir öğretmen gereksinimin farkındaydılar. Bu sebeple 1870 yılında Eğitimseverler Derneği’nin temelini atarlar ve üyelerden haftalık aidat toplamaya başlarlar. Buna müteakip Sarkis Koltukyan (Hoğe köyünden) okula müdür atanır. Okul, Mığdesi Kapo tarafından satın alınan evin üst katına taşınır. Burası okulun ilk yerinden daha büyüktür. Bu okul hızlı bir ilerleme gösterir ve 1888’de aynı binanın iki katı da eğitime ayrılır, ayrı sınıflarda, ayrı masa ve sandalyelerle eğitim görecek kız ve erkek öğrencileri kabul etmeye başlar. [47]
Bu masrafların karşılanmasında, Birleşik Devletler’deki gurbetçi Parçanclıların büyük maddi desteği olur. 1891 yılında, Massachusetts Eyaleti’ndeki Fels şehrinde, Perçenc Köyü Apostolik Eğitimseverler Cemiyeti’ni kurarlar. Üyelerin hepsi de aynı işletmenin (Boston Rubber) işçileridir. Kısa sürede Amerika’nın Worcester, Whitinsville, Naugatucket, Cambridge, Charlestown, Malden, Salem-Peabody, Stoneham, Lawrence-Lowell, New Britain, Madison, Maine, Waukegan-Chigago gibi diğer şehirlerinde ve Kaliforniya’da şubeler açılır. 1902’de üye sayısı neredeyse 100’e ulaşır. Bu cemiyetin ileride adı değişir ve Harput Perçenc Köyü Ermeni Eğitimseverler Cemiyeti olur. [48]
Bu yeni gelişmelerin ışığı altında, 1891’de eski Eğitimseverler Derneği Perçenc Eğitimseverler Derneği diye anılmaya başlar, özel bir mühre sahip resmi bir kurum halini alır. Maddi ihtiyaçları Birleşik Devletler’deki köylüler tarafından karşılanır. İlk mütevelli heyeti üyeleri: Armenak Varjabedyan (eski öğretmen Gözlükçü öğretmenin oğlu), Gelen Arut, Godo Arut, Yavan Gurzo, Gugu Arut, Abuna Mıgırdiç, Der Khugaslar’dan Khugas, Garo Boğos. Üyelerinde hepsi de dernek kasasında aylık aidat ödemek zorundaydı. Bunun dışında öğrencilerden, ailelerinin maddi durumuna göre değişerek 5, 2 veya 1 akçe olabilen yıllık bir ücret talep edilmeye başlanır. Çok fakir ailelerin çocukları ücretsiz okutulur. O tarihten itibaren okulun öğretmenliğini Harput ve Mezire’deki yüksek okullardan ve kolejlerden mezun olmuş kişiler yapar. Bu eğitim kurumunun yıl içinde düzenlediği törenler köyde bir bayram havası yaratır. Parçanc sakinleri dışında, Harput ve Mezire eğitim hayatından simalar, din adamları ve Türk ağalar da bu törenlere katılır. Vartanank, Arşak Takavor (Kral Arşak) gibi tiyatro gösterileri düzenlenir. 1912-13 öğretim yılında okulun altı sınıfı ve toplam 82 öğrencisi vardır. Aynı yıl dört sınıftan oluşan kız okulunun öğrenci sayısı 32’dir. [49]
Bu okulda öğretmenlik yapmış öğretmenler arasında şu isimler anılır:
Hovhannes Terzyan (Kesirig köyünden)
Kevork Atamyan (Harput şehrinden)
Hagop Nalbantyan
Habuseli Khazar
Pareçanyan
Harputlu Keğam
Donabed Kazancıyan
Harutyun Mergyan (Palulu)
Bedros Zarifyan (Şıntil köyünden)
Aram Gevuryan, (Kesirig köyünden)
Hovhannes Der Ğugasyan (Parçanclı)
Eğinli Kevork, Palulu Bağdasar
Hagop Der Nışanyan (Parçanclı)
Kevork Çolakyan (Arpavud köyünden)
Asadur Misakyan
Karekin Boyacıyan (Parçanclı)
Nışan Dakesyan
Hovhannes Der Khugasyan (Parçanclı)
Öğretmen Maritsa (Mezireli). [50]
Parçanc’da misyonerler de bir okul kurarlar. Okul, Depo Garo’ya ait Protestan ibadethanesinde açılır. İlk öğretmenleri köyün Protestan Ermenileri olur: Hovhannes Darakcıyan, Nerses Sahag, Garo Atam, Goşgar Krikor, Medzoyents Sahag, Kejoyents Melkon Zakaryan. Başlarda bu okul da mevcut mahalle mekteplerinden pek farklı değildir. En önemli farkı, tabii ki Protestanlık öğretisi vermesidir. 1873 yılından itibaren bu okullar arasında koordine bir eğitim ve müfredat oluşmaya başlar. Buralara Musekh Esegyan (Khula köyünden) ve Hovhannes Garoyan gibi daha donanımlı öğretmenler atanır.
1890’lı yıllarda misyoner okulu, ibadethanenin kuzeyinde bitişik bir binaya taşınır. Kız öğrenciler de kabul edilir. Erkek kısmının öğretmenleri: Kalusd Nazaryan (Kiğılı), Bedros Başoyan (Çınkuşlu), Garabed Musekhyan (Mezireli), Garabed Hodoyan (Parçanclı), Mardiros Kevorkyan (Çınkuşlu), Movses (Huylulu). Kız kısmının öğretmenleri: Maryam (Yeğekili), Hatun Mikaelyan, Cuhar Der Margosyan, Sofya Seferyan, Elmas Taşçıyan.
Parçanc misyoner okulunun mütevelli heyetinin Harputlu misyonerler oluşturmaktaydı. Kurumda ve eğitim programında değişiklik yapma hakkında sahiptiler. Bunların yanı sıra okulun günlük idaresinden görevli, Parçanclı Protestan Ermenilerden oluşturulmuş bir heyet daha vardı. Bu dönemde Birleşik Devletler’de Protestan Eğitimseverler Cemiyeti de kurulur. [51]
Habusi (günümüzde İkizdemir)
19. yüzyılda dersler öğretmenlerin evlerinde yapılmaktaydı. Burada ilkel bir eğitim verilir. Öğretmenler: Boğos Boyacıyan, Guyr (Kör) Yeğig, Ğazar Der Hovhannesyan, Garabed Kel Agopyan, Hovagim öğretmen, Sımpad Karamanugyan, Yeğişe Derderyan.
Daha sonra (tam tarihi bilinmiyor) Habusi’de bir okul kurulur. Okul köyün merkezindedir. Köyde daha çok “cemaran” adıyla anılan okul, yüksek bir tepede bulunan Surp Asdvadzadzin Kilisesi’nden yaklaşık 30 m uzaklıktadır. İki katlı binanın taban alanı 12x18 m, duvar kalınlığı 60 cm ve ilk katın tavan yüksekliği 8 metredir. Okul, ikinci katta bulunan geniş odadan ibarettir. Aynı kattaki diğer oda da öğretmenin yatak odasıdır.
Habusi okulunda mütevellilik yapmış kişiler: Muşeğ Khocigyan, Asdur Minasyan, Nazaret Pırudyan, Soğomon Goşgaryan, Marsub Boyacıyan, Yeğya Khocigyan, Garabed Musonyan, Hagop Boyacıyan, Gülkhas Buludyan.
Garabed Kel Agopyan ve Hovagim öğretmen, bu okul açıldıktan sonra da ders vermeye devam etmişlerdir.
Eski tarihlerden itibaren Habusi’de, öğretmenleri genelde köyün dışından (Harput, Mezire) gelen bir Protestan okulu mevcuttur. Başlarda bu okulun verdiği eğitim de pek gelişmiş değildir. Habusili Protestanlardan Usta Margos, Surp Asdvadzadzin Kilisesi’nin karşısındaki evinin üst katını Protestan okulu ve ibadethanesine dönüştürür. Daha sonra Protestanlar, köyün güneyinde, 9 m genişliğinde ve 21 m yüksekliğindeki kendi kiliselerini inşa ederler. 19. yüzyılda bu kilisenin yanına Protestan okulu tesis edilir. Burada,
Murat ve Sahag öğretmenler
Rahip Garebed Medzaduryan
Hagop Simonyan
Yeğya Donabedyan (Harput şehrinden)
Hovsep Bardizbanyan (Urfalı)
Hovhannes Hagopyan (Malatyalı)
Armenak Simonyan
Kevork Simonyan
Bedros Ğaribyan (Mezireli)
Kevork Minasyan öğretmenlik yaparlar.
1895’te Ermenilere yönelik saldırılar sırasında okul ve kilise harap edilir. Daha sonra Protestan cemaati yeniden inşaları için izin almayı başaramaz. Böylece kilise ve okulunu Habusi’de başka bir yere nakletmek zorunda kalır. Ancak yeniden inşaları için 1911 yılında izin alabilirler. Kilise ve okul altı ay içinde eski yerinde hizmete açılır.
1911 yılında, muhtemelen köydeki Protestan okuluna karşı daha iyi mücadele edebilmek adına, diğer üç okulun yöneticileri güçlerini birleştirme ve eğitim faaliyetlerinin tamamını “Cemaran” üzerinde yoğunlaştırma kararı alırlar. Yine bu tarihte kiliseye bitişik bir odada kız okulu açılır. Burada öğretmenlik de yapmakta olan D. Aleksanyan müdür atanır. Öğretmenleri arasında Garabed ve Hovagim öğretmenler, Yüğaper Barsamyan vardır.
Kız okulunun yıllık öğrenci sayısı 60’ı bulur ve içlerinde civar köylerden gelen kızlar da vardır. Habusi’deki “Cemaran”da öğretilen dersler: Ermeni dili, Ermeni tarihi, dilbilgisi, matematik, Türkçe, İngilizce. Her cumartesi okulda, kelime heceleme, ilahi ve milli-vatansever şarkılar okuma, ezberleme yarışmaları düzenlenir.
Habusi’deki “Cemaran”, İstanbul Birleşik (Miatsyal) Cemiyeti’nin himayesindedir. Cemiyet eğitim programını şekillendirir ve kimi zaman da iyi yetişmiş öğretmenler gönderir. Burada görev yapan öğretmenler:
Khaçadur Vartanyan (Garmir köyünden)
Hampartzum Saraçyan (Pertaglı)
Bedros Bozoyan
Garabed Lüleciyan (Harput şehrinden)
Sahag Hovsepyan (Çemişgezekli)
Avedis Garabedyan
Giragos Hagopyan
Kevork Minasyan
Cuhar Boğosyan
Vartuhi Simonyan
Maryam Boyacıyan
Boğos Boyacıyan
Hagop Khımızyan
1913’te Ohan Khocigyan okulunun müdürüdür ve yardımcısı da Krikor Antoyan’dır.
Okulun bir tiyatro ekibi olduğundan da bahsedilmektedir. Mayıs 1912’de, Habusi’de kilisesi içinde büyük bir coşkuyla “Vartanank” oyununu sergilemişlerdir ve büyük bir kalabalık onları izlemiştir. [52]
Hüsenig
Harput ve Hüsenig. Dağın tepesinde görünen evler Hüsenig’e ait. Tepenin zirvesinde Harput kalesinin harabeleri, yamacında ise Harput’un Ermeni mahallelerinden Sinamud görünmekte. (Kaynak: Vahe Hayg, Harpert yev anor vosgeğen taşdı, 1959, New York)
Bu yerleşim bir eğitim merkezi olmaya yaraşır niteliktedir. I. Dünya Savaşı öncesinde burada yedi farklı eğitim kurumu faaliyettedir:
Erkek okulu (Apostolik, yaklaşık 250 öğrenci)
Kız okulu (Apostolik, yaklaşık 150 öğrenci)
Anaokulu (kız-erkek yaklaşık 50 öğrenci)
Erkek okulu (Protestan, yaklaşık 150 öğrenci)
Kız okulu (Protestan, yaklaşık 125 öğrenci)
Erkek okulu (Katolik, yaklaşık 50 öğrenci)
Kız okulu (Katolik, yaklaşık 50 öğrenci)
Düzenli okullar açılmadan önce Hüsenig’de de eski tip eğitim kurumları mevcuttu. Buralarda başlarda Der Anan, Der Tavit ve der Kapriel gibi papazlar öğretmenlik yapmıştır. Sonra kalfa-öğretmenler dönemi başlamıştır. Bunlardan bazıları: Topal Apo, Topal Tato, Topal Krikor Kayaryan, Avedis öğretmen, Tavit Hamamcıyan, Antreas Ağabey, Sarkis öğretmen (Hoğe köyünden, günümüzde Yurtbaşı), Der Vahan (Yeğeki köyünden, günümüzde Aksaray).
Hüsenig eğitim hayatında, komşusu Harput şehrinin etkileri hemen görülmüştür. Komşu şehri Harput’ta 19. yüzyılın ortalarında eğitim kurumlarını gösterdiği hızlı ilerlemeden Hüsenig’in etkilenmemesi imkânsızdı. Harput ve Hüsenig’teki Ameriken misyonerleri ile Protestan Ermenilerin eğitim için harcadıkları yoğun çaba bir rekabet ortamı da doğurmuştur. Üstelik Apostolik Ermeniler de kendi eğitim kurumlarına sahip olmayı istemişlerdir ancak bu kurumların Protestan etkisinden uzak olması gerekmekteydi. Bu nedenle 1840 yılında, Surp Varvar Kilisesi’nin yanında, Alacaci Hampartzum Baba’nın maddi desteğiyle Hüsenig’teki ilk düzenli okul (erkekler için) açılır. Burada Güz Melkon uzun yıllar öğretmenlik yapar. Kendisi küçük yaşta Sis’teki amcasının yanına gönderilmiş ve bölgenin kadısından ders alarak Türkçe’ye hâkim olmuştur. Melkon öğretmen Hüsenig’teki okulda Ermenice, kilise müziği ve Türkçe dersleri verir. Onun dışında, Hagop Zamanigyan (daha sonra rahip olunca Der Mampre adını alır, 1915’te öldürülür) ve Hovagip Ağacanyan burada öğretmenlik yapar. Melkon öğretmenden sonra 1880’den itibaren bu okulda Mıgırdiç ve Setrak Kalaycıyan kardeşler, Hampartzum Zakaryan, Khaçadur Dzovigyan, Giragos Gadarigyan, Dikran Pırigyan öğretmenlik yaparlar.
Hüsenig beldesinden genel bir görünüm. En üstteki beyaz bina Alman yetimhanesidir. (Kaynak: Ferdinand Brockes, Quer durch Klein-Asien, Gütersloh, 1900)
1892 yılında, Arapkir doğumlu ve İstanbul’daki Getronagan Lisesi mezunlarından Hampartzum Yeramyan okulun müdürü olur.
1895 Katliamlarından sonra okul altı aya yakın bir süre kapalı kalır. Yeramyan Mezire’ye taşınır ve yeni müdür Aram öğretmen olur. Hüsenig okulu, 1901’den itibaren, Hagop Der Hagopyan (Şahan Natali) İstanbul’daki Berberyan Okulu’ndan mezun olup memleketine dönünce, parlak bir yeni dönem yaşamaya başlar. Mezire’deki Getronagan Okulu mezunlarından Kasbar Vosdigyan (1915’te öldürülür) ve Bedros Adişyan da onunla birlikte öğretmenlik yaparlar. 1906 yılında, daha önce Mezire’deki Getronagan Okulu’nda öğretmenlik yapan Tavit Khaçgonts okulun müdürü olur. Öğretmenleri arasında şu isimler sayılır: Garabed Hovsepyan, Hovhannes Zartaryan, Garabed Aharonyan, Hovhannes Nahigyan, Sarkis Tanielyan, Sarkis Velegyan, Mihran Sırabyan, Hagop Nacaryan (1915’te öldürülür), Hayrabed Hovsepyan (1915’te öldürülür ), Hagop Der Ananyan, Hagop Mısırlıyan, Asadur Darakcıyan, Sarkis Sarafyan (1915’te öldürülür), Aharon Aharonyan, Harutyun Terzyan (1915’te öldürülür), Mıgırdiç Partoyan (1915’te öldürülür).
Hüsenig’teki erkek okulunda 8 sınıf vardır. Burada mezun olan öğrenciler eğitimlerine genellikle Harput şehrindeki Getronagan Okulu’nda (Surp Hagop) veya Fırat Koleji’nde devam etmekteydiler. Yılda 225-250 öğrencisi olurdu. Apostolik cemaatine ait eğitim kurumlarının idaresi Hüsenig mütevelli heyetine aitti.
1903 senesinde, kiliseye ait olan erkek okulunun bitişindeki ev anaokuluna dönüştürülür. Burada Sergicanyan (evlendikten sonra Güleseryan, Fırat Koleji Pedagoji Okulu mezunu), Azniv Çopuryan, Maritsa Nahigyan (evlendikten sonra Gurğinyan, Fırat Koleji Pedagoji Okulu mezunu), Veronika Çopuryan, Annagül Demirciyan ve Paris Khubetyan öğretmenlik yapar.
Hüsenig, 1902 yılı civarı. Surp Varvar Kilisesi’nin ilkokul öğrencileri. Öğretmenler, oturmuş, soldan sağa: Khaçadur Muradyan, Dikran Pırigyan, Garabed Hovsepyan, Hagop Der Hagopyan (Şahan Natali). (Kaynak: Vahe Hayg, Harpert yev anor vosgeğen taşdı, 1959, New York)
Aynı şekilde Protestan Ermeniler de erkenden eğitim faaliyetlerine koyulurlar. Bu cemaatin erkek çocukları için ilk okul 1860’larda Nahigyan ailesinin evinde, daha sonra kemerci Arakel Ağabeyin Surp Sarkis dağının bayırındaki evinde açılır. 1875 yılında, Surp Varvar Kilisesi’nin yakınlarında, Sursuryan ailesine ait arazide ilk Protestan kilisesi inşa edilir ve kilisenin üst katı da okul olur. Ne var ki kısa zamanda öğrenci sayısı artar ve 1888’de Surp Sarkis dağının bayırında, Der Ananların evinin yakınlarında yeni bir okul inşa edilir. Erkek okulunun ilk öğretmeni Khayacan Kalfa (daha sonra rahip olur ve Der Hovhannes Baba adını alır) olur. Burada görev yapan diğer öğretmenler: Hagop Boğigyan (Hüsenigli), Muşeğ Muşeğyan (Hoğe köyünden), Avedis Avedisyan (Hüsenigli), Nigoğos Tenekeciyan (Harput şehrinden), Azarya Boğosyan (Khokh köyünden, günümüzde Kavaktepe ve Dedeyolu), Mıgırdiç Khalacyan (Hüsenigli), Harutyun Arslanyan (Rıdvanlı), Kasbar öğretmen (Harput şehrinden), Mardiros Bozoyan (Hüsenigli), Harutyun Hamamcıyan (Hüsenigli), Mardiros Nahigyan (Hüsenigli), Apraham Boğigyan (Hüsenigli), Hovhannes Bucikanyan (Çınkuşlu), Mardiros Bucikanyan (Çınkuşlu), Bedros Manugyan (Hüsenigli), Hampartzum Nahigyan (Hüsenigli), Garabed Hovsepyan (Hüsenigli), Hovhannes Der Boğosyan (Hüsenigli), Hampartzum Güleseryan (Hüsenigli), Armenak Hovagimyan (Harput şehrinden), Garabed Hovagimyan (Harput şehrinden), Harutyun Vezneyan (Hüsenigli, 1915’te öldürülür), Penyamin Basmacıyan (Hayne köyünden), Movses Nahigyan (Hüsenigli), Levon Kayaryan (Hüsenigli), Penyamin Krikoryan (Hüsenigli), İsahak Nahigyan (Hüsenigli), Sarkis Adişyan (Hüsenigli, 1915’te öldürülür), Dırtad Sursuryan (Hüsenigli, 1915’te öldürülür), Hayrabed Acemyan (Hüsenigli).
Mezire ve Harput şehirlerinde zaten faal olan Kapusen rahipleri de eğitim faaliyetlerini Hüsenig’e kadar ilerletirler. Onlar, 1860’lı yıllarda Mezire’ye giden cadde üzerindeki bir binayı (eski mum imalathanesi) satın alarak, bir kısmını Katolik kilisesine bir kısmını da okul dönüştürürler. Burada Avedis öğretmen, Vahram ve Hagop Nahigyan kardeşler (ikisi de 1895 Katliamları’nda öldürülür), Melkon Ğevontyan (1915’te öldürülür), Hagop Paragyan (Arapkirli), Garabed Sarafyan, Sarkis Malcanyan, Hacı Hagop Nacaryan öğretmenlik yapar.
Hüsenig’de üç de kız okulu vardır. Kızların eğitilmesine, Harput’ta okumuş Protestan Ermeni kadınları öncülük etmiştir. Bunların başında, 1880’li yıllarda Harput ve Hüsenig’te kız çocuklarına okuma yazma öğretmen için ev ev dolaşan Kohar öğretmen gelmektedir. Aynı dönemde, Protestan Ermenilerden Isdepan Kalaycıyan’ın (Prod Isdepan) evinin üst katında genişçe bir odadan ibaret ilk kız okulu hizmete girer. Bir müddet sonra bu okul Perper ailesine üye Hripsime Koro’nun daha geniş odalı evine taşınır.
Protestanların bu girişimi karşısında Hüsenig’teki Apostolik Ermeniler de kendi kız okullarını açmaya niyetlenirler. Bunun üzerine Alacaci Hampartzum Baba, kendi evini kız okulu olarak kullanılması şartıyla kilisenin mütevelli heyetine bağışlar. Bazı üyeler kızların eğitim almasına karşı çıksa da Harput dini önderi Rahip Bedros Pakraduni bu girişimi destekler, üstelik vali Rauf Bey’den okul yapılabilmesi için izin alır. Okul 1885 yılında açılır.
Sarkis öğretmen (Hoğe köyünden), Sultan Der Boğosyan, Şuşan Sadoyan, Turvanda Kharlacıyan, Markarid Nahigyan, Ağavni Pırigyan (evlendikten sonra Krikoryan), Ağavni Demirciyan, Tevriz Taşçıyan, Maryam Donabedyan, Hripsime ve Markaris Asaduryan, Anna Hovepyan (evlendikten sonra Bozoyan), Ağavni Yeşilyan, Elmas Avakyan, Tevriz ve Hayguhi İçmelyan, Menduhi öğretmen, Paylun Gostanyan, Markarid ve Katine Asginyan bu kurumda öğretmenlik yapar.
1915 öncesindeki yıllarda, okulun senede 150 kadar öğrencisi vardır. Protestan Ermenilerin kız okulu da benzer şekilde hızla gelişir. 1888 senesinde Protestanlar yeni bir erkek okulu açınca, Daha önce kilisenin üst katında bulunan okul, kız okuluna çevrilir. 1900 yılında öğrenci sayısı o kadar artmıştır ki kilisenin tamamı kız okulu olarak kullanılmaya başlanır.
Öğretmenleri: Hüsenigli olanlar: Maryam Muşeğyan, Sultan Der Boğosyan, Khaçhatun Nahigyan, Repega Antreasyan (evlendikten sonra Bağigyan, 1915’te öldürülür), Yester Asdigyan, Marits Çopuryan?, Azniv Antreasyan (evlendikten sonra Mardigyan), Lusıntak Bozoyan (evlendikten sonra Mağigyan), Marits Nahigyan (evlendikten sonra Vartabedyan), Azniv Nahigyan, Veronika Çopuryan? (evlendikten sonra Muratyan), Sirvart İsrayelyan, Armenuş Nahigyan (evlendikten sonra Vartabedyan), Satenik Çopuryan (1915’te öldürülür), Anjel Vartabedyan, Paris Jamgoçyan, Arşaluys Sergiciyan, Anna Bozoyan (evlendikten sonra Hovsepyan, 1915’te öldürülür), Yeğisapet Antreasyan (evlendikten sonra Kamburyan), Tevriz Der Boğosyan. Hüsenig dışından olanlar: Turvanda Kalaycıyan (Huylu/Tılgadin köyünden, günümüzde Kuyulu), Peruz Seyranyan (Afyon Karahisarlı), Yeğsa Terzyan (Harput şehrinden), Maryam Donabedyan (Harput şehrinden), Markarid Asaduryan (Harput şehrinden), Hripsime Asaduryan (Harput şehrinden), Hreşag Antreasyan (Harput şehrinden), Azniv Bağdasaryan (Mezreli), Yeranuhi Taşçıyan (Arapkirli), Nıvart Sarkisyan (Arapkirli).
Kapusen rahipleri de Hüsenig’de bir kız okulu açarlar. Vartanuş Mantaryan (Hüsenigli) ve Bayan Maryam (Harput şehrinden) burada öğretmenlik yaparlar.
Hüsenig Eğitimseverler Cemiyeti, Birleşik Devletler’in Worcester şehrinde, 1892’de kurulur. İleride Providence, Wonsaucket, Hartford, Boston, Lawrence, New York, Cambridge, Chelsea, Lynne, New Bridgeport ve Whitinsville’de de şubeleri açılır. [53]
Tadem (günümüzde Tadım)
Başlarda Tadem’deki okul, iki katlı bir binanın üst katından ibarettir. Burada öğrenci sıraları ve karatahta yoktur. 75-100 öğrenci hasır ve minderlerin üzerine otururlar.
Bu bina ve kilise 1895 Katliamları sırasında yerle bir olur ve öğretmenlerin büyük bir kısmı da öldürülür. Okul 1896’da yarım yamalak da olsa açılır. 1898’de binanın inşaatı tamamlanır ve alt katı da düzenlenir. Böylece bu bina hem kilise hem de okul olarak kullanılır.
Okul ancak 1895’ten sonra, Birleşik Devletler’de kurulan Tadem Eğitimsever Cemiyeti maddi destekte bulunmaya başlayınca ciddi bir eğitim vermeye başlar. 1898’den itibaren Bedros Vosganyan (Palu/Havav köyünden, günümüzde Ekinözü) bu okulda ders verir. Burada ders veren diğer öğretmenler: Donig Gülbenkyan, Garabed Varjabedyan, Hagop İsrayelyan, Harutyun Mergyan (Palulu), Khoren Der Hagopyan (Tademli), Hampartzum Harutyunyan (Mezire Getronagan Okulu mezunu), Levon Nersesyan, Keğam Ardzruni, Hovhannes Uluhocyan, Asadur Sarkisyan, Haygaz Heroyan (Tademli), Garabed Manguni, Levon Manugyan, Sarkis Paytoncuyan, rahip Simon Minasyan (1915’te öldürülür), Ardaşes Varjabedyan, Tateos Mangasaryan.
Okulun yıl sonu sınavları sırasında köyde büyük bir telaş yaşanırdı. Köyün papazı, mütevveli heyeti üyeleri, öğretmenler, Harput ve Mezire’den davet edilmiş önemli eğitimciler, köy ahalisi toplanırdı.
Köyün kız okulu 1904-1905 öğretim yılında açılır. Burada ders veren öğretmenler: Maryam Ağadyan, Veronika Der Ananyan, Bayan Tanielyan, Vartanuş Arslanyan, Yeğisapet, Anahid Sarkisyan, Ağavni Demurciyan.
Tadem’de bir de Katolik okulu bulunmaktadır. Malatya’dan gelmiş, Sarkis isimli bir şahıs burada öğretmenlik yapmaktadır. [54]
Huylu/Tılgadin (günümüzde Kuyulu)
Harputlu, Protestan bir Ermeni olan Hovhannes Beşgötüryan eğitim girişiminin lider sayılır. 1850’li yılların sonunda Huylu’ya gelir, etrafında birkaç çocuk toplar ve özel bir odada onlara okuma yazma öğretir. Bu girişim başarılı olur, öğrencilere yenileri eklenir ve bu nedenle de daha büyük bir oda olan Depoyanların eski ahırı resmen Huylu’daki ilk okul olur. 1860’larda rahip Giragos Paragyan (Diyarbakırlı) bu okulun müdürlük görevini üstlenir. 1880’lerde Prostestanlar iki katlı yeni bir okul inşa ederler. Binanın üst katı büyük çocuklara, alt katı ise küçüklere tahsis edilir. Okulda öğrenci masaları ve sıralar mevcuttur. Yeni okulun müdürü Hovhannes Santigyan (ileride Protestan papazı) olur. Krikor Krikoryan burada öğretmenlik yapar.
İlk kız okulu da yine Protestanlar tarafından kurulur. Dersler 1878’de başlar. 1882’de Huylu’daki Protestan kilisesinin avlusuna iki katlı bir bina inşa edilince, kız öğrenciler de kendi okullarına kavuşurlar.
Apostolikler açısından eğitim mevzusuna ilk eğilen Magar öğretmen olur. Onun sayesinde 1870’ler kilisenin bitişiğindeki geniş bir oda ilk dersler işlenmeye başlar. O sıralarda dersler, öğretmen ve öğrencilerin tarla işleriyle uğraşmadıkları kış aylarında yapılmaktadır. 1891 yılında iki katlı yeni bir bina inşa edilir ve üst katında eğitime başlanır. Okulun adı, o tarihteki İstanbul Patriği’nin şerefine “Nersesyan” olur. 1908’den başlayarak Huylu okulundan mezun olan öğrenciler Fırat Koleji’ne sınavsız kabul edilmeye başlarlar. Erkek okulunun yanında bir de kız okulu vardır.
Magar öğretmenin yanı sıra Asadur Gosdanyan ve Topal Asdur da Nersesyan’da öğretmenlik yaparlar. Eski sistemden farklı olaran artık dersler tüm yıl boyunca sürer. Nersesyan Okulu’nda öğretmenlik yapanlar arasında şu isimler sayılmaktadır: Hagop Pariçanyan, Melkon Donabedyan, Sahag Simonyan, Khaçadur Taşçıyan (Çemişgezekli), Donabed Kazancıyan, Hampartzum Zakaryan, Hovsep Atamyan, Bedros Zarifyan, Garabed Pırudyan, Nışan Destegül, Nazaret Boyacıyan, Movses Muradyan.
Nersesyan Okulu’nun kurulmasında ve geliştirilmesinde, Birleşik Devletler’deki Huylulu Ermeniler tarafından kurulan cemiyetinin maddi anlamda çok büyük bir desteği olur. Bu cemiyet, 1891 yılında önce “Huylu Apostolik Ermeni Genç Öğretmen Cemiyeti” adıyla kurulur. Daha sonra Providence, Lynne, Haverhill, Worcestor ve Nashua’da şubeleri açılır.
Huylu’da ayrıca kız ve erkek öğrencilere eğitim veren Katolik okulu da bulunmaktadır. Isdepanyan, Asadur Khanoyan ve Hayganuş Tanielyan (Malatyalı) burada öğretmenlik yapar.
Toplam altı eğitim kurumu bulunmaktadır: Apostoliklere ait Nersesyan Okulu (kız ve erkek): toplam 40-50 öğrenci; Protestan okulu (kız ve erkek): toplam 25-30 öğrenci; Katolik okulu (kız ve erkek): toplam 5-10 öğrenci. [55]
Pazmaşen (Bizmişin/Sarıçubuk)
1850’li yıllardan itibaren bu köyde eski tip okulların varlığından bahsedilmektedir. Yani bir öğretmen etrafından topladığı farklı yaş gruplarından öğrencilerle yerde oturarak okuma yazma, ilahiler, Kutsal Kitap okumaları vs. öğretmektedir. Pazmaşen kitabının yazarı Abdal Boğosyan’ın okuduğu Hovhannes öğretmenin okulu da böyle bir yerdir. Pazmaşen’den nizami bir okulun kurulması 1890’ları bulur. Yeni binası Surp Asdvadzadzin Kilisesi’nin yanına inşa edilir. Bu girişimin arkasından, Birleşik Devletler’deki Pazmaşenli Ermenilerden maddi yardım alan Eğitimseverler Cemiyeti vardır. Bu Ermeniler, 1892’de Chelsea şehrinde Pazmaşen Apostolik Eğitimseverler Cemiyeti’ni kurarlar. Bu cemiyet okulun, öğretmenlerin ve maddi durumu yetersiz olan öğrencilerin masraflarını karşılar. 1895 Katliamları’yla birlikte Pazmaşen’deki Ermenilerin evleri yerle bir edilir. Okul da aynı şekilde harap olur. Fakat Pazmaşenliler 1898 yılında yeni ve daha büyük bir bina inşa etmeyi başarırlar.
Pazmaşen’deki okulda öğretmenlik yapan arasında şu isimler anılır: Apraham Öksüzyan, Ohan Der Bedrosyan, Garabed Pırudyan. Kızlar bölümü de mevcuttur. 1908 yılında kız ve erke öğrenci bölümleri daha yeni binalara nakledilir.
Pazmaşen’de Harutyun Khugoyan’ın görev yaptığı, Katolik Ermenilere ait bir okul da bulunmaktadır. [56]
1)Pazmaşen Apostolik Eğitimseverler Cemiyeti’nin kurucularından Boğos Cigeryan. (Kaynak: Vahe Hayg, Harpert yev anor vosgeğen taşdı, 1959, New York)
2)Pazmaşen Apostolik Eğitimseverler Cemiyeti’nin kurucularından Murad Ğazaryan. (Kaynak: Vahe Hayg, Harpert yev anor vosgeğen taşdı, 1959, New York)
Körpe
Köyün eski okulu Surp Asdvadzadzin Kilisesi’nin yanındadır. 1908 senesinde, Birleşik Devletler’de kurulan Körpe Eğitimseverler Cemiyeti’nin maddi desteğiyle erkek öğrenciler için yeni bir okul kurulur ve eski okul da kız öğrencilere ayrılır. [57]
Dzovk/Gölcük
I. Dünya Savaşı öncesinde Dzovk’taki kız ve erkek okullarının toplamda 120’ye yakın öğrencisi vardı. [58]
Dzovk/Gölcük, 1913. Surp Nışan Kilisesi ilkokulunun öğrencileri. Resmin sol başında oturan rahip Boğos Jamgoçyan. Arka sırada, ortadaki Sarkis Matosyan (öğretmen). Arka sırada sağ baştaki Mesrob Navaryan (öğretmen, kafasında fes var). Sağ başta, oturan Haygazun Aramyan (öğretmen, kafasında fes var). (Kaynak: Vahe Hayg, Harpert yev anor vosgeğen taşdı, 1959, New York)
Khulaküğ/Hulvenk (günümüzde Şahinkaya)
Surp Kevork Kilisesi’nin yanındaki köy okulu, 1906 yılında tamamen yenilenir. Kız-erkek toplamda 100’e yakın öğrencisi vardır.
Khulaküğ’deki eğitim işi büyük oranda, Birleşik Devletler Waukegan’da kurulan Khulaküğ Apostolikleri Eğitimseverler Cemiyeti tarafından karşılanmaktadır.
Protestan Ermenilerin de kendi okulları mevcuttur. [59]
Khulaküğ/Hulvenk (günümüzde Şahinkaya) köy okulu. (Kaynak: Vahe Hayg, Harpert yev anor vosgeğen taşdı, 1959, New York)
Hoğe (günümüzde Yurtbaşı)
Hoğe (günümüzde Yurtbaşı) köyünün iki katlı okulu (kuruluşu 1911). (Kaynak: Vahe Hayg, Harpert yev anor vosgeğen taşdı, 1959, New York)
1880’lere kadar köyde sadece eski tip okullar olmuştur. Daha sonra Protestan Ermeniler nizami bir okul kurarlar. Kısa sürede Apostolik Ermeniler de aynı girişimde bulunurlar. Apostolikler, 1911 yılında Birleşik Devletler’deki Hoğelilerin maddi desteğiyle yeni bir okul açarlar. Bu gurbetçiler 1891 yılında Hoğe Apostolik Eğitimseverler Cemiyeti’nin kurmuşlardır zaten. Bu iki katlı yeni okul binasına çok daha büyük sayıda kız ve erkek öğrenci gitmeye başlar. Khaçadur Minasyan, Hovhannes Koltukyan (Der Vahan), Vağarşak öğretmen ve Kapriel Garoyan köyde öğretmenlik yapmıştır. [60]
Kesirig
Köyün okulu Surp Asdvadzadzin Kilisesi’nin yanındadır. Kız ve erkek, yaklaşık 400 öğrencisi vardır. 1890’lardan 1915’e kadar burada öğretmenlik yapan şahıslar: Melkon Ğevontyan, Azadig Kololyan, Hovhannes Kürkçüyan, Hovhannes Terzyan, Hampartzum Yeramyan, Hripsime öğretmen. Köy okulun kurulması, Hacı Ohan Efendi Yağcıyan’ın maddi desteğiyle mümkün olur. Kesirigli bu tüccar Osmanlı askeriyesinin yiyeceklerini temin etmektedir. Amerika Worcestor’da 1888’de kurulan Eğitimseverler Cemiyeti okulun gelişmesinde ve şartlarının iyileştirilmesinde önemli bir rol oynar. Mütevelli heyeti, bu cemiyetin gönderdiği parayla Mezire şehrinden bir ekmek fırını satın alır ve buradan elde edilen gelir köydeki eğitim faaliyetlerine aktarılır. [61]
İçme
Apostolik ve Protestan, kız ve erkek okulları mevcuttur. Öğretmenleri arasında Mesrob Isdepanyan, Arşak Margosyan, Hovhannes Osgiyanyan, Guyr (Kör) Boğos öğretmen ve Markarid öğretmenin isimleri anılır. [62]
Morenig (günümüzde Çatalçeşme)
Bu köyde Apostolik ve Protestan Ermenileri kendi kız ve erkek okulları vardır. Apostolik okulu, 1888’de Amerika’d kurulan Morenig Eğitimseverler Cemiyeti’nden maddi destek alır. Apotoliklerin okulu 1912 yılından yeniden inşa edilir ve yeni araç-gereçlerle donanır. Ardaşes Manugyan, Levon Manugyan, Penyamin Diraduryan ve S. Malcanyan burada öğretmenlik yaparlar.
Protestan okulu 1890’larda açılır. S. Kalaycıyan, Bağdasar Goşgaryan, Y. Avakyan ve Ğazarosyan burada görev yaparlar. Araksi Bedigyan, kız bölümünün öğretmenlerindendir. [63]
Morenig köyünün okulu. Fotoğraf okulun yeniden inşaatının tamamlandığı 1912 yılında çekilmiştir. Resmin merkezinde oturan kişi (solda) köyün rahibi Mağakya Atanas. (Kaynak: Vahe Hayg, Harpert yev anor vosgeğen taşdı, 1959, New York)
Komk (günümüzde Yenikapı)
Okul, Surp Nışan Kilisesi’nin yanındadır. Bedros Vartanyan (1865 Havav – 1915’te öldürülür) burada uzun yıllar görev yapar. 1905’te öğrenci sayısı 75’e yaklaşır. Daha büyük bir okula ihtiyaç duyulur. İnşaat çalışmaları başlar ve eski tek katlı okula bir kat daha eklenir. 1909’da onu kız olmak üzere toplam 100 öğrenci vardır. Fırat Koleji mezunlarından Kevork Gölcükyan yeni öğretmen olarak atanır. Onun döneminde okulda olumlu gelişmeler yaşanır, öğrenci sıraları ve yeni ders kitapları temin edilir. 1910’da öğrenci sayısı 25’i kız, toplam 150 olmuştur. Bu şartlar altında kız okulu Hagop Kuyumcuyan’ın evinin bir odasına nakledilir ve Mezire’den bir öğretmen getirtilir. Komk’a komşu köylerden de kız ve erkek öğrenciler gelir. Gölcükyan’dan sonra öğretmenlik görevini Hovhannes Garabedyan (Harput şehrinden ve Mezire Getronagan Okulu mezunu) üstlenir. [64]
Sursur
Sursur’da nizami bir okul 1890’larda açılır. Worcester’daki (Birleşik Devletler) Eğitimseverler Cemiyeti’nin maddi desteği olur. Protesten ve Katolik Ermeniler de köyde kendi okullarına sahiptir. [66]
Yeğeki (günümüzde Aksaray)
Köyde, toplam 150’ye yakın öğrencileri olan kız ve erkek ilkokulu mevcuttur. Erkek okulunda Levon ve Nışan Dakesyanlar ve Dikran Sarkisyan, kız okulunda ise Sinanuş Ğazaryan ve Ardemis Aharonyan öğretmenlik yapar. Her iki kurum da Amerika’daki gurbetçi Yeğekililerin 1892 yılında kurduğu Eğitimseverler Cemiyeti’nden maddi yardım alır. [67]
Şeyh Hacı
Bir Ermeni okulu vardır. 1913’ten itibaren köydeki birkaç Türk ailenin de çocuklarını Ermeni okuluna kaydettirdiği belirtilmektedir. [68]
Şıntil (günümüzde Bahçekapı)
Köy kilisenin yanında birer kız ve erkek okulu mevcuttur. Erkek okulunda Bağdasar, Ğazar ve Boğos öğretmenler, Asadur Kasparyan, Hovagim Ağacanyan ve Bedros Zarifyan görev yapar. Kız okulunun öğretmeni ise Nektar Yeretsyan’dır. Toplam öğrenci sayısı 80’e ulaşır. Şıntil’deki eğitim hayatının gelişmesinde, köylüleri tarafından kurulan Eğitimseverler Cemiyeti’nin (1891, Birleşik Devletler, Worcester) maddi desteği olmuştur. [69]
Vartatil (günümüzde Yazıkonak)
Köyde, Surp Kevork Kilisesi’nin yanında kız ve erkek okulları bulunmaktadır. Vartatil’den Amerika’ya göç etmiş Ermeniler 1892 yılında Eğitimseverler Cemiyeri kurarlar ve köy okuluna maddi yardımda bulunurlar. Erkek okulunun öğretmenleri: Hampartzum Gelenyan (Hamasdeğ), Minas Aharonyan, Isdepan Papazyan. Kız okulunun öğretmenleri arasında ise Varvar Markaryan ve Ardem Mağakyan vardır. [70]
Yukarı Khokh (günümüzde Dedeyolu), 1912. Köy okulunun öğrencileri. Resimde okulun öğretmeni Barsam Çubigyan (merkezde), solda rahip Krisdapor Manugyan, sağda Zakar Yeğigyan (mütevelli) de görünmekte. (Kaynak: Vahe Hayg, Harpert yev anor vosgeğen taşdı, 1959, New York)
Diğer Köyler
Arpavud [71], Yukarı Mezire [72], Kaylu [73] ve Yukarı Khokh köylerinde de Ermeni okullarının varlığından bahsedilmektedir.
Fotoğraf Albümü
1)Mezire Alman yetimhanesindeki Ermeni yetimler. (Kaynak: Sonnen-Aufgang, Heft 3., 14. Jahrgang, Aralık 1911)
2)Mezire, Ebenezer erkek yetimhanesi. Yetimhanenin “baba”sı çan çalarken. (Kaynak: Sonnen-Aufgang, Heft 1., 15. Jahrgang, Ekim 1912)
3)Mezire’deki Alman okullarının öğretmen kadrosu: Oturanlar, soldan sağa: adı bilinmiyor, Yeğya Sarafyan, Hansine Marcher, adı bilinmiyor, Marta Minasyan. Ayaktakiler, orta sıra, soldan sağa: Mihran Kaprielyan, Mardiros Bucikanyan, Bedros Garabedyan, Johannes Ehmann, Ernst Sommer, Garabed Muşeğyan. Son sıra, soldan sağa: N. Muğalyan, Arşak Rumyan, Haygazun Aramyan. (Kaynak: Vahe Hayg, Harpert yev anor vosgeğen taşdı, 1959, New York)
4)Alman Seminarı (Deutches Lehrerseminar, öğretmen okulu). (Kaynak: Ernst Sommer, Was ich im Morgenlande sah und sann, Bremen, 1926)
5)Mezire Alman Okulu mezunu (1908) Hovhannes Garabedyan’ın diploması. (Kaynak: Penyamin Jamgoçyan, Badmutyun Mamuret-ül Aziz Kerman Vorpanotsi (Mamuret-ül Aziz Alman Yetimhanesi’nin Tarihi), Beyrut, 1973)
6)Mezire, Alman yetimhanesinde zanaat öğrenen çocukların fotoğrafı. Ortadaki oturan şahıs, zanaatkâr usta. (Kaynak: Penyamin Jamgoçyan, Badmutyun Mamuret-ül Azizi Kerman Vorpanotsi, Beyrut, 1973)
1)Mezire Alman yetimhanesindeki çocukların pikniği. (Kaynak: Sonnen-Aufgang, Heft 4, 15. Jahrgang, Ocak 1913)
2)Hüsenig’in genel görünümü. (Kaynak: G. H. Aharonyan (editör), Hüseynig, “Hayrenik” matbaası, Boston, 1965)
3)Mardiros Bucikanyan’ın (Alman okulunun tanınmış öğretmenlerinden) ailesi. Ayaktakiler, soldan sağa: Hayg, Verjin, Arsen, Varsenik, Hagop. Oturanlar, solda Mardiros Bucikanyan, tam önünde küçük oğlu Taniel, sağında ayakta duran kızı Vartuhi, sağında oturan da Şuşanig (Mardiros’un karısı ve 7 çocuğunun annesi). (Kaynak: Penyamin Jamgoçyan, Badmutyun Mamuret-ül Azizi Kerman Vorpanotsi, Beyrut, 1973)
4)Mezire’den bir görüntü. (Kaynak: Vahe Hayg, Harpert yev anor vosgeğen taşdı, 1959, New York)
5)Tılgadin/Huylu (günümüzde Kuyulu) köyündeki Ermeni ilkokulunun öğrencileri. Ortada oturanlar, soldan sağa: Hampartzum Zakaryan (öğretmen), rahip Khoren Paşalyan. (Kaynak: Vahe Hayg, Harpert yev anor vosgeğen taşdı, 1959, New York)
1)Mezire, Alman kız (solda) ve erkek (sağda) yetimhaneleri. (Kaynak: Ferdinand Brockes, Quer durch Klein-Asien, Gütersloh, 1900)
2)Mezire, Alman erkek yetimhanesi. (Kaynak: Ernst Lohmann, Skizzen und Bilder aus dem Orient, Frankfurt, 1899)
- [1] Manug K. Çizmeciyen, Harput yev Anor Zavagnerı (Harput ve Evlatları), Fresno, 1955, s. 75-76.
- [2] Vahe Hayg, Harpert yev anor vosgeğen taşdı (Harput ve altın ovası), 1959, New York, s. 409-426, 436-441.
- [3] Çizmeciyen, Harput yev Anor Zavagnerı, s. 162.
- [4] Vahe Hayg, Harpert yev anor vosgeğen taşdı, s. 441-452, 622-623, 723-725.
- [5] Penyamin Jamgoçyan, Badmutyun Mamuret-ül Azizi Kerman Vorpanotsi, Beyrut, 1973, s. 211-216.
- [6] A. g. e., s.25, 29, 82.
- [7] A. g. e., s. 29.
- [8] A. g. e., s. 31; Johannes Ehmann, “Schularbeit in Mesereh“ in Sonnen-Aufgang, Heft 9., 16. Jahrgang, Juni 1914, s. 131
- [9] Jamgoçyan, Badmutyun Mamuret-ül Azizi…, s. 26, 41-42.
- [10] Ernst Sommer, “Knabenwaisenhaus Eben-Ezer“ in Sonnen-Aufgang, Heft 6., 15. Jahrgang, März 1913, s. 89.
- [11] Jamgoçyan, Badmutyun Mamuret-ül Azizi…, s. 26, 175.
- [12] A. g. e., s. 26, 45-48, 50, 144-145, 147, 149-150.
- [13] A. g. e., s. 26, 161-163, 169.
- [14] A. g. e., s. 26, 326.
- [15] A. g. e., s. 149.
- [16] A. g. e., s. 39, 51, 55-56.
- [17] A. g. e., s. 120.
- [18] A. g. e., s. 121-122.
- [19] A. g. e., s. 129-130, 166, 326.
- [20] A. g. e., s. 136-137.
- [21] A. g. e., s. 32, 128, 138.
- [22] A. g. e., s. 31-32, 90.
- [23] A. g. e., s. 36-37, 61.
- [24] A. g. e., s. 60.
- [25] Ernst Sommer, “Die deutsche Knabenschule in Mesereh“ in Sonnen-Aufgang, Heft 6., 15. Jahrgang, März 1913, s. 89.
- [26] Jamgoçyan, Badmutyun Mamuret-ül Azizi…, s. 64-87.
- [27] A. g. e., s. 149; Çizmeciyen, Harput yev Anor Zavagnerı, s. 370.
- [28] Hansine Marcher, “Bericht über das Seminar und die Mädchenschule in Mesereh“ in Sonnen-Aufgang, Heft 3., 14. Jahrgang, Aralık 1911, s. 38.
- [29] Jamgoçyan, Badmutyun Mamuret-ül Azizi…, s. 150.
- [30] A. g. e., s. 65.
- [31] A. g. e.
- [30] A. g. e., s. 58, 64-65.
- [33] Ernst Sommer, “Unter den Knaben in Ebenezer“, in Sonnen-Aufgang, Heft 1., 15. Jahrgang, Ekim 1912, s. 6.
- [34] Ehmann, “Schularbeit in Mesereh“…, s. 134.
- [35] Jamgoçyan, Badmutyun Mamuret-ül Azizi…, s. 89-90.
- [36] A. g. e., s. 89-91.
- [37] A. g. e., s. 92.
- [38] A. g. e., s. 89.
- [39] A. g. e., s. 93.
- [40] A. g. e., s. 94.
- [41] A. g. e., s. 94.
- [42] A. g. e., s. 94-102.
- [43] Ehmann, “Schularbeit in Mesereh“…, s. 133-134.
- [44] Jamgoçyan, Badmutyun Mamuret-ül Azizi…, s. 102-105.
- [45] A. g. e., s. 158, 163, 167.
- [46] A. g. e., s. 107-109.
- [47] Manug B. Dzeron, Parçanc Küğ: Hamaynabadum (1600-1937) (Parçanc Köyü Tarihçesi), Boston, 1938, s. 177-178.
- [48] A. g. e., s. 181.
- [49] A. g. e., s. 177-178.
- [50] A. g. e., s. 178.
- [51] A. g. e., s. 178-179.
- [52] Habusi Küğin Badmutyunı (Habusi Köyünün Tarihi), “Baykar” Matbaası, Boston, 1963, s. 21-38.
- [53] G. H. Aharonyan (editör), Hüseynig, “Hayrenik” Matbaası, Boston, 1965, s. 40-55, 58-64, 89-92, 203-221; Marderos Deranian, Hussenig. The origin, history, and destruction of an Armenian town, Çev. Hagop Martin Deranian, Armenian Heritage Press, Belmont, 1994, s. 63-81.
- [54] Kurken Mıkhitaryan, Mer Küğı Tadem (Hin yev Nor Jamanegnerun) (Köyümüz Tadem, eski ve yeni zamanlarda), “Hayrenik” Matbaası, Boston, 1958, s. 48-61; Vahe Hayg, Harpert yev anor vosgeğen taşdı, s. 909-910.
- [55] A. g. e., s. 801-806.
- [56] A. g. e., s. 839-840; Abdal Kolej Boğosyan, Pazmaşeni Intartzag Badmutyun (Pazmaşen Genel Tarihi), “Baykar”, Boston, 1930, s. 48, 56-60, 115, 172-173.
- [57] Harutyun Kh. Şabuhyan, Badmutyun Korpe gam Körpe Küğin (Korpe veya Körpe Köyünün Tarihi), elle çoğaltılmış broşür, 1917 (1958’de tekrar yayınlanmıştır), Amerika, s. 36-40; Vahe Hayg, Harpert yev anor vosgeğen taşdı, s. 943-944.
- [58] A. g. e., s. 775-776.
- [59] A. g. e., s. 858-860.
- [60] A. g. e., s. 869-870, 876-877.
- [61] A. g. e., s. 880-882.
- [62] A. g. e., s. 889.
- [63] A. g. e., s. 904-905.
- [64] A. g. e., s. 920-922.
- [65] A. g. e., s. 934.
- [66] A. g. e., s. 949.
- [67] A. g. e., s. 957.
- [68] A. g. e., s. 963.
- [69] A. g. e., s. 969.
- [70] A. g. e., s. 974-975.
- [71] A. g. e., s. 954.
- [72] A. g. e., s. 968.
- [73] A. g. e., s. 973.