Համայնապատկեր Սիսէն՝ 19-րդ դարու (Աղբիւր՝ Մխիթարեան միաբանութիւն, Սուրբ Ղազար, Վենետիկ)

Սիս – Կրօնական բարքեր

Հեղինակ՝ Աննա Պօղոսեան, 18/04/15 (վերջին փոփոխութիւն՝ 18/04/15)

Խօսքկապ

Խօսքկապ եւ յետագայում՝ ամուսնութիւն, կարող է նաեւ տեղի ունենալ օրօրոցից կամ մանկապատանեկան շրջանում: Այն կոչւում է «պեշիկ քերթմէսի» եւ կնքւում է դանակով օրօրոցի վրայ նշան անելով [1]: Այսպիսի ամուսնութիւնները տեղի են ունենում իրար շատ մօտ, յաճախ ունեւոր եւ փոխադարձ յարգանք վայելող ընտանիքների միջեւ: Այդ օրուանից ընտանիքները գտնւում են խնամիական յարաբերութիւնների մէջ եւ համապատասխանաբար տղան եւ աղջիկը՝ ապագայ փեսացու եւ հարսնացու: Սակայն, ինչպէս նշում է «Սիս-Մատեան» գրքի հեղինակ՝ Միսաք Քէլէշեանը, համեմատած միւս շրջանների՝ Սիսում «պեշիկ քերթմէսի»ն հազուադէպ սովորութիւն է [2]: Իսկ 19-րդ դարի վերջերին, նույնիսկ, ամուսնութեան այսպիսի ձեւը աստիճանաբար անհետանում է:

Աղջիկների համար ամուսնութեան յարմար շրջան է համարւում 15 տարիքը, իսկ տղաների՝ 18-ից 20-ը: Սսեցի աղջիկները դաստիրակւում են բացառապէս որպէս տնային տնտեսուհի և ապագայ մայր: Մինչեւ ամուսնութիւնը նրանք վարպետանում են տնային գործերում (լուացք, կար, խոհանոցային գործեր, կով կթել, խնոցի հարել) եւ արդէն գիտեն մանուկներին խանձարուրով փաթաթել, օրօրել եւ լողացնել [3]: Առանց թույլտւութեան նրանց արգելւում է տանից դուրս գալ, թերեւս, միայն տօն եւ կիրակի օրերին, երբ նրանք մասնակցում են եկեղեցական կիրակնօրեայ կամ տօնական արարողութիւններին: Այդ տօնական արարողութիւններն կարեւոր նշանակութիւն ունեն յատկապէս երիտասարդների համար: Գեղեցիկ տօնական հագուստներով զարդարուած աղջիկները եւ երիտասարդ տղաները հաւաքւում են այդտեղ, ինչն էլ յարմար առիթ է ստեղծում իրար տեսնելու եւ միմեանց հետ ծանօթանալու համար։

Սսեցիներ՝ Անուշ Եաւերեան (ծն. Փափազեան, 1905-1988) եւ Խաչիկ Եաւերեան-Մճրգեան (1897-1969) Հալէպի մէջ իրենց ամուսնութենէն ետք։ 1920-ականներու լուսանկար, լուսանկարիչ՝ Կիւլպէնք (Աղբիւր՝ Կրէկուար Եաւերեանի հաւաքածոյ, Մարսէյ)

Ամուսնութեան վերաբերեալ բոլոր բանակցութիւնները, սակայն, վարում են աղջկայ եւ տղայի ծնողները [4]:

Ամուսնութիւնն իրականացնելու մէջ մեծ դեր ունեն նաեւ միջնորդ կանայք, որոնք սովորաբար փորձառու եւ ճարտասան տիկիններ են: Նրանք այցելում են հարսնացուի տուն եւ բանակցութիւններ վարում հարսնացուի ընտանիքի հետ: Ապա տղայի ծնողների հետ այցելում են հարսնացուի տուն, ծանօթանում են աղջկայ շարժուձեւին, գործելակերպին ու բարեկրթութեանը, որպէսզի հասկանային՝ արդեօ՞ք նա համապատասխանում է իրենց ընտանիքին, թէ ոչ: Սովորութիւն կայ, որ աղջկայ ծնողները միանգամից պէտք չէ համաձայնուեն: Խօսքկապի համար եկող հիւրերը հարկադրուած են բազմիցս կրկնել իրենց այցելութիւնները: Առնուազն երեք անգամ կրկնում են այդ այցելութիւնները, այն էլ քահանայի, ազդեցիկ մարդկանց ուղեկցութեամբ, մինչեւ որ աղջկայ ծնողները իրենց համաձայնութիւնը տան: Երբ հիւրերին սուրճ է հիւրասիրւում առանց շաքարի, ապա դա մերժում է նշանակում, իսկ քաղցրահամ սուրճի պարագայում՝ համաձայնութիւն: Մինչեւ հիւրերը վերջնական համաձայնութեան խօսքը չլսեն, սուրճը մինչեւ վերջ չեն ըմպում: Յաջողութեան դէպքում սուրճը հիւրասիրւում է հարսնացուի ձեռքով, որը կոչւում է «սաղլամ գազըղա պաղլամագ» [բառացի՝ ինչ որ մի բան ամրացնել պինդ ցիցի։ Այսինքն՝ մի գործի, ծրագիրի, անելիքի յաջողութիւնը ապահովել] [5]:

Սսեցի Աւետիս Գասարճեան (ծն. 1871) եւ իր կինը՝ Կիւլէնեա (ծն. Պալեան, Սիսի մօտակայ Կարզ-Պազար քաղաքէն), 1900-ի շուրջ։ Լուսանկար՝ Ներսէսեանի (Աղբիւր՝ Վահէ Եագուպեանի հաւաքածոյ, Լոս Անճելըս)

Նշանտուք

Խօսքկապին յաջորդում է նշանտուքը, որը սովորաբար տեղի է ունենում կիրակի երեկոյեան: Փեսացուի ընտանիքի կողմից պատրաստւում է օշարակ եւ երկու կողմերի բարեկամները հաւաքւում են: Շատ դէպքերում նշանտուքը տեղի է ունենում աղջկայ տանը, իսկ օշարակը յաջորդ օրն ուղարկում են չմասնակցողներին կամ էլ հիւրասիրում են շնորհաւորողներին:

Մինչեւ 1900-ական թուականները հարսնացուն եւ փեսացուն իրաւունք չունեն ներկայ գտնուելու նշանօրհնութեանը: 1900-ականներից յետոյ նրանց նստեցնում են տան մէջտեղում, իսկ ծնողներն ու հարազատները՝ նրանց շուրջը [6]: Քահանան ստանալով երկու կողմերի համաձայնութիւնը՝ օրհնում է նշանը եւ իր ձեռքով կատարում մատանիների փոխանակութիւնը: Ի դէպ, 1900-ականի առաջին տասնամեակի վերջերին հարսնացուն եւ փեսացուն իրենց «այո»-ն արտասանելուց յետոյ հենց իրենք են փոխանակում մատանիները: Մատանիների փոխանակման արարողութեանը յաջորդում է քահանայի օրհնութիւնն ու աղօթքը եւ շնորհաւորանքների ներքոյ բաշխւում է օշարակը: Փեսացուի ծնողները ընծաներ են նուիրում քահանային, ժամկոչին եւ ազգային հաստատութիւններին:

Փեսացուի տանը սկսւում է երգն ու պարը, խրախճանքն ու գինարբուքը: Ունեւորները այծ են մորթում եւ նախօրօք հրաւէրներ անում: Փեսացուն նուիրում է արծաթեայ կամ ոսկեայ ապարանջան, ինչպէս նաեւ ոսկեայ մատանի, օղեր, ոսկեդրամ, կօշիկ եւ գուլպայ, իսկ հարսնացուի ծնողները՝ ոսկեայ մատանի եւ ժամացոյց:

Նշանտուքից յետոյ տեղի են ունենում շնորհաւորական այցելութիւններ: Տօնական օրերին խնամիները միմեանց հրաւիրում են եւ հիւրասիրութիւններ կատարում, իսկ երբեմն էլ՝ ընթրիքի հրաւիրում: Սկեսուրը, սկեսրայրը եւ մօտ ազգականները նուէրներով հիւրընկալւում են հարսնացուին կողմից, որը պարտաւոր է մէկիկ մէկիկ նրանց ձեռքերը համբուրել: Ամենայատկանշականն այն է, որ ներկաները հետեւելով փեսացուի ծնողների օրինակին՝ ափսէի մէջ որոշ գումար են դնում: Դրանք, ասես, անտոկոս փոխառութիւններ են, որոնք փեսացուն վերադարձնում է՝ մասնակցելով այդ գումարները նուիրողների հարսանիքներին: Նշանտուքի արարողութիւնից սկսած նշանուած հարսնացուին արգելուած է խօսել փեսայի եւ նրա ազգականների հետ, իսկ հարսնացուն եւ փեսացուն, նոյնիսկ երկար ժամանակ նշանուած լինելով, իրար հանդիպելու կամ այցելելու հնարաւորութիւն չունեն: Այն համարւում է առաքինի քայլ [7]:

Կէօքճեան-Գասարճեան ընտանիքը Սիսի իրենց տան փակին մէջ, 1910։ Նստած՝ Եղիսաբէթ Կէօքճեան (Աղբիւր՝ Ասատուր Էպէեանի հաւաքածոյ, Աթէնք. շնորհակալութիւններ՝ Մայք-Մկրտիչ Ցիլինկիրեանի)

Հարսանիք եւ պսակ

Փեսայի ծնողները բոլոր ազգականներին բաժակով շաքարի կամ այլ իրերի տեսքով հրաւէրներ (եօլ) են ուղարկում: Եօլ ստացողները պարտաւոր են մասնակցել հարսանիքին եւ պարտաւոր են նուէրներ (պղնձէ ամաններ, հագուստ, մատանի, զանազան ուտելիքներ, յատկապէս գըյմալը պէօրէկ, կաթնապուր, օսլայից պատրաստուած հրուշակ) բերել իրենց հետ [8]:

Հարսանեկան արարողութիւնները սկսւում են հարսնացուի հագուստը ձեւելու արարողութիւնից: Դերձակը, մինչեւ որ զանազան նուէրներով չգոհացուի, չի սկսի իր գործը՝ անընդհատ կրկնելով «Մագաս քէսմիյօր» (մկրատը չի կտրում) [9]: Հագուստի իւրաքանչիւր մաս ձեւելուց յետոյ հետեւում են բարձրաձայն բարեմաղթանքները: Մօտ հարազատները գնալով հարսնացուի տուն՝ իրենց հետ են տանում շուշմայի իւղով պատրաստուած հրուշակ, որի մէջտեղում 2 օխանոց (1 օխա/օքա = 1,28 քկ.) մէկ հատ քելլէ շեքեր (ուտելիք շաքարի մի տեսակ) են դնում: Բերուած անուշեղէնը հարսնացուն իրաւունք չունի համտեսելու, քանի որ, ըստ աւանդութեան, այդպիսով կը խուսափէր դժբախտութիւնից: Որպէսզի փեսացուն էլ այդ արարողութեանը մասնակցի, կանանցից մէկը նրան կերակրում է այն հացի կտորով, որը նախապէս քսել է հարսնացուի երեսին [10]:

Պսակի բուն արարողութեանը նախորդում են բազմաթիւ ծէսեր, որոնք սսեցիների հարսանեկան արարողութեան կարեւոր մասն են կազմում:

Սսեցի զոյգեր, լուսանկարուած շատ հաւանաբար Լիբանանի մէջ։ Ձախէն աջ՝ Աշոտ Գասարճեան, Հայկուհի Գասարճեան (ծն. Մճրգեան), Գրիգոր Կարապետեան, Զարուհի Կարապետեան (ծն. Մճրգեան) (Աղբիւր՝ Վահէ Եագուպեանի հաւաքածոյ, Լոս Անճելըս)

Հարսանիքից մի շաբաթ առաջ երգ ու պարով պատրաստւում է հարսանեկան հացը: Բոլոր ծանօթները, հարեւաններն ու բարեկամներն ուղարկում են չէվիրմէ, կակուղ սաճի հաց, որպէսզի այդպիսով իրենց մասնակցութիւնն ունենան այդ արարողութեանը: Ի դէպ, 9 չէվիրմէ փեսայի տնից ուղարկւում է հարսնացուի տուն, իսկ 10 չէվիրմէ հարսնացուի տնից՝ փեսային, վերածելով կենտ թիւը՝ զոյգի: Տօն օրերին, ինչպիսին Ծննդեան եւ Զատիկի տօներն են, փեսայի ընտանիքը կերակուրներով լի մի ափսէ է ուղարկում հարսնացուի տուն, որն «սինի տօնաթմըշ» (ափսէն զարդարել) է կոչւում [11]:

Փայտ բերելու գիշերային սովորութիւնը, որն կոչւում է «տիւյիւն օտուն» (հարսանիքի փայտ), սսեցիների հարսանեկան արարողութիւններին նախորդող աւանդոյթներից մէկն է: Փեսայի բարեկամներից հինգ-վեց հոգի մի այծով կամ այլ ուտելիքներով գնում են գիշերով՝ փայտ բերելու: Փայլուն գոյներով զարդարուած եւ փայտով լի բեռներով ձիերից մէկը տանում են փեսայի տուն, միւսը՝ հարսի [12]:

Խաղերով ուղեկցւող հարսանեկան խրախճանքները շատ անգամ սկսւում են կիրակի օրը, երբեմն էլ հինգշաբթի, եւ շարունակւում մինչեւ հաջորդ կիրակի՝ այսինքն պսակի օրը: Առաջին երկու գիշերները սկսւում են մատնեխաղով (եիւզզիւք), երբ մի քանի տասնեակ հոգի բաժանւում են երկու խմբի եւ խաղում են կանխիկ գումարի վրայ [13]: Ափսէի վրայ շարւում են սուրճի սկահակներ, որոնցից մէկի տակ պահւում է մի մատանի: Յաղթողը պէտք է գուշակեր, թէ ո՞ր սկահակի տակ է գտնւում մատանին: Եթէ յաղթող խումբը միանգամից է գուշակում մատանու տեղը, ապա այն կոչւում է «տէստէ կիւլ» (մի խուրձ վարդ, որ այս պարագային խորհրդանշում է յաջողութիւնը), այսինքն՝ մարս. եթէ երկրորդ անգամից՝ տարագ: Սակայն վերջինիս դէպքում կորցնում է 10 միաւոր: Իւրաքանչիւր չգուշակելու դէպքում համապատասխանաբար կորցնում են միաւորներ: Խաղը կարող է ժամեր տեւել: Յաղթողը վաստակած գումարով գնում է մի քանի այծ, որոնցով էլ հենց պատրաստւում էր խորովածը [14]: Այս խաղի ընթացքում յաճախ երգում են սոյն երգը.

Մճրգեան ընտանիքի անդամներ՝ հայրենի Սիս քաղաքէն վերջնականապէս աքսորուելէ քանի մը տարի ետք։ Լուսանկարը քաշուած է 1920-ականներու սկիզբը շատ հաւանաբար Կիպրոսի կամ Սուրիոյ մէջ։ Ձախէն աջ՝ ինքնութիւնը անծանօթ, Հռիփսիմէ Մճրգեան (ծն. Փաշապէզեան), Երանուհի Մճրգեան, Միսաք Մճրգեան, Զարուհի Մճրգեան, Հայկուհի Մճրգեան, Լուսածին Փաշապէզեան (Աղբիւր՝ Վահէ Թաշճեանի հաւաքածոյ, Պերլին)

Հայատառ թրքերէն՝

Հայտէն շունլարա վարալըմը,
Հալըն խաթրընը սօրալըմ,
Եիւզզիւքճիւ պաշընը պուլալըմ.
Պունլար եիւզզիւք շաշգընլարը.
Տէրսլէրինի վէրէլիմ:
Տարըլտը՞ն մը իթին պոչը.
Հէ՚յ զալըմ, նէննի՜, նէննի՜...

Տաղտան քէսէրլէր հէզէնի,
Կէլիր ուզանը ուզանը,
Գանճըգ քէօփէկլէր գըզանը,
Վա՜յ զալիմ, նէննի, նէննի:

Հէյ Ալլահըն շաշըրտըղը.
Շաշըրըպտա տիւշիւրտիւկիւ,
Թապագլարըն տէշիրտիկի,
Հէ՜յ եիւղզիւք շաշգընլարը:

Սէն պիր ալաճա թօսունուսըն,
Պաչըն գայայա գըսըլսըն,
Գայնանան կէօզիւնիւ օյսուն,
Հէ՜յ զալիմ, նէննի նէննի:

Չօպան պինէր էշշէյինէ:
Սօքում գոյար գուշշաղընա,
Սիրքէ տիւշմիւշ գաշլարընա:
Հէ՜յ զալիմ, եւլն:

Տամ պաշընտա քէտի կէզէր,
Սրջանլարըն պազրըն էզէր,
Պօշ ֆինճանտան եիւղզիւք սէզէր:
Հէ՜յ զալիմ, եւլն:

Ալաճա զըպուն տիքտիրիր,
Ճէպինէ խարճլըգ տէօքտիւրիւր,
Պու ջալըմ սէնի էօփտիւրիւր,
Հէ՜յ զալիմ, եւլն.

Աննընտա եազը եազըլը,
Գոյունու կէլիր գուզուլու,
Պիւքտէն չըգմըշ գըր ազըլը.
Հէ՜յ զալիմ, եւլն: [15]

Հայերէն թարգմանութիւն՝

Երթանք իրենց մօտ,
Հարցնենք թէ ինչպէս են,
Գլխաւոր մատնեպանը գտնենք։
Իրենք մատանիի շուարածներ են,
Հարկ եղած դասը տանք իրենց։
Նեղացա՞ր շան պոչը։
Հէ՜յ անաստուած, նեննի, նեննի․․․

Կոճղը կը բերեն լեռնէն,
Կու գայ երկարօրէ՜ն,
Էգ շուները երիտասարդը,
Հէ՜յ անաստուած, նեննի, նեննի․․․

Հէյ Աստուծոյ զարմացածը,
Զարմացողն ու ինկողը,
Պնակներու մոռացողը,
Հէ՜յ մատանիի զարմացածներ։

Դուն անդրանիկ պտուղի նման երիտասարդ ես
Գլուխդ թող ժայռի տակ մնայ,
Կեսուրդ աչքդ հանէ,
Հէ՜յ անաստուած, նեննի, նեննի․․․

Հովիւը կը հեծնէ իր էշը։
Ուտելիք կը դնէ իր գօտիին մէջ,
Յօնքերուն քացախ կայ։
Հէ՜յ անաստուած, նեննի, նեննի․․․

Տանիքին վրայ կատու կը պտտի,
Թելերը մշակը կը ճզմէ,
Պարապ գաւաթին մէջ մատանի կը գուշակէ,
Հէ՜յ անաստուած, նեննի, նեննի․․․

Գունաւոր հագուստ կարել կու տայ,
Գրպանը դրամ դնել կու տայ,
Այս ձեւերը քեզ համբուրել կու տայ,
Հէ՜յ անաստուած, նեննի, նեննի․․․

Անմիջապէս գիր կը գրուի,
Ոչխարը կու գայ իր գառնուկով,
Մացառուտէն կ՚ելլէ վաւաշոտ աղջիկը,
Հէ՜յ անաստուած, նեննի, նեննի․․․

Սիս, 1905 կամ 1906 թուականներուն։ Լուսանկարին մէջ կանգնած երկու չափահասները՝ Յակոբ Կիլլիւճեան եւ իր կինը՝ Դշխոյն Կիւլլիւճեան (ծն. Գասարճեան)։ Մնացեալները զոյգին դստրերն են՝ Դիւլէն, Թրվոն, Հաթուն, Եղսա։ Իսկ երկու տղաքը՝ Մլեհ Գասարճեան (Դշխոյնի եղբայրը) եւ Յակոբ Պալեան (ազգական մը)։ Լուսանկարը քաշուած է Գասարճեան ընտանիքին պատկանող պարտէզին մէջ (Աղբիւր՝ Ասատուր Էպէեանի հաւաքածոյ, Աթէնք. շնորհակալութիւններ՝ Մայք-Մկրտիչ Ցիլինկիրեանի)

Մատնեխաղից յետոյ կէս գիշերով փեսայի տնից մի պատուիրակութիւն խմիչքներով բեռնաւորուած գնում է հարսին տունը՝ հարսը գովաբանելու եւ միասնաբար քէֆն ու պարը շարունակելու։ Նոյն ժամանակ, փեսայի տան բակում կամ տանիքի վրայ շուրջպար են կազմում եւ երգում հետեւեալ երգը, որ ուղղուած էր հարսին՝

(հայատառ թրքերէն)

Գալանըն արտընա էքէրլէր քիւնճիւ,
Էօլչէրլէր պիչէրլէր սէչէրլէր կէնճի,
Տօսթ իւչիւն սագլարլար հայվա թուրունճու,
Շէօ՜յլէ օլո՜ւր պէօ՜յլէ օլո՜ւր քիւրտին գըզլարը:

(մարմնի համաչափ շարժումներ)

Եիւճէ տաղ պաշընտա գօյուն կիւտէրիմ
Գօյունու սաթարտա ալթուն իտէրիմ,
Գըզ սէնի ալըրտա խաթուն իտէրիմ,
Շէօյլէ օլուր...

Եիւճէ տաղ պաշընտա էքէրլէր տարը,
Էքէրլէր, պիչէրլէր էտէրլէր քեարը,
Տօսթ իւչիւն սագլարլար հայվայը նարը,
Շէօյլէ օլուր...

Չօպանըմ օթուրմուշ գավալլը եաղլար,
Գավալըն եիւզիւնէ գարանֆիլ պաղլար,
Օթուրմուշ պիր ճիվան հէր տայիմ աղլար,
Շէօյլէ օլուր...

Չօպանըն եէտիկի հէլվա թօփաղը,
Արտընա տիւշիւրմիշ իթի քէօփէյի,
Ճէմալըն զանն էթտիմ շէքէր թօփաղը,
Շէօյլէ օլուր...

Քիւրտլէրին տէվէսի կէճտէն կէճ կէլիր,
Հաֆթատան հաֆթայա գարնըմ աճ գալըր,
Քիւրտլէր տիլլէչիր պանա կիւճ կէլիր.
Շէօ՜յլէ օլուր ...

Սաճըն արտընտա սալընմազ օլտու,
Գատիրին գըյմէթին պիլինմէզ օլտու,
Պապայըն էվլէրի կիւրիւնմէզ օլտու,
Շէօյլէ օլուր...

Հայերէն թարգմանութիւն՝

Մնացողի ետին կը տնկեն քնճութ,
Կը քննեն, կը տեսնեն, կ՚ընտրեն երիտասարդը,
Բարեկամի համար կը պահեն ընտիր նարինջը.
Այսպէս կ՚ըլլան, այնպէս կ՚ըլլան քիւրտին աղջիկները։

Բարձր սարի կատարին ոչխար կ՚արածեմ,
Ոչխարը կը վաճառեմ ոսկիի կը վերածեմ,
Աղջիկ, քեզ կ՚առնեմ տիկինի կը վերածեմ,
Այսպէս կ՚ըլլան, այնպէս կ՚ըլլան․․․

Բարձր սարի վրայ կորեկ կը ցանեն,
Կը ցանեն, կը հնձեն, շահ կ՚ընեն,
Բարեկամի համար կը պահեն թանկն ու նուռը,
Այսպէս կ՚ըլլան, այնպէս կ՚ըլլան․․․

Իմ հովիւը նստած սրինգը կ՚իւղէ,
Սրինգի երեսին կը կապէ մեխակ,
Երիտասարդ մը նստած միշտ կու լայ,
Այսպէս կ՚ըլլան, այնպէս կ՚ըլլան․․․

Հովիւին կերածը հրուշակի կտոր է,
Իր ետին ինկած են շուները,
Դէմքդ կարծես շաքարի կտոր,
Այսպէս կ՚ըլլան, այնպէս կ՚ըլլան․․․

Քիւրտերուն ուղտը ուշ կը հասնի,
Շաբաթէ շաբաթ փորս անօթի կը մնայ,
Քիւրտերը լեզուանի են, ես կը դժուարանամ,
Այսպէս կ՚ըլլան, այնպէս կ՚ըլլան․․․

Սաճի ետին անշարժ եղաւ,
Արժէքս չի գիտցուիր,
Հօր տուները անտեսանելի դարձած են,
Այսպէս կ՚ըլլան, այնպէս կ՚ըլլան․․․

Հարսի տնից այս երգը պէտք է լսուի, այնպէս որ այնտեղ հաւաքուածներն էլ պատասխանում են երգելով՝

(հայատառ թրքերէն)

Արապ աթա պինտիրտիլէր,
Եէօնիւմ էօթէ տէօնտէրտիլէր,
Եօլլան պէնի արգատաշլար,
Ետի կիւնլիւք ուզագ եօլա:

Գալատան էնտիմ տիւզէ,
Սու պաղլատըմ նէրկիզէ,
Եէտի եըլ խըզմէթ էտտիմ
Պիր ալա կէօզլիւ գըզա:
Տէվէ իւքսէք աթամայօմ քիլիմի, տօ՜տօ՜ քիլիմի,
Իւշիւտիքճէ չէք պաշընա եօրղանը, տօ՜տօ՜ եօրղանը,
Կէլ կիւլէ կիւլէ այրըլալըմ աղլամա, տօ՜տօ՜ աղլամա,
Շունա քիւսիւպ պունա կէօնիւլ պաղլամա, տօ՜տօ՜ պաղլամա: [16]

Հայերէն թարգմանութիւն՝

Արաբական ձի նստեցուցին,
Ուղղութիւնս միւս կողմ դարձուցին,
Ուղարկեցէք զիս բարեկամներ,
Եօթ օրուան հեռու ճանապարհ։

Բերդէն իջայ հարթավայր,
Ջուր կապեցի նարկիսին,
Եօթը տարի ծառայեցի
Գունաւոր աչքով աղջկան։
Ուղտը բարձր է, կարպետը չեմ կրնար նետել,
Երբ մսիս՝ գլխուդ քաշէ վերմակը,
Ե՛կ, ուրախութեամբ բաժնուինք, մի՛ լար,
Մէկէ մը սրդողելով, ուրիշին յոյս մի՛ դնէր։

1) Սիս, 1908. ձախէն աջ՝ Սահակ աղա Գասարճեան (1840-1912), Կարապետ աղա Փաշապէզեան (1820-1920)։ Երկու մարդոց միջեւ կանգնած երեխան՝ Նիզակ Գասարճեան (Սահակի որդի Աւետիսի զաւակը) (Աղբիւր՝ Վահէ Եագուպեանի հաւաքածոյ, Լոս Անճելըս)
2) Սիս, 1904. առաջին գիծի վրայ կ՚երեւի քաղաքի բնակիչներէն՝ Կէօքճեան ընտանիքին տունէն եւ ախոռէն հատուած մը։ Լուսանկարին կեդրոնը կ՚երեւի հայոց կաթողիկոսարանը (Աղբիւր՝ Վահէ Եագուպեանի հաւաքածոյ, Լոս Անճելըս)

Յաջորդ օրը հանդիսաւոր մի թափօր հարսին տունը տանում է գիրուկ մի այծ (ղընա տավարը), հարսին յատկացուած հինան եւ հարսանկան հագուստը։ Նոյն տան մէջ ցուցադրութեան դրւում է հարսին օժիտը (ճէհիզ), իսկ աղջկան պարագաները բարձրաձայնում են նուիրատուների անունները: Իւրաքանչիւր հարս պարտաւոր է ունենալ մի սնդուկ, մեծ հայելի եւ բաւականաչափ հագուստ ու սպիտակեղէն: Հարսի օժիտը նաեւ լրացւում է մերձաւորների եւ հարեւանների նուէրներով [17]։

Ուրբաթ օրը փեսայի տուն է կանչւում սափրիչը: Փեսան եւ կնքահայրը առաջինն են սափրւում, իսկ ապա՝ մնացած ներկայ գտնուող երիտասարդները: Պարտադիր պայման է համարւում սափրիչին դրամական նուիրատւութիւններ անելը, որը դրւում է նրա ափսէի մեջ: Դա աճուրդի ձեւով հարսանեկան մի արարողակարգ է: Ներկաներից մէկը բարձրաձայնում է նուիրատուների անունները։ Նուիրատուներ փոխանակ դրամի կարող են տալ նաեւ մի տասնեակ մետաքսեայ թաշկինակներ, որոնք դրւում են կնքահօր ուսին։ Սափրուելու ատեն ներկաները շնորհաւորում են կնքահօր ծնողները եւ ասում են՝ «սաղտըճ կէօրտիւն կիւվէյի կէօրսիւն» (կնքահայր տեսար, փեսայ ալ տեսնես)։ Կնքահայրերը ընդհանրապէս լինում են երիտասարներ կամ փոքր մանչեր։ Սափրուելուց յետոյ ամենաբարձր գին վճարողները միայն իրաւունք ունեն կնքահօր եւ փեսայի ձեռքերը խաչաձեւ հինայելու [18]: Սափրուելու ընթացքում տեղի է ունենում փեսայի «կեղծ կորուստը», երբ երիտասարդները պէտք է փնտռեն «կորած» փեսացուին: Այն ուղեկցւում է «Խորհուրդ խորին» երգելով: Հարսանեկան աճուրդը տեղի է ունենում նաեւ հարսնացուի տանը: Աճուրդից գոյացած գումարը նուիրատւութիւն է արւում թաղի եկեղեցուն [19]:

Փեսան այդ գիշեր ազատ է քնելու, իսկ առաւօտեան դարձեալ շքախումբ է պատրաստւում եւ ղրկւում հարսին տունը՝ օղիով եւ մէզէներով բեռնաւորուած, մուհապպէթ ընելու (սիրաշահելու) համար։

Շաբաթէն կիրակի լուսցող գիշերը պարտաւոր են լուսացնել, յատկապէս տղայի տունը մատնեխաղ խաղալով, իսկ արդէն առաւօտեայ կողմը սկսւում է շուրջպարը տանիքների վրայ: Առաւօտեան սկսւում է նաեւ հարսին եւ փեսային հագցնելու արարողութիւնը: Փեսային հագցնում են երիտասարդները՝ «Խորհուրդ խորին» երգելով: Իւրաքանչիւր անգամ նշելով հետեւեալ խօսքերը. «Խայըրլը օլսուն, կէօրիւպ կէօրէճէկին պու օլսուն» (բարով թող ըլլայ, իրենց տեսնելիքը միայն թող այս ըլլայ): Երբեմն էլ կատակով հարուածում են փեսային [20]: Հագնուելուց յետոյ փեսան եւ կնքահայրը համբուրում են ներկաների ձեռքերը եւ թամադայի (եէկիթ պաշի) գլխաւորութեամբ մեծ շքախմբով շարժւում դէպի հարսի տուն: Լապտերներով, եղեւնափայտի խոշոր ջահերով (մախր) ու նուագարանների ուղեկցութեամբ գնում են հարսի տուն:

Իսկ այդ ընթացում հարսի տանը օրիորդների ներկայութեամբ տեղի է ունենում հարսանեկան զգեստը հագցնելու արարողութիւնը, որն ուղեկցւում է երգերով։ Յաճախ կրկնուող երգերէն է՝

(հայատառ թրքերէն)

Տամտան տամա եօլ կիտէր
Պիր ինճիլի գըզ կիտէր.
Չէքտիմ ինճիսին գըրտըմ,
Օթուրտում պիլէ տիւզտիւմ:

Տամ իւսթիւնտէ տամըմըզ,
Իւսթիւնտէ հարմանըմըզ.
Մէվլամ տէօվլէթ վէրիրսէ,
Քէօր օլսուն տիւշմանըմըզ:

Տամտան տամա եէօրիւնսիւն,
Սամուր քիւրքիւն սիւրիւնսիւն.
Մէվլամ իզին վերիրսէ,
Ալթուն պէշիկ իւղրիւլսիւն: [21]

Հայերէն թարգմանութիւն՝

Տանիքէ տանիք ճամբայ կ՚երթայ,
Մարգրիտով աղջիկ մը կ՚երթայ,
Քաշեցի ու մարգրիտը կոտրեցի,
Նստայ ու դարձեալ շարեցի։

Տանիքի վրայ է մեր տանիքը,
Վրան ալ՝ մեր բերքը,
Եթէ Աստուած ուրախութիւն տայ,
Թող կուրանան մեր թշնամիները։

Տանիքէ տանիք կը քալես,
Սամոյրէ մուշտակդ թող քսուի,
Եթէ Աստուած արտօնէ,
Ոսկեայ օրօրոց թող օրօրուի։

Հարսանեկան զգեստի հետ միասին հարսի երեսը ծածկւում է թափանցիկ քօղով, որը գունաւոր եւ նուրբ հիւսուածքներից է պատրաստուած: Հարսն այդ քօղը պարտաւոր է կրել մինչեւ առաջին անգամ մայրանալը [22]: Կնքամօր (սաղտըճ անասը) կողմից պատրաստուած շրջանակաձեւ մոմակիր կարկանդակը դրւում է հարսի գլխին եւ երգւում [23]:

Սսեցի Միսաք Քէլէշեանի ընտանիքը, լուսանկարուած 1921-ին, Սիսէն իրենց վերջնական աքսորէն ետք (Աղբիւր՝ Միսաք Քէլէշեանի հաւաքածոյ, Լոս Անճելըս)

(Հայատառ թրքերէն)

Էլիյին գընասը չամըրտան մ’օլա,
Կէօզիւյիւն սիւրմէսի քէօմիւրտէն մ’օլա:
Անայըն եիւրէյի տէմիրտէն մ’օլա,
Նազ էտէր պիզիմ գըզըմըզ,
Թագաւոր օլուր օղլումուզ:

Նարինճիսի վար, նուր ինճիսի վար,
Էլինտէ օյնատըր թուրունճըսը վար,
Պալապան պագըշլը կէօրիւմճէսի վար,
Նազ էտէր եւլն.

Աթլար էյէրլէնտի կէօրմէյէ կէլտիք,
Չափուգ օլուն պիզ աճէլէ կէտէլիմ,
Վերին պիզիմ հանըմ գըզը կէտէլիմ,
Նազ էտէր եւլն.

Եիւզիւնէ էօրթիւնմիւշ ա’լ ինճիսի վար,
Պէլինէ գուշանմրշ շալ ինճիսի վար,
Իւչ տէյիլ պէշ տէյիլ կէօրիւմճէսի վար,
Վերին գըզըմըզը կէտէլիմ: [24]

Հայերէն թարգմանութիւն՝

Ձեռքի հինան արդեօք ցեխէ՞ է։
Աչքին քսածը արդեօք ածուխէ՞ է։
Մօր սիրտը արդեօք երկաթեա՞յ է։
Նազ կ՚ընէ մեր աղջիկը,
Թագաւոր կ՚ըլլայ մեր տղան։

Հուրէ մարգրիտ ունի, լուսէ մարգրիտ ունի,
Ձեռքը կը խաղցնէ հրէ գոյն ունի,
Խոշոր հայեացքով տալ ունի,
Նազ կ՚ընէ եւլն․․․

Ձիերը թամբուեցան, եկանք տեսնելու,
Շուտ ըրէք, մենք շտապ երթանք,
Տուէք մեր օրիորդը երթանք,
Նազ կ՚ընէ եւլն․․․

Երեսը ծածկած է կարմիր մարգրիտով,
Մէջքին փաթթեր է մարգարտեայ վրանոց,
Ոչ թէ երեք, ոչ թէ հինգ, այլ՝ տալ ունի,
Տուէք մեր աղջիկը երթանք։

Հարսնցուն պատասխանում է՝

(Հայատառ թրքերէն)

Անա, գըզըն չօ՞գ մը իտի:
Պիր գըզ սանա եի՞ւք մի իտի,
Պէնի վէրտին գուրպէթ էլէ.
Սիստէ եիկիթ եօ՞գ մը իտի:

Պէն կիտէյիմ էլինիզտէն,
Գուրթուլայըմ տիլինիզտէն,
Եէշիլ պաշլը էօրտէկ օլսամ,
Սու իչմէմ կօլիւնիզտէն:

Հայերէն թարգմանութիւն՝

Մայր, աղջիկդ շա՞տ էր։
Աղջիկ մը քեզի բե՞ռ էր։
Զիս յանձնեցիր օտար ձեռքերուն,
Սիսի մէջ կտրիճ չկա՞ր։

Ես երթամ ձեր ձեռքէն,
Ազատիմ ձեր լեզուէն,
Կանաչ գլխով բադ եթէ ըլլամ,
Ջուր չեմ խմեր ձեր լիճէն։

Ինչպէս նաեւ`

(Հայատառ թրքերէն)

Սարը փապուճ տապանտա, էյ սէվտիկիմ սէվտիկիմ.
Գըզ, նէ՞ կէզէն եապանտա, էյ սէվտիկիմ սէվտիկիմ.
Սարը փապուճ գոնճլույում, էյ սէվտիկիմ սէվտիկիմ.
Անթէքէ թուրունճույում, լէյլիմ կէլ, եար ամա՜ն ամա՜ն:

Պուկիւն այըն օնտէօրտիւ,
Գըզ, սաչընը քի՞մ էօրտիւ,
Էօրտիւ իսէ եար էօրտիւ,
Իսպաթ կէթիր քիմ էօրտիւ:

Պու կիւն այըն օն տըր,
Եիւքիւմ պուղտայ ունու տըր,
Էվլիյէ մէյիլ վէրմէ,
Էվէ կիտէր ունուտուր: [25]

Հայերէն թարգմանութիւն՝

Ոտքիս կայ դեղին մուճակ, հէյ իմ սիրած, իմ սիրած.
Աղջիկ, ինչո՞ւ կը պտտիս օտար ափերուն, հէյ իմ սիրած, իմ սիրած.
Դեղին մուճակ հագած եմ, հէյ իմ սիրած, իմ սիրած.
Անտիոքի նարնջագոյն եմ, եկո՛ւր, եար ամա՜ն, ամա՜ն։

Այսօր ամսու տասնչորսն էր,
Աղջիկ, մազդ ո՞վ հիւսեց,
Եթէ հիւսեց՝ եարս հիւսեց,
Փաստէ թէ ով հիւսեց։

Այսօր ամսու տասն է,
Բեռս գարիի ալիւր է,
Ամուսնացեալին երես մի տար,
Տուն կ՚երթայ, կը մոռնայ։

Մասնակիցները հակազդում են՝

(Հայատառ թրքերէն)

Կէօյտէն իւչ պուղտա տիւշտիւ, հա լէյլի, լէյլի, լէյլի,
Զապէլ տէ պիզէ տիւշտիւ. հա լէյլի, լէյլի, լէյլի,
Սէմատան գուշլար ուչտու, հա լէյլի, լէյլի, լէյլի,
Գըզ պախտըն պիզէ տիւշտիւ, հա լէյլի, լէյլի, լէյլի,

Ալայ պաշը քի՞մ չէքիր, հա լէյլի, լէյլի, լէյլի,
Մավը կէօզլիւ գըզ չէքէր, հա լէյլի, լէյլի, լէյլի,
Սուտա պալըգ սիւզիւլիւր, հա լէյլի, լէյլի, լէյլի,
Պիզիմ կէլին պիւզիւլիւր, հա լէյլի, լէյլի, լէյլի,

Շու կէլէն պէն օլայտըմ, հա լէյլի, լէյլի, լէյլի,
Աթընա նալ օլայտըմ, հա լէյլի, լէյլի, լէյլի,
Պէլինտէ պիր թարապլուս, հա լէյլի, լէյլի, լէյլի,
Փիւսկիւլլիւ պէն օլայտըմ, հա լէյլի, լէյլի, լէյլի. [26]

Հայերէն թարգմանութիւն՝

Երկինքէն երեք ցորեն ինկաւ, հա լէյլի, լէյլի, լէյլի,
Զապէլն ալ մեզի ինկաւ, հա լէյլի, լէյլի, լէյլի,
Երկինքէն թռչուններ թռան, հա լէյլի, լէյլի, լէյլի,
Աղջիկ, քու բախտդ մեզի ինկաւ, հա լէյլի, լէյլի, լէյլի։

Պարի գլուխը ո՞վ կը քաշէ, հա լէյլի, լէյլի, լէյլի,
Կապտաչեայ աղջիկը կը քաշէ, հա լէյլի, լէյլի, լէյլի,
Ջուրի մէջ ձուկը կը ծփայ, հա լէյլի, լէյլի, լէյլի,
Մեր հարսը կը կծկուի, հա լէյլի, լէյլի, լէյլի,

Սա եկողը ես ըլլայի, հա լէյլի, լէյլի, լէյլի,
Ձիուդ պայտ ըլլայի, հա լէյլի, լէյլի, լէյլի,
Մէջքիդ զարդեղէն մը, հա լէյլի, լէյլի, լէյլի,
Ծոպը ես ըլլայի, հա լէյլի, լէյլի, լէյլի։

Այդ ընթացում հարսանքաւորները պարտաւոր են սպասել հարսի տան բակում, երգել խնամիների պատուիրած երգերը եւ խաղալ պահանջուած խաղերը, այլապէս հարսին տնից տանել չեն կարող: Երբեմն էլ սովորութիւն կայ կնքահօր, փեսայի հօր կամ եղբայրների գլխին փտած դդում, ձմերուկ կամ մոխիրով լի թիթեղ գցել եւ ոչ ոք իրաւունք չունէր նեղանալու: Խաղերից եւ հարսի կողմնակիցներին գոհացնելուց յետոյ կարող են հարսի տուն մտնել: Մտնելուն պէս փոխանակւում են բաժակներով եւ շնորհաւորում միմեանց: Փեսան, հարսն ու կնքահայրը համբուրում են ծնողների եւ ներկաների ձեռքերը: Սովորութիւն կայ այդ առիթով հարսին դրամական նուէրներ տալ: Մինչեւ 1900-ականները փեսաները հարսներին սպասում են եկեղեցում [27]:

Հարսին տնից տուն դուրս բերելու արարողութիւնը տեղի է ունենում երգերով, պարերով եւ բացականչութիւններով: Որպէս հրաժեշտի խօսքեր արտասանում են հետեւեալ խօսքերը. «Ալտըգ գըզընըզը, իթ եալասըն իւզիւնիւզիւ» (առինք ձեր աղջիկը, շունը թող լզէ ձեր երեսը) եւ երգում «է՛յ ղազիներ եօլ կէօրիւնտիւ» (հէ՜յ վետերաններ, ճանապարհ կայ) կամ «ճէզայիր մարշը» (Ալճերիոյ քայլերգ): Այնուհետեւ հարսն ու փեսան շքեղազարդ ձիերով շարժւում են դէպի եկեղեցի: Նրանց սովորաբար առաջնորդում են փեսացուի երիտասարդ ընկերները: Սովորաբար եկեղեցի տանող նոյն ճանապարհով ետ չեն վերադառնում, այլ ընտրում են մէկ ուրիշ ճանապարհ: [28]

Ճանապարհին բոլոր հարեւանները և ազգականները բաց են պահում իրենց տան դռները եւ հիւրասիրում հարսանքաւորներին, որը կոչւում է «էվէ ալմագ» (տունէ ներս առնել): Նաեւ այնպիսի նուէրներ բաժանում, ինչպիսին են ընտանի կենդանիներ, հագուստ, կօշիկ, իսկ հարսի եւ փեսայի գլխին շաքար, ցորեն կամ դրամներ գցում: Փեսայի տուն հասնելուն պէս, հարսին ի պատիւ կարաս կամ սափոր գետին են նետում, իսկ հարսը նուռ է նետում դրան վրայ եւ եթէ այն կոտրուէ, ապա, ըստ աւանդութեան, նա կը դառնայ տան իսկական տէրը: Կնքամայրն էլ վառած մոմերով շրջանակաձեւ կարկանդակը երեք անգամ պտտացնում է հարսի գլխին, որպէսզի հարսի միտքն ու ոգին միացուի ընտանեկան ուխտին: Այս առիթով երգւում է հետեւեալ երգը՝

(Հայատառ թրքերէն)

Խօշ կէլտին սաղտըճ անասը,
Էլինտէ մումլար եանասը,
Փէրվանէ օլուպ տէօնէսի,
Նազ էտեր պիզիմ գըզըմըզ,
Թագաւոր օլուր օղլումուզ.

Տէրէլէրին ուզունը,
Գըրամատըմ պուզունը,
Ալտըմ զէնկին գըզընը,
Չէքէմէյօմ նազընը,
Լէյլիմ լէյլիմ լէյլիմ եար,
Պու ագշամ տա պիզէ կէլ:

Տէրէլէր պուզ պաղլատը,
Ավճըլար իզ պաղլատը,
Պէնի պիր կէլին վուրտու,
Եարամը գըզ պաղլատը,
Լէյլիմ լէյլիմ ևլն.

Կէօյտէ եըլտըզ թօփ տուրուր,
Աղամ աթըն զօփտուրուր
Թուրունճ մէմէլի գըզլար,
Նշանլըյա էօփտիւրիւր,
Լէյլիմ լէյլիմ եւլն.

Աթլատըմ կէչտիմ էշիկի,
Սուրֆրատա պուլտում գաշըղը,
Գըզ անամ, եազկըն պու իմիշ,
Գըզ պէօյիւք էվ եագըշըղը,

Պապա, էքինին եօգ մ’օլա,
Գարտաշ, էքմէյին պիթտի մ’օլա,
Էլ գըզը քէյֆին եէթտի՞ մ’օլա,
Մէմնունըմ պախթըմ պու իմիշ,
Գըզ անամ եազկըմ պու իմիշ:

Աթլատը կէչտի թունայը,
Էլինէ վուրմուշ գընայը,
Աղլաթման պէօյիւք անայը,
Իշտէ պէն տէ կիտիյօրում,
Քիմէ՞ զուլում էտիյօրում:

Անա, համամա վարտըն մը՞,
Եունտուղում եէրի կէօրտի՞ւն միւ,
Եէնի գըյմաթըմ պիլտի՞ն մի,
Իշտէ պէն տէ կէտիյօրում,
Քիմէ՞ զուլում էտիյօրում:

Չաթտըլար օճադ թաշընը,
Պաղլատը կէլին պաշընը,
Գուրտուլար տիւյիւն աշընը,
Իշթէ պէն տէ կէտիյօրում,
Քիմէ՞ զուլում էտիյօրում: [29]

Հայերէն թարգմանութիւն՝

Բարի եկար կնքահօր մայր,
Ձեռքդ մոմեր կը վառին,
Փարվանա ըլլաս դառնաս,
Մեր աղջիկը նազ կ՚ընէ,
Թագաւոր կ՚ըլլայ մեր տղան։

Գետերուն երկարը,
Չի կրցայ կոտրել սառոյցը,
Առի հարուստի աղջիկը,
Չեմ դիմանար նազին,
Լէյլիմ լէյլիմ լէյլիմ եար,
Այս գիշեր ալ մեզի եկուր։

Գետեր սառոյց կապեցին,
Որսորդները հետ կապեցին,
Զիս հարս մը զարկաւ,
Վէրքս հարս մը կապեց,
Լէյլիմ լէյլիմ եւլն․

Երկնքին վրայ աստղը գնդակի պէս է,
Աղաս ձիդ հազիւ կը կենայ,
Նարինջի նման ծիծերով աղջիկները,
Իրենց նշանածին համբուրել կու տան,
Լէյլիմ լէյլիմ եւլն․

Ցատկեցի անցայ շեմը,
Սեղանիդ վրայ գտայ դգալը,
Աղջիկ մայր, ճակատագիրդ այս է,
Աղջկան մեծ տուն կը վայելէ,

Հայր, հունձքդ կ՚ոչնչանա՞յ,
Եղբայր, հացդ կը վերջանա՞յ,
Օտար աղջիկ քէֆդ կը բաւէ՞,
Գոհ եմ, ճակատագիրս այս էր,
Աղջիկ, մայրիկ, բախտս այս էր։

Ցատկեց անցաւ Տանուպը,
Ձեռքին զարկած է հինան,
Առանց լացնելու մեծմայրը,
Ահա ես ալ կ՚երթամ,
Զո՞վ կը տանջեմ։

Մայր, բաղնիք հասա՞ր,
Տեսա՞ր լոգցած վայրս,
Արժէքս հասկցա՞ր,
Ահա ես ալ կ՚երթամ,
Զո՞վ կը տանջեմ։

Ճաթեցուցին օճախին քարը,
Հարսը կապեց գլուխը,
Սարքեցին հարսանիքի ճաշը,
Ահա ես ալ կ՚երթամ,
Զո՞վ կը տանջեմ։

Սիս, 1904. կովերուն վրայ նստած փոքրիկները՝ Փայլակ, Կայծակ, Նիզակ Գասարճեան եղբայրները (Աղբիւր՝ Ասատուր Էպէեանի հաւաքածոյ, Աթէնք. շնորհակալութիւններ՝ Մայք-Մկրտիչ Ցիլինկիրեանի)

Փեսայի տան բակում մորթւում է ոչխարը եւ բաժանւում է աղքատներին: Մատաղը բաժանելուց եւ ճաշելուց յետոյ սկսւում է պարահանդէսի մասը: Կնքահօր մայրը զուարճացնում է տեղական պարերով, եւ նրան են միանում փեսայի մայրը, հայրը եւ մնացած ազգականները: Սովորաբար հարսի եւ փեսայի մէջտեղը դրւում է մի բարձ, որի վրա նրանք դնում են իրենց աջ ոտքր: Փեսան իր ոտքը դնում է հարսի ոտքի վրա՝ իր հեղինակութիւնն ցուցադրելու եւ տարածելու մտադրութեամբ:

Հարսանիքի ժամանակ երգւում են զանազան երգեր, որոնցից էր առաւել յայտնի հարսի եւ սկեսուրի երգը.

(Հայատառ թրքերէն)

Շու ասըրըն կէլինլէրի,
Եըլան սօգսուն տիլլէրինի:
Եէտի սէնէ սըթմա տութսուն,
Տօղրութմասըն պէլլէրինի:

Փէնճէրէսի տէմիր կէլին,
Պէթ եիւրէկի քէօմիւր կէլին,
Պունա ատէմ տայանը՞րմը,
Տապանըմը կէմիր կէլին:

Տէվէլէրտէ կէլիր պէրտի,
Հէփ չէկտիկիմ կէլին տէրտի,
Կիւնտէ էօլսիւն իւչիւ տէօրտի,
Պաշըմ տէրտին քիմլէր կէօրտիւ:

Իսկէլէտէ կէզէր գայըգ,
Իչի տօլու սէրխօշ այըգ,
Սէրխօշլարա մէզէ լայըգ,
Կէլինլէրէ սոփա լայըգ:

Հայերէն թարգմանութիւն՝

Այս դարուն հարսերը,
Օձը թող խայթէ իրենց լեզուն,
Եօթը տարի մալարիա թող ըլլայ,
Իրենց մէջքը չկարենան շտկել։

Պատուհանը երկաթեայ հարս,
Վատ սիրտը ածուխ հարս,
Մարդ կը դիմանա՞յ,
Ոտքս կրծէ հարս։

Ուղտերով կու գայ [անհասկնալի բառ մը]
Միշտ կը քաշեմ հարսի տարտը,
Օրուան մէջ թող մահանայ երեքն ու չորսը,
Գլխուս տերտը ովքեր տեսան։

Նաւակը կը պտտի նաւամատոյցը,
Մէջը լեցուն՝ գինով ու արթուն,
Գինովներուն կը վայելէ աղանդեր,
Հարսերուն ալ՝ ծեծ։

Հարսի երգը՝

(Հայատառ թրքերէն)

Գայնանամըն ատը հիւրիւ,
Քէօր օլսուն կէօզիւնին պիրի,
Գոճա գալթագ պէնտէն տիրի,
Հիչ տուրմայօր աղզը տիլի:

Գայնանամ գարա թազը,
Իւրիւյօր պազը պազը,
Իւրտիւկիւնիւ արամամ,
Ըսըրըյօր պազը պազը:

Գայնանամ գազան գափաղը,
Կէօրիւմճէմ գափու քէօփէկի,
Նչանլըմ շէքէր թօփաղը,
Գայընլարըմ պալ փէթէկի:

Գայնանալար արսըզ օլուր,
Էլի եիւզիւ նուրսուզ օլուր,
Էն էյիսի խըրսըզ օլուր,
Օտա մահճուպ կէլին պուլուր:

Գայնանանըն չաթալ տիշի,
Կէօրիւմճէնին քէլ տիր պաշը,
Օղլանլարը եիւզիւք [կամ եիւղիւք] թաչը,
Աղրըթմազլար կէլին պաշը:

Հայերէն թարգմանութիւն՝

Կեսուսիս անունը հրեշտակ է,
Թող կուրանայ աչքին մէկը,
Խոշոր աննամուսը ինձմէ առոյգ է,
Լեզուն ու բերանը բնաւ չի կենար։

Կեսուրս սեւ քերծէ մը,
Կ՚աճի մերթ ընդ մերթ,
Իր հիւսածը չեմ փնտռեր,
Կը խածնէ մերթ ընդ մերթ։

Կեսուրս կաթսայի կափարիչ,
Տալս ալ՝ դրան շուն,
Նշանածս շաքարի գունդ,
Տագրերս՝ մեղրի փեթակ։

Կեսուրները կ՚ըլլան աներես,
Ձեռքն ու երեսը կ՚ըլլան անշնորհք,
Ամենալաւը՝ գող է,
Ան ալ խպնող հարս կը գտնէ։

Կեսուրին օձի ակռան,
Տալոջը գլուխը ճաղատ է,
Տղաքը՝ մատանիի քար,
Չեն ցաւցներ հարսի գլուխ։

Ամուսնական պատկեր, 1908. Միսաք Քէլէշեան եւ Սրբուհի Քէլէշեան (ծն. Պարիտեան), պսակուած Սիսի Ս. Աստուածածին եկեղեցւոյ մէջ։ Նկարին ձախին կ՚երեւի Սրբուհիի քոյրը՝ Զարուհի (Աղբիւր՝ Միսաք Քէլէշեան, Ինքնակենսագրութիւն, Պէյրութ, 1951)

Յանկերգ՝

(Հայատառ թրքերէն)

Գայնանա, գա՛յնանա. գա՛լք կէլին օյնա,
Օյնամասը սէնտէն, չալմասը պէնտէն,
Հիւրի՜ւք, եավրո՜ւմ հիւրի՜ւք:

Ագշամա գալմագ կէլիրիք,
Սապահա փօսթու վէրիրիք:
Թրալա՜լա, թրալա՜լա:

Աթա պինէսիմ կէլտի,
Չայա էնէսիմ կէլտի,
Ալա կէօզլիւ եարիմի,
Կինէ կէօրէսիմ կէլտի:

Ախ թրի թրի տէսթանը,
Չիֆթէ եանար մումլարը.
Կիւզէլ օլսուն եարիմին,
Կէյէճէկի ֆիսթանը: [30]

Հայերէն թարգմանութիւն՝

Կեսուր, կեսուր, ե՛լ հարս պարէ,
Դուն պարէ, ես նուագեմ,
Հիւրիւք, զաւակս հիւրիւք։

Գիշեր չեղած կու գանք,
Առաւօտեան կաշին կու տանք,
Թրալալա, թրալալա։

Կ՚ուզեմ ձի հեծնել,
Կ՚ուզեմ գետափ իջնել,
Գունաւոր աչքով սիրելիս
Դարձեալ կ՚ուզեմ տեսնել։

Ախ, թրի թրի առասպելը,
Մոմերը կը վառին զոյգ,
Գեղեցիկ թող ըլլայ իմ եարի
Հագուելիք հագուստը։

Ամուսնութեան յաջորդ օրը բոլոր ազգականները այցելում են փեսայի տուն: Փեսան, սակայն հեռանում է տնից, քանի որ այդ օրը միայն կանայք են հաւաքւում: Այդ օրն տեղի է ունենում հարսին լողացնելու եւ յարդարուելու արարողութիւնը, որն կոչւում է «պաչ եայգամագ» (գլուխը լուալ): Այդ ժամանակ մկրատով կտրում են հարսի մազի մի փոքր փունջ՝ հարցնելով մազը կտրել, թէ լեզուն: Լեզուն կտրել նշանակում է սկեսուրին եւ սկեսրայրին արգելել խօսելու [31]:

Հարսի մազերը յարդարելու իրաւունքը պատկանում է կնքամօր: Այն ուղեկցւում է հետեւեալ խօսքերով՝

«Խնամի կէօզլերին այտըն, Ալլահ կէօնէնտիրսին, տալլանտըրսըն, իքի պաշ պիր եասթըգտա պիր ըխթիյար էթսին. կէլինիմիզին պաշը տէօվլէթլի, այաղը գուտումլը, կէօրիւպ կէօրէճէկի պու օլսուն: Տիւշմէնլէրին կէօզիւ քէօր, տօսթլարընքը այտըն օլսուն: Ալլահ պաշա գատար կէօնէնտիրսին, տարոսը օ պիր եավրուլարընա օլսուն: Ալլահ նազարընը իւզէրինտէն էքսիկ էտմէսին» [32]:

Թարգմանութիւն.- Խնամի, աչքդ լոյս, Աստուած երջանկացնէ, ճիւղաւորէ, երկու գլուխը բարձի մը վրայ թող ծերացնէ, մեր հարսին գլուխը հանգիստ, ոտքը՝ [անհասկնալի բառ մը], այս թող ըլլայ իրենց տեսնելիքը։ Թշնամիներուն աչքը կուրանայ, բարեկամներունը՝ լուսաւորուի։ Աստուած երջանկացնէ, տարոսը միւս զաւակներուդ։ Աստուած իր աչքը անպակաս ընէ անոնց վրայէն։

Այնուհետեւ կնքամայրը դիմում է կամ խօսքն ուղղում է ներկայ գտնւողներին.

«Խնամիլէր, կէօզլէրինիզ էվինէ, էվլիլէրին էվինէ, էրկէնլէրին էօզ պէտէնինէ օլսուն»:

Թարգմանութիւն՝ Խնամինե՛ր, ձեր աչքը իրենց տան, պսակեալներու տան, պատանիներուն մարմնին վրայ թող ըլլայ։

Դրան ի պատասխան հնչում է սկեսուրի հետեւեալ խօսքերը՝ «Կնքամայր, այտընլըգ իչինտէ օլասըն, Ալլահ սէր մուհապպէթ վերսին, գուրտ իսէլէր գոյուն օլսունլար, Ալլահ կէօնէնտիրսին, վարտըր վէրիշիմ եօգտուր տէօնիւշիւմ: Կէօրիւպ կէօրէճէկլէրի պու օլսուն: Պիր եաթագտա գօճասընլար, տարոսը եավրուլարընա օլսուն» [33]:

Թարգմանութիւն.- Կնքամայր, լուսաւորութեան մէջ ըլլաս։ Աստուած սէր ու բարեկամութիւն պարգեւէ, եթէ գայլ են՝ ոչխար թող ըլլան, Աստուած թող երջանկացնէ, կու տամ սակայն ետ չեմ ընդունիր։ Այս թող ըլլայ իրենց տեսնելիքը։ Մի բարձի ծերանան, տարոսը իրենց զաւակներուն։

Այս երկխօսությունը կրկնւում է հարսին հագցնելու ժամանակ նոյնպէս:

Յաջորդ օրը փեսայի մօտիկ ազգականներով այցելում են հարսի հօրական տուն: Հարսի ընտանիքը պարտաւոր է այդ օրն հացկերոյթ կազմակերպել: Այդ արարողութիւնն կոչւում է «կիւվէյի տավէթի» (փեսայի հրաւէր): Այդ օրը փեսան ստանում է նուէրներ [34]:

Մէկ շաբաթ շարունակ հարսի մայրը տարբեր տեսակի կերակուրներ է ուղարկում փեսայի տուն, իսկ քառասուներորդ օրը հարսը գնում է եկեղեցի, իսկ այնտեղից՝ ծնողական տուն, եւ մէկ շաբաթ մնում է այնտեղ [35]:

Ծնունդ

Մեծ մօրը կամ էպէին է տրուած մանկաբարձի պատասխանատու գործը: Մեծագոյն պարտականութիւն է թոռների դաստիրակութեամբ եւ խնամքով զբաղուելը: Ընդհանրապէս մեծ մայրը մեծ ազդեցութիւն ունի ընտանիքի անդամների վրայ: Նա ունի իր հեղինակաւոր ձայնը ընտանիքում որոշումներ կայացնելու, խնամիական բանակցութիւնների, նշանախօսութեանն եւ ամուսնութեանն վերաբերող հարցերում եւ գործընթացներում: Նա ազատ այցելում է եկեղեցի, մասնակցում է տարբեր միջոցառումների, այցելությունների է գնում: Թաղման արարողութիւններում մեծ մայրը իր եղերգերով կատարում է եղերամօր դերը [36]:

Ծննդաբերած հարսն առնուազն մի շաբաթ անկողնում պառկած է մնում, իսկ մինչեւ քառասուներորդ օրն անգամ արեւի երես չի տեսնում: Նա նույնիսկ մի քանի օր ջուր չի խմում, եւ միայն ազգականների պատրաստած «տոլազ»ով (կարագի մեջ եռացած ռուպ, որ կոչւում է նաեւ գայնար), շաքարով կամ ռուպով պատրաստուած հալվայով կամ գըյմայով պատրաստուած պէօրէկով է սնւում: Մայրական շրջանում հարսը շրջապատուած է մեծ հոգատարութեամբ բոլոր ազգականների կողմից: Այդ օրերին հարազատներն նրան տարբեր նուէրներ են անում: Պղնձէ իրեր, հագուստեղէն եւ անուշեղէն, ինչպէս նաեւ ոսկեայ դրամներ են բերում: Ոսկէ դրամները ամրացնում են նորածնի գլխանոցի վրայ, որպէսզի նրան պաշտպանեն չար աչքից: Նորածնին չար ոգիներից պաշտպանելու համար, միշտ նրա կողքին են լինում կա՛մ սկեսուր մայրիկը, կա՛մ մանկաբարձը: Թէպետ նորաթուխ մայրիկները արդէն գիտեն մանուկներին խանձարուրով փաթաթել, օրօրել եւ լողացնել, սակայն յաճախ այդ գործերը կատարում են սկեսուր մայրիկները: Սովորութիւն չկայ հարազատների կամ ազգականների ներկայութեամբ նորածնին սիրել, օրօրել եւ նոյնիսկ նորածնի մասին խօսել: Կան մայրեր, որոնք յարգում են մինչեւ չորրորդ ծննդաբերութիւնը մեծերի ներկայութեամբ չխօսելու սովորութիւնը:

Մինչեւ ծննդաբերութեան օրը հարսը կրում է հարսանեկան քօղը, իսկ ծննդաբերութիւնից քառասուներորդ օրը հարսը հանում է իր քօղը՝ ծածկուելով կանանց քօղով: Ի դէպ, մինչեւ 1900-ական թուականները, սովորութեան համաձայն, հարսը կրում է ֆէս, որի վրայ շրջանակաձեւ կապւում է ոսկեայ զարդերով պատուած ծաղկաւոր քօղը: Ծաղկաւոր երկրորդ քօղը ճակատից իջնում է մինչեւ կզակից ներքեւ, ու երկու ծայրերը միանում են կիսաշրջանակի ձեւով, իսկ դէմքը այս ձեւով բաց է պահւում [37]:

1) Օսմանեան ինքնութեան վաւերաթուղթ (նուֆուս թեզքերեսի)։ Կը պատկանի Գրիգոր, հայրանուն՝ Յակոբ, մայրանուն՝ Զարուհի։ Ծնած է Սիս, 1333-ին (ռումի տարեթիւ, որ կը համապատասխանէ 1917-ին)։ Վաւերաթուղթը կնքուած է 16 Յոնիս 1917-ին (Աղբիւր՝ Ասատուր Էպէեանի հաւաքածոյ, Աթէնք. շնորհակալութիւններ՝ Մայք-Մկրտիչ Ցիլինկիրեանի)

2) Օսմանեան ինքնութեան վաւերաթուղթ (նուֆուս թեզքերեսի)։ Կը պատկանի Զարուհիի, հայրանուն՝ Մարտիրոս, մայրանուն՝ Վարթուր կամ Վարտուր։ Ծնած է Սիս, 1307-ին (ռումի տարեթիւ, որ կը համապատասխանէ 1891-ին)։ Վաւերաթուղթը կնքուած է 24 Յոնուար 1905-ին (Աղբիւր՝ Ասատուր Էպէեանի հաւաքածոյ, Աթէնք. շնորհակալութիւններ՝ Մայք-Մկրտիչ Ցիլինկիրեանի)

Մկրտութիւն

Մկրտութիւնը սովորաբար տեղի է ունենում երեխայի ծննդեան եօթերորդ օրը: Կնքահօր ընտրութիւնը, սովորաբար, ժառանգական է, եւ փոխանցւում է սերնդէ-սերունդ: Կնքահայրը կամ խաչեղբայրն (սաղտըճ) մեծ հեղինակութիւն է վայելում թէ՛ համայնքում եւ թէ ընտանիքներում: Կնքահայրն ունի ծնողներին հաւասար իրաւունքներ: Նա, մինչեւ երեխային կնքելը, պարտաւոր է նախապէս խոստովանութիւն անել եւ հաղորդուել: Ի դէպ, կնքահայրն հոգում է մկրտութեան բոլոր ծախսերը: Ի պատասխան՝ երեխայի ծնողները նրան նուիրում են ոսկեայ մատանի կամ այլ թանկարժէք նուէրներ [38]:

Մկրտութիւնը սովորաբար տեղի է ունենում կիրակի կամ տօն օրերին եկեղեցում: Մանկաբարձը կամ սկեսուրը երեխային տանում է եկեղեցի՝ իր հետ վերցնելով տաք ջուրն ու օճառը: Ծխատէր քահանան կատարում է մկրտութիւնը եւ ապա, «Նոր Սիոն ծնեալ» շարականն երգելով, երեխային յանձնում են մօրը: Մայրն, ի նշան յարգանքի, համբուրում է կնքահօր ձեռքը: Դրան յաջորդում է հանդիսաւոր ճաշը: Ճաշի սեղանին, բացի մատաղից, հիւրասիրւում է ձաւարից պատրաստուած փիլաւը՝ գետնախնձորով կամ շէօշ պէօրէկով, զանազան կարկանդակներ եւ անուշեղէն: Կնքահօրը հիւրասիրում են այնպիսի յատուկ ուտեստներով, ինչպիսին է գըյմայով ձուածեղը [39]:

Սողոմոն Գասարճեան (սսեցի) եւ Ազնիւ Գասարճեան (ծն. Փօլատեան, կէօքսիւնցի), ամուսնացած 1903-ին։ Լուսանկարուած իրենց զաւակին հետ (Աղբիւր՝ Վահէ Եագուպեանի հաւաքածոյ, Լոս Անճելըս)

Մահ եւ թաղում

Սիսի հայերի գերեզմանները գտնւում են քաղաքային կիսաքանդ մատուռների շրջապատում կամ եկեղեցիների բակում: Աջապահեան կաթողիկոսների օրօք, քաղաքի հարաւային մասում գտնուող հին վանքի բակում, թաղւում են ընտանիքի եկեղեցական եւ աշխարհիկ անդամները: Այդ գերեզմանատունը համարւում է սեփական կալուածք եւ արգելուած է այդ ընտանիքին չպատկանող ոեւէ սսեցու թաղումը: Թուրքական գերեզմանատունը տեղակայուած է Զապէլ թագուհու կողմից հիմնուած հիւանդանոցի ենթադրեալ տեղում [40]:

Մինչեւ 1874 թուականը պետական հրամանով արգելուած է հանդիսաւոր յուղարկաւորութիւնները: 1874 թուականին Չատըրճը օղլու Ահմէտ աղայի օրօք Կէօյջօճուգեան կամ Գույումճեան Գրիգոր աղային յաջողւում է ձեռք բերել յատուկ արտօնութիւն, որով քաղաքի արեւելեան հատուածում նրան տրամադրւում է Խարապ Պաղչէ («Աւերակ Պարտէզ») անունով մի վայր: Այստեղ կարող են թաղուել նրա հարազատները: Այդ վայրն էլ դառնում է սսեցի հայերի համայնքային գերեզմանատունը: Այստեղ, հայկական առաքելականին կից գտնւում են հայ կաթոլիկ եւ բողոքական եկեղեցիներին պատկանող գերեզմանատուները: Գերեզմանները քարերով շրջապատուած հասարակ հողակոյտեր են: Թաղուած մեռելին գլխուն եւ ոտքի կողմերը դրուած են երկու մեծ քարեր։ Հազուադէպ կարելի է հանդիպել մատուռի նմանող դամբարանները, որոնցից է օրինակ Յարություն եւ Հաճը Յովհաննէս Կիւզէլեան եղբայրների ընտանեկան գերեզմանը [41]:

Հալէպ, 1927. Սրբուհի Քէլէշեանի (ծն. Պարիտեան) յուղարկաւորութիւնը։ Սրբուհի պսակուած էր Միսաք Քէլէշեանի հետ (պատկերին մէջ՝ փողկապով, ննջեցեալին սնարին կանգնած)՝ Սիսի մէջ, 1908-ին։ Լուսանկարին մէջ կ՚երեւին նաեւ Սրբուհիի եւ Միսաքի վեց զաւակները (Աղբիւր՝ Միսաք Քէլէշեանի հաւաքածոյ, Լոս Անճելըս)

Մահուան ժամանակ բոլոր ազգականները եւ հարեւանները հաւաքւում են մահացողի տանը և սովորութիւն կայ մինչեւ առաւօտ արթուն մնալ ննջեցեալի կողքին: Գոյութիւն ունի մեռելին լուացնելու սովորութիւնը, որ ընդհանրացած էր մինչեւ 1890-ական թուականները: Ապա զայն պատանքում են եօթ կանգուն ճերմակ կտաւի մէջ։ Նահապետական դագաղը, որը հասարակ պատգարակի ձեւ ունի, ծառայում է թէ՛ հարուստի եւ թէ աղքատների մահուան դէպքում: 1903 թուականից սկսած կիրառւում են յատուկ դագաղներ կամ սնդուկի նման յատուկ պատգարակներ: Տան կարգին յաջորդում է եկեղեցական կարգը, իսկ այնուհետեւ տեղի է ունենում յուղարկաւորութիւնը: Պատգարակները կամ դագաղները գերեզմանոց են տեղափոխում, հիմնականում, երիտասարդ տղամարդիկ՝ ուսերին դրած: Հարուստները կամ եկեղեցականները թաղւում են եկեղեցուն կից: Յուղարկաւորութիւնից յետոյ գերեզմանոցից միանգամից գնում են մահացողի տուն, որտեղ հոգեհաց է տրւում եւ ցաւակցական ու մխիթարական խօսքերով սփոփում մահացածի ընտանիքի անդամներին: Հրաժեշտ են տալիս միմեանց հետեւեալ խօսքերով: «Պաշընըզ սաղ օլսուն, Ալլահ օնուն էօմրիւնիւ գալանլարա վերսին… Ս. Հոգիով մխիթարուք» (Ձեր գլուխը ողջ ըլլայ, Աստուած իր կեանքը մնացողներուն պարգեւէ, Ս․ Հոգիով մխիթարուիք) [42]:

Թաղման օրը եւ դրանից մէկ շաբաթ կամ տանսհինգ օր շարունակ մեռելատուն ուտելիքներ եւ կերակուր են բերում: Յատկապէս գիշերները այցելում մեռելատուն, որպէսզի ննջեցեալի ընտանիքին մենակ չթողնեն: Մեռելատուն են այցելում նաեւ ծխատէր քահանաները՝ նրանց մխիթարելու համար: Թաղման յաջորդ օրն առաւօտեան շատ կանուխ մօտ ազգականներ կամ հարեւան կիներ ուտելիք են բաժանում աղքատներին: Մահացածի մայրն ու կինը մինչեւ քառասուն օր տնից դուրս չեն գալիս, իսկ տղամարդիկ՝ մի քանի օր: Երբեք գոյութիւն չունի սուգի մեջ գտնուելու համար նախատեսուած յատուկ հագուստ կամ սեւ ժապաւէն կրելու սովորութիւն: Թերևս տղամարդիկ մէկ-երկու ամսուայ մէջ չեն սափրւում [43]:

Ատանա, 1910. թաղման արարողութիւն։ Ննջեցեալը շատ հաւանական է որ ազգականական կապ ունի Սիսի Գասարճեան եւ Կէօքճեան ընտանիքներուն հետ (Աղբիւր՝ Ասատուր Էպէեանի հաւաքածոյ, Աթէնք. շնորհակալութիւններ՝ Մայք-Մկրտիչ Ցիլինկիրեանի)

Սիսէն ծանօթ է Կիւլլիւ Ճօշկունեանի պատրաստած եւ իր վաղամեռիկ զաւակին նուիրուած մահերգը՝

(Հայատառ թրքերէն)

Խարապ պաղչա ուլու մէզէր,
Եէլ էսէրտէ գումը թօզար,
Սիսին պէօյիւք աղալարը,
Էշիմլէ պէրապէր կէզէր:
Օղլումուն եէշիլ սանտըղը,
Տահա քէնտինին գօյտուղու,
Ճիկէրիմէ քեար էյլէյօր
«Անամ աղլամա» տէտիկի:
Չըգմամ հայլանըն եօլունա,
Պիլէզիք տագմամ գօլումա,
Պէն էվէլտէն աչչըգ իտիմ,
Տամպուրա վէրին էլիմէ:
Սըրթըմա կէյէրիմ եէլէք,
Թագատըմ գալմատը, եիւրէք,
Պիր անաեա օղլան կէրէք,
Օնուտա չօք կէօրտիւ ֆէլէք:
Պաղչամըզտա պէօյիւր լէյմուն,
Տալլարը վար էյլիմ էյլիմ,
Պէյազ կիւլլէ, սարը լէյմուն,
Օնա պէնզէր իտի եավրում:
Տաղլարտան տէչիրտիմ լալէ,
Սօգմատըմ պաշըմա կիւլէ կիւլէ,
Օղլում գըզըմ իլէ պիլէ,
Պիր մուրազճըգ ալամատըմ:
Չատըրըն իւթիւ ուրկանլը,
Իչի դատիֆէ եօրկանլը,
Հաթըն գըզլը պէյ օղլանլը,
Պիզտէ պիր էվ իտիք, եավրում:
Մէզարա վարտըմ մէզարա,
Մէզէր օթլարըն պօղարա
Եավրումու պէն փեսայ իթտիմ,
Ալլահըն էմրի իւզէրէ:
Մէզարա վարտըմ մէզարա,
Աղաճլարը իւղրէլէնտի,
Հէրքէս եավրում տէտիկինտէ,
Պէնիմ գալպիմ փարչալանտը:

Գարլը տաղլարըն աշըտը,
Մօր մէնէմշէնին չէշիտի,
Չաղըրըն կէլսին գօնչուլար,
Եավրում քիմի՞ն եաշըտը:
Կիւլ ֆիտանը պօղում պօղում,
Եափրաղընը տէօքտիւ պու կիւն:
Գընամայըն ահպապլարըմ,
Այրըլըղըն սօնու պու կիւն:
Ալ աթ կէլիր պիւքէ պիւքէ,
Տօրու աթ կէլիր սէքէ սէքէ,
Շիմտի պէնիմ օղլում կէլիպ,
Թէսպահընը չէքէ չէքէ:
Տաղտան տէշիրտիմ պէն քիրազ,
Ագլըմը գայպ էտտիմ պիրազ,
Գընամայըն գօնչուլարըմ,
Օղլան էվէրմէսի մուրազ:
Գարա պըյըգ պուրմա պուրմա,
Էզրայէլ գարշըմա տուրմա:
Ալա կէօզէ սիյահ սիւրմէ,
Չէքէն էլլէթ եօրուլո՞ւրմու:
Պըյըգ կէօրիւնմէզ կիւլմէտէն,
Ապա կէօրիւնմէզ սըրմատէն,
Նիւչի՞ւն պէօյլէ աճէլէ էտտին,
Եարէնլէրինի կէօրմէտէն:

Էլլիքճիլէր էքին պիչէր,
Հէր գոյագտան պիր սու իչէր,
Գանատը օլանլար ուչար,
Գանատըմը գըրտըն ֆէլէկ:
Գաշընը պէնզէտտիմ գուրուլու եայա.
Թավսիրին պէնզէթտիմ կէօքտէքի այա,
Գատէր պէօյլէ իմիշ ճիկէրիմ,
Եավրում սէվէմէտիմ պէն տօյա տօյա:
Ագ գըսրագլար պիշկին օլուր,
Արապ աթլար էշկին օլուր,
Պէօյլէ եիկիտին անասը
Էօլմէզ ամա տիւչկիւն օլուր [44]:

Հայերէն թարգմանութիւն՝

Խարապ պարտէզ մեծ գերեզման,
Հով բարձրանայ՝ աւազ կը բարձրանայ,
Սիսի մեծ աղաները,
Ամուսինիս հետ կը պտտին։
Տղուս կանաչ դագաղը,
Դեռ իր դրած,
Ճիկերիս շահ կ՚ընէ՝
«Մայր մի լար» ըսելը։
Դաշտի ճամբան չեմ ելլեր,
Ապարանջան չեմ դներ թեւս,
Ես անցեալին բաց էի,
Թամպուրա [նուագարան մը] տուէք ձեռքս։
Կռնակս կը հագուիմ բաճկոնակ,
Ուժ չունիմ ալ, հոգի,
Մօր մը տղայ հարկաւոր է,
Այդ մէկն ալ շատ տեսաւ ճակատագիրը։
Մեր պարտէզը կը հասուննայ լեմոնը,
Ճիւղեր ունի ողկոյզ ողկոյզ,
Սպիտակ վարդ, դեղին լեմոն,
Տղաս նման էր իրեն։
Լեռներէն քաղեցի կակաչ,
Չդրի գլխուս ուրախութեամբ,
Տղաս աղջկանս հետ անգամ,
Մուրազ մը չի կրցայ առնել։
Վրանի արդուկը պարանով,
Մէջը թաւիշ վերմակով,
Կինը դուստրով, մարդը որդիով,
Մենք ալ տուն մըն էինք զաւակս։
Գերեզման հասայ գերեզման,
Գերեզմանի խոտերը կը խեղդեն,
Զաւակս ես փեսայ ըրի,
Աստուծոյ կամքին համաձայն։
Գերեզման հասայ գերեզման,
Ծառերը ծաղկեցան,
Երբ բոլորը զաւակս ըսին,
Իմ սիրտս փշրուեցաւ։

Ձիւնոտ լեռներու կիրճերը,
Լազուարթ մանիշակին տեսակը,
Կանչեցէք թող գան դրացիները,
Զաւակս որո՞ւ տարեկից է։
Վարդի տունկը օղակ օղակ,
Տերեւները թափեց այսօր։
Մի ամօթէք բարեկամներ,
Սպիտակ ձին կու գայ կոտրտելով,
Շագանակագոյն ձին կու գայ կայթելով,
Հիմա իմ զաւակս կու գայ,
Համրիչը քաշելով։
Լեռէն քաղեցի ես կեռաս,
Խելքս կորսնցուցի քիչ մը,
Մի ամօթէք դրացիներ,
Տղայ տալը բախտ է։
Սեւ պեխեր ոլոր ոլոր
Գաբրիէլ, մի կայնիր դիմացս։
Գունաւոր աչքին՝ սեւ ներկ,
Քսող ձեռքերը կը յոգնի՞ն։
Պեխը չ՚երեւիր առանց ծիծաղելու,
Վերարկուն չ՚երեւիր հիւսուածքէն,
Ինչո՞ւ այսպէս աճապարեցիր,
Քու եարերդ առանց տեսնելու։

Հնձուորները հունձք կը քաղեն,
Ամէն աղբիւրէն ջուր կը խմեն,
Թեւ ունեցողներ կը թռչին,
Թեւս կոտրեցիր ճակատագիր։
Յօնքդ նմանցուցի լարուած աղեղի,
Պատկերդ նմանցուցի երկնքի լուսնին,
Ճակատագիրը այսպէս էր հոգիս,
Զաւակս չի կրցայ սիրել յագենալով։
Սպիտակ ձիերը համարձակ կ՚ըլլան,
Արաբական ձիերը արագ կ'ըլլան,
Այսպէս քաջի մը մայրը՝
Չի մեռնիր բայց անկեալ կ՚ըլլայ։

  • [1] Միսաք Քէլէշեան, Սիս-Մատեան, տպ., Հայ Ճեմարան, Պէյրութ, 1949, էջ 495, 502:
  • [2] Նոյն, էջ 495:
  • [3] Նոյն, էջ 498:
  • [4] Նոյն, էջ 495, 496:
  • [5] Նոյն, էջ 502:
  • [6] Նոյն, էջ 496:
  • [7] Նոյն:
  • [8] Նոյն, էջ 504:
  • [9] Նոյն:
  • [10] Նոյն:
  • [11] Նոյն, էջ 504, 505:
  • [12] Նոյն, էջ 505:
  • [13] Նոյն, էջ 505:
  • [14] Նոյն, էջ 507:
  • [15] Նոյն:
  • [16] Նոյն:
  • [17] Նոյն, էջ 497, 506:
  • [18] Նոյն:
  • [19] Նոյն, էջ 507:
  • [20] Նոյն։
  • [21] Նոյն:
  • [22] Նոյն, էջ 497։
  • [23] Նոյն, էջ 507:
  • [24] Նոյն, էջ 508:
  • [25] Նոյն:
  • [26] Նոյն։
  • [27] Նոյն։
  • [28] Նոյն, էջ 509:
  • [29] Նոյն, էջ 510։
  • [28] Նոյն:
  • [29] Նոյն, էջ 510:
  • [30] Նոյն, էջ 511-513: 
  • [31] Նոյն, էջ 498; 512:
  • [32] Նոյն, էջ 512:
  • [33] Նոյն:
  • [34] Նոյն, էջ 511:
  • [35] Նոյն, էջ 498:
  • [36] Նոյն, էջ 498; 500:
  • [37] Նոյն, էջ 497, 498:
  • [38] Նոյն, էջ 498, 530:
  • [39] Նոյն:
  • [40] Նոյն, էջ 527:
  • [41] Նոյն, էջ 527-528:
  • [42] Նոյն, էջ 528:
  • [43] Նոյն, էջ 528, 529:
  • [44] Նոյն, էջ 529-530։