Հաճնոյ բարբառը եւ անոր յատկանիշները

Հեղինակ՝ Նորա Սարաֆեան-Թաշճեան, 25/08/20 (վերջին փոփոխութիւն՝ 25/08/20)

Հարգան, Աջէ անուանուած եւ այսօր  Հաճըն անունով ճանչցուած շրջանը ունէր իրեն յատուկ գաւառաբարբառը, որ իր մէջ կը պարունակէր երկու տարբեր լեզուական երանգներ, որոնցմէ մէկը գրաբարն էր, իսկ երկրորդը՝ Կիլիկեան ռամկօրէնը։ Հաճըն, ինչպէս դրացի Զէյթուն քաղաքը, կը նկատուէր Կիլիկիոյ հայախօս շրջաններէն:

Հաճնոյ լեզուն իր նախնական շրջանին հայերէն էր, սակայն ժողովուրդի բնականոն եւ յաճախ պարտադրուած տեղաշարժերու հետեւանքով ծնունդ տուաւ բարբառային նոր իրավիճակի: Ինչպէս շատ մը հայերէն գաւարաբարբառի, նոյնպէս եւ Հաճնոյ բարբառին մէջ կան յունարէն, պարսկերէն, քրտերէն եւ թրքերէն:

 Այսօր տակաւին կարելի է գտնել քիչ թիւով հաճընցի բարբառակիրներ, որոնց բարբառին տիրապետելուն եւ զայն իմանալու խնդիրները կախեալ են իր անմիջական միջավայրէն, գրականի իմացութենէն եւ գործածութեան աստիճանէն, ամենօրեայ խօսկացական լեզուէն եւ բուն բարբառը գործածող սերունդին հետ անոնց առնչութենէն: Անոնց օգտագործած լեզուին մէջ կը հանդիպինք զուտ բարբառին կողքին շատ մը փոփոխութիւներու եւ ազդեցութիւններու:

Ինչպէս լեզուաբանական, այնպէս ալ բարբառագիտական բոլոր ուսումնասիրութիւնները կարելի է լուսաբանել միայն՝ երբ նկատի առնուին տուեալ բարբառի աշխարհագրական տարածումի սահմանները,տուեալ բարբառակիրներուն տեղաշարժերը եւ այլ ժողովուրդներու եւ լեզուներու հետ անոնց  ունեցած շփումներն ու կապերը: Տարբեր շրջաններու մէջ նոյն բարբառին գործածութիւնը օրինակ հաւանական գաղթի ցուցանիշ է: Լեզուաբանութեան համար բարբառներու ուսումնասիրութիւնը մեծ կարեւորութիւն կը ներկայացնէ քննարկելու միջավայրի ազդեցութիւնները եւ ճշդելու փոխառուած օտար  բառերու սկզբնաղբիւրը: Այսպէս, լեզուական ուսումնասիրութիւնը կը պարզաբանէ նաեւ ազգագրական որոշ հարցեր:

Հայ բարբառագիտութեան զարգացման համար տեսական առաջին ամբողջական ուսումնասիրութիւնը Հրաչեայ Աճառեանի «Հայ բարբառագիտութիւն (Ուրուագիծ և դասաւորութիւն հայբարբառների, Մոսկուա, Նոր Նախիջևան, 1911) աշխատութիւնն է, ուր առաջին անգամ կը կատարուէր հայբարբառներու դասակարգում` հենելով լեզուական էական մէկ յատկանիշի` սահմանական եղանակիներկայ և անկատար անցեալ բայաձևերու կազմութեան սկզբունքին վրայ:

Այսպէս, հայերէն բարբառները ըստ Աճառեանի ձեւաբանական դասակարգումին կը բաժնուին երեք գլխաւոր ճիւղերու՝ ԿԸ, ՈՒՄ եւ ԵԼ: Ըստ այս դասակարգումին, Հաճնոյ բարբառը կը պատկանի ԿԸ ճիւղին:

Միայատկանիշ [ձեւաբանական դասակարգում, որ բարբառները բաժնած է երեք ճիւղի՝ ել, կը, ում] դասակարգումները բաւական արդիւնաւէտ ըլլալով հանդերձ, բաւարար չեղան լիարժէքօրէն բացայայտելու հայ բարբառներու ներքին բարդ ու բազմաբնոյթ փոխյարաբերութիւնները, տարբերակելու բարբառախումբ, բարբառ, խօսուածք միաւորները։ Այս բոլորին մասին կատարուած աշխատանքներուն լուծումը բերաւ Գէորգ Ջահուկեանի կողմէ մշակուած բարբառներու դասակարգումի բազմայատկանիշ վիճակագրական դասակարգումի սկզբունքը՝  «Հայ բարբառագիտութեան ներածութիւն» (Եր. 1972) աշխատութեամբ: Գ. Ջահուկեանի դասակարգումով Հաճնոյ բարբառը կը տեղաւորուի արեւմտեան խմբակցութեան հարաւ-արեւմտեան (Կիլիկեան) բարբառախումբի մէջ:

Ջահուկեանի դասակարգումը նկատի ունի բարբառները տարբերակող բառային, քերականական եւ հնչիւնական յատկանիշներ, որոնք կը դիտարկուին բարբառներու համեմատական քննութեան ընթացքին. այսինքն՝ բառային զուգաբանութիւնները, քերականական յատկանիշները եւ հնչիւնական զուգաբանութիւնները:

Այս հիմքով եւ նոյն սկզբունքներով պիտի փորձենք ընդգծել Հաճնոյ բարբառի կամ ինչպէս հաճընցիք կ'ըսեն՝ «Հաճնոյ լիզու»ի՝ բառային, քերականական եւ հնչիւնական որոշ յատկանիշներ:

Անոնք, որոնք վարժ ու հմուտ չեն այս լեզուին, տարօրինակ լեզու մը կը գտնեն զայն, եւ շատ դժուարութիւն կ՚ունենան հասկնալու Հաճնոյ լեզուն։  Սակայն, երբ հետզհետէ կը սկսին մտերմանալ անոր հնչումներուն եւ լեզուին հետ, այն ատեն կը տեսնեն, թէ Հաճնոյ գաւառաբարբառը իսկապէս հայերէն է եւ կը ներկայացնէ զարգացեալ լեզու մը։

Հաճնոյ բարբառի հնչիւնական համակարգի տառադարձութիւններու բազմազնութիւնը մօտ է առաւելաբար Զէյթունի բարբառին:

Սոյն յօդուածով կը փորձենք ներկայացնել Հաճնոյ գաւառաբարբառի որոշ յատկանիշներու ցուցակարգումը։ Հոս զանց ըրած ենք հնչիւնական համակարգի գիտական տառադարձութիւններու ներկայացումը:

Կիլիկիոյ բարբառի գլխաւոր յատկանիշը ա ձայնաւորի շեշտի տակ օ-ի վերածուիլն է: Այսպէս օրինակ՝ բանալ > բանօլ (Զէյթուն), կ'երթամ > կաշտօմ (Հաճըն), քաղաք > քաղօք (Մարաշ):

Հաճընցիները ր կ'արտասանեն հոն, ուր հին հայերէնին մէջ ռ կայ: Իսկ ր բաղաձայնը կը վերածուի յ կիսաձայն հնչումի:

Բաղաձայնները իրենց բնական հնչումովը կը մնան առհասարակ, բացի հետեւեալ պարագաներէն.

Գոյական բառերու հոլովումը կ՛ըլլայ կանոնաւոր եւ քերականական օրէնքով՝ բառին վերջաւորութեան այս կամ այն ածանցի յաւելումով։ 

Օրինակ՝ ծառ, ծառի, ծառէ, ծառով | հաց, հացի, հացէ, հացով։

Անշուշտ ծառին եւ հացին փոխարէն ծօռ, ծօռի, ծօռէ, ծօռով | հօց, հօցի, հօցէ, հօցով։

Հաճընի լեզուն  հայերէնի նման ունի գլխաւոր երկու բայեր՝ կանոնաւոր եւ անկանոն։ Հետեւաբար անոնց խոնարհումը կ՛ըլլայ երկու տեսակ, այնպէս ինչպէս գրական հայերէնին մէջ։

Կանոնաւոր բայերը պահած են ներկայի «կը» մասնիկը, ապառնիի «պիտի» մասնիկը փոխարինուած է «պի»ի եւ թէականի «եթէ» մասնիկը՝ «թէ»ի, պահելով հրամայական եղանակի «մի՛»ն միշտ անփոփոխ։ Օրինակ՝

Քալել.- կը քելեմ, պի քելեմ, քելեցի, թէ քելեմ, մի՛ քելեյ։

Եթէ բայը ձայանաւորով կը սկսի, «կ՚»էն առաջ «կը» կը գրուի: Օրինակ՝ ան կը կ՚ընիէ, այսինքն՝ ան կ՚ընէ։

Ուտել, երթալ, ուզել բայերը բացառութիւն կը կազմեն եւ «կը» մասնիկը չեն պահանջեր:

Անկանոն բայերու խոնարհումը աւելի դժուար է, ինչպէս որեւէ լեզուի մէջ։ Ուտել բայի խոնարհումը.

• Ներկան.­ կ՚աւտիէմ, կ՚աւտիէս, կ՚աւտիէ
• Կատարեալը.­ կեյօ, կեյօյ, կեյօվ
• Ապառնին.­ պ՚ուտիէմ, պ՚ուտես, պ՚ուտէ
• Հրամայականը.­ մ՚ուտեյ, մ՚ուտէք
• Թէականը.­ թէ ուտեմ, թէ ուտես, թէ ուտէ

Երեք լծորդութիւններու խոնարհումի նմոյշներ՝

• Ել լծորդութիւն՝ վազել-վազիէլ
• Իլ լծորդութիւն՝ հագնիլ 
• Ալ լծորդութիւն՝ հազալ-հազոլ

Վի.- առջըվի ­ առջեւի
Վուէյ.- հալիվուէյ ­ ալեւոր | ծուցվուէյ ­ ծոցուոր
Ուէտ.- եղուէտ ­ իւղոտ | մազուէտ ­ մազոտ
Կոն.- լալկոն ­ լալկան | պայտըկոն ­ պարտական
Վոն.- իյկըվոն ­ իրիկուան | շիյվոն ­ գիշերուան
Ոնք.- մեյոնք ­ մայրենք
Վոծք.- խօսվոծք ­ խօսուածք | քիլվոծք ­ քալուածք
Վուց.- իտիվուց ­ ետեւէն

Հաճնոյ բարբառին մէջ, յոգնակին կը կազմուի բազմաթիւ ձեւերով՝

• նի.- դգալնի ­ դգալներ | ըռզակնի ­ ապրանքներ | ձիաննի ­ ձիեր
• ստաննի.- հիգիստաննի ­ հոգիներ | էգիստաննի ­ այգիներ
• նիէյ.- լեռնիէյ ­ լեռներ | ծառնիէյ ­ ծառաներ | դըռնիէյ ­ դռներ
• իէյ.- գուղիէյ ­ գողեր | խուտիէյ ­ խոտեր | կութիէյ ­ կոթեր
• տէք.- աղբիյտէք ­եղբայրներ | աջկընտէք ­ աղջիկներ | պըլզտէք ­ պզտիկներ | կընտէք ­ կիներ
• իք.- օսկիք­ոսիկներ | մօյդիք ­ մարդեր
• վընի.- ձեռվընի ­ ձեռքեր | քըթվընի ­ քիթեր
• վուէնք.- ձեռվուէնք ­ ձեռքերով

Կիրակի – Կիյէկի
Երկուշաբթի – Էյկուշէբթի
Երեքշաբթի – Իյէքշէբթի
Չորեքշաբթի – Պաքէյ
Հինգշաբթի – Հինգշէբթի
Ուրբաթ – Ույբօթ
Շաբաթ - Շաբօթ

Վայկյօն | վայրկեան
Սահաթ | ժամ
Տիհիյ | դար
Էյ | մէկ
Էյկէյ | երկու
Ամիս | ամիս
Տայի | տարի
Շաֆօխ | առտու կանուխ
Կէաէյ | կէսօր
Իյկըվօն | իրիկուն

Կը ներկայացնենք Հաճնոյ բարբառով կատարուած 2 զրուցակիցներու հետ ձայնագրութիւններ եւ անոնց գրական արեւմտահայերէնով տարբերակը: Առաջին զրուցողն է Պօղոս Կանաչեան (1929-2017), ծնած է Նոր Հաճըն թաղամաս, Լիբանան։ Երկրորդ զրուցողն է Եղիսաբէթ Թափանեան Օղլուքեան (1943-2019), ծնած է Նոր Հաճըն թաղամաս, Լիբանան։

Այսպէս, երկու հաճընցիներու խօսակցութիւնները սերունդէ սերունդ փոխանցուած լեզուի մը պատմութիւնը կ'ուրուագծեն եւ կը հաստատեն, թէ որոշ շարժերով եւ փոփոխութիւններով հանդերձ Հաճնոյ լեզուն կը պահպանուի հայոց լեզուի ժառանգութեան ընդհանուր պարունակին մէջ: Այս երկու ձայնագրութիւնները Հաճնոյ բարբառի կրած փոփոխութիւնները բացայայտող փոքր օրինակներ են: