Մուշ - Խոհանոց

Հեղինակ՝ Սոնիա Թաշճեան, 29/03/19 (վերջին փոփոխութիւն՝ 29/03/19)

Դդում կ՚ըսէ հաւկըթով եմ,
Բազուկ կ՚ըսէ ես համով եմ,
Շաղգամ կ՚ըսէ ես խռով եմ,
Ձմերուկ կ՚ըսէ ջանէս հով եմ,
Կամբետ կ՚ըսէ խելքէս ծով եմ,
Պաղտեղ կ՚ըսէ ուրացող եմ,
Դդում կ՚ըսէ ես փփուկ եմ,
Խիյար կ՚ըսէ ես թաքուկ եմ,
Բակլէն կ՚ըսէ ես չքուկ եմ,
Նազուկ մատներով հնտրուկ եմ:

Մուշ, համայնապատկեր (Աղբիւր՝ Nachl. Oskar Mann, XVI/1, 1-158, XVI/2, 1-11, Staatsbibliothek zu Berlin - Preußischer Kulturbesitz)։

Մշեցի երկրագործ հայ գիւղացու ստեղծած երգիծական երգն է այս, գովերգելու իր ցանքը. մէկ այլ երգի մէջ կը սրամտէ, յիշատակելով իրենց ճաշատեսակները.-

Իմ մամ կերաւ թթու թան, զիսի բերաւ վթվթան:
Իմ մամ առաւ կերաւ ուռ, զիսի բերաւ մեծցուց ծուռ:
Իմ մամ առաւ կերաւ նուռ, զիսի բերաւ ժամու դուռ:
Իմ մամ կերաւ մատուտակ, զիսի բերաւ պատի տակ:
Իմ մամ կերաւ խաւրծիլ, զիսի ծնաւ օսկի ծիլ:
Իմ մամ քաղեց կերաւ ժախ, ծնաւ բերեց զիսի կաղ:
Իմ մամ կերաւ ձուածեղ, զարկեց թռցուց զքօռ անծեղ:

Մշոյ դաշտ. հայ կիներ (Աղբիւր՝ Պոտիլ Պիէօրնի հաւաքածոյ):

Մշոյ դաշտը շրջապատուած է բարձր լեռներով. Նեմրութ, Գրգուռ, Սիփան, Քարկէ, Ծովասար, Ծիրինկատար, եւ այլ լեռներու միջեւ փռուած ընդարձակ, բարեբեր դաշտ մըն է, որուն միջով կ՚անցնին Արածանին, Եփրատը եւ Մեղրագետը՝ իրենց վտակներով: Ունի բազմաթիւ փոքրիկ լճակներ: Հարուստ եւ այլազան է բուսականութիւնը: Լեռները ծածկուած են մշտադալար եւ մրգատու ծառերու խիտ անտառներով. գիւղացիք անտառներէն կը հաւաքեն ալոճ, սալոր, մամոխ, քարճին (վայրի տանձ), խնձոր, ընկոյզ, կաղին, մասուր, եւայլն: Իսկ լեռնալանջերուն եւ դաշտերուն մէջ կ՚աճին բազմատեսակ վայրի բանջարեղէններ, օրինակ՝կանկառ (արտիճուկ), կիծուկ (վայրի ստեպղին), կատուի տոտիկ (վայրի բողկ). բազմատեսակ բանջարներ՝ աւելուկ, խաւրծիլ, ժախ, կոտեմ, ճնճղապաշար, մանտակ, սինձ, սխտորուկ, սպիտկուկ, եւ բազմաթիւ այլ բանջարներ, զորս կը գործածեն ճաշերու մէջ, ինչպէս նաեւ որպէս դեղամիջոց զանազան հիւանդութիւններու բուժման:

Հատիկեղէններէն սովորութիւն է մշակել ցորեն, գարի, տարեկան, կըլկըլ, կորեկ, սիսեռ, ոսպ, լուբիա, բակլայ, կտաւատ, կամբետ (կանեփ), բրինձ, կլուլ (ոլոռն), եւայլն:

Ցորենը կը ցանեն ուշ աշնանը (աշնցան) կամ գարնանը (գարնցան): Ցորենը հաւաքելէն յետոյ կը պահեստաւորեն յատուկ հորերու մէջ, որոնք նախօրոք յարդով ծեփած կ՚ըլլան: Աղքատները ցորենը կ՚աղան երկանքով, իսկ բարեկեցիկ ընտանիքները աղունը (աղալու ենթակայ ցորենը) կը տանին ջրաղաց. աղացած ցորենը բնաղուն կը կոչուի, այն կը լեցնեն փեթակներու մէջ: Նոր ալիւրով թխուած առաջին հացը, գիշերով գաղտնի կը բաժնեն դրացիներուն, անոնց երդիքներէն ցած նետելով. առաւօտեան դրացիները այն ճաշակելով, կ՚օրհնեն.- «Աստուած խապուլ էնէ»:

Բանջարեղէններէն կը մշակեն քալամ (կաղամբ), շաղգամ (շողգամ), տապղի (ստեպղին), բազուկ (ճակնդեղ), կարթոլ (գետնախնձոր), բողկ, սեւ պատիճան (սմբուկ), դդում, կարմիրպատիճան (լոլիկ), վարունգ, խըթէ (վարունգի տեսակ), տաղտեղ (կարմիր կծու պղպեղ), պամիա (կուտատուկ), կարոս, սոխ-սխտոր, եւայլն: Իսկ պտուղներէն կ՚աճեցնեն ձմերուկ, սեխ, թուզ, ընկոյզ, նուշ, թութ, սերկեւիլ, դեղձ, խնձոր, տանձ, խաղող, սալոր, ծիրան, կեռաս, բալ, փշատ, եւայլն: Էրզրում/Կարինէն եւ Տիարպեքիրէն կը ստանան նարինջ, լիմոն, արմաւ, նոր աշխարհ, ձիթապտուղ, մանտարին, եւայլն:

Մուշ քաղաքէն հայ ընտանիք մը (Աղբիւր՝ Համազասպ Ոսկեան, Տարօն-Տուրուբերանի վանքերը, Վիեննա, Մխիթարեան տպարան, 1953):

Մուշ քաղաքի չորս բոլորը՝ լեռնալանջերուն վրայ մշակուած այգեստաններ են, որոնք նաեւ քաղաքի ժողովուրդի համար զբօսավայրեր կը հանդիսանան. այնտեղ կան 19 խաղողի տեսակներ: Խաղողով կը պատրաստեն բազմաթիւ մթերքներ. այն չորցնելով չամիչի կը վերածեն: Իւրաքանչիւր տան բակին մէջ կայ խաղողի հիւթը քամելու համար նախատեսուած գուռ մը, ուր կը լեցնեն խաղողը եւ բոկոտն կոխկռտելով կը ճզմեն, կը քամեն հիւթը, որ յատուկ անցքի միջոցով դուրս կը հոսի գուռէն եւ կը լեցուի լագաններու կամ կաթսաներու մէջ։ Գուռի մեջ մնացած դիրտի վրայ ջուր լեցնելով, քացախի կը վերածեն: Առանձնացուած շիրայով (հիւթով) կը պատրաստեն տարբեր ըմպելիքներ եւ ուտեստներ։ Այսպէս, նախ լեցնելով կարասներու մէջ գինիի կը վերածեն: Ճզմուած խաղողը խառնելով անիսոնի հետ ու թրմելով օղի կը քաշեն: Խաղողի հիւթին խառնելով ճերմակ հող, կʼեռացնեն, ապա կը ձգեն որ հանգստանայ, որմէ յետոյ մզելով, երկար կ՚եռացնեն, մինչեւ որ խտանայ եւ ռուպի վերածուի:

Րոճիկ (շարոց) պատրաստելու համար, շիրային կը խառնեն ալիւր, եռացնելով կը թանձրացնեն, ապա մէջը կը թաթխեն նախապէս թելի վրայ շարուած ընկոյզի միջուկը եւ կը չորցնեն: Պաստեղ պատրաստելու համար նօսր  թանձրուկը (կամ այլ պտուղի հիւթով ստացուած թանձրուկը) կը տարածեն ալրաշաղախ կտաւի մը վրայ, ուր կը չորնայ. ապա կտաւի հակառակ կողմը ջուր ցանելով, պաստեղը կը քաշեն վրայէն: Ռեչել (անուշ) եփելու համար ռուպը ջուրով կը նօսրացնեն եւ մէջը կ՚եռացնեն պտուղը, ապա արեւին տակ դնելով, կը խտացնեն:

Անասնապահութիւնը նոյնքան զարգացած է. ընտանի կենդանիներէն կը բուծեն կով, եզ, գոմէշ, ոչխար, այծ, ձի, էշ. թռչնազգիներէն՝ հաւ, բադ, սագ, կաքաւ, մսրահաւ (հնդկահաւ): Սովորաբար տարին մէկ անգամ միայն մեծ անասուն մը կը մորթեն իբրեւ խաւուրմայի մսացու։ Սակայն տօնական օրերուն կամ հիւրի մը պարագային թռչնամիսով ճաշ կը պատրաստեն. եղջերաւոր անասուններու կաթը կը գործածեն պատրաստելու մածուն, պանիր, ժաժիկ, կարագ, իւղ, եւայլն: Խնոցին, որու ձձում անունը կու տան, երկու տեսակի է.- կախման (կախովի) եւ նստման (նստած, կարասատիպ): Տարածուած է ձկնորսութիւնը շրջակայ գետերու եւ լիճերու վրայ։ Ձկան միսով կը պատրաստեն խաշլամայ կամ խորոված:

Մուշ. գիւղական կեանքէն առնուած տեսարան մը (Աղբիւր՝ Պոտիլ Պիէօրնի հաւաքածոյ)։

Ընտանեկան ճաշի համար կը գործածեն ծացրադիր կլոր սեղան, իսկ հիւրերու համար ունին կաշիէ սուֆրա: Ճաշի ատեն կը նստին ծալլապատիկ, աւանդական նիստուկացի համաձայն նախ կը ճաշեն մեծահասակները, յետոյ երիտասարդները, ապա կանայք. իսկ երեխաները՝ առանձին: Սովորաբար օրը 3 անգամ կը ճաշեն. ակրաթ (առաւօտեան 9-ին), ճաշ (կէսօրուայ 12-ին) եւ ընթրիք (երեկոյեան 6-ին): Սակայն աշխատաւոր դասակարգը ունի երկու այլ ժամեր ալ.- լուսմթի (նախաճաշ) եւ հռամքա (յետմիջօրէի ժամը 3-ին): Տան մէջ կը ճաշեն ընդհանուր ամաններէ: Մեղք կը համարուի ճաշելու ընթացքին հացը ծունկի վրայ դնելը կամ ծուռ երեսի վրայ դարձնելը, նաեւ ամանը կամ բաժակը կիսատ ձգելը. երբ կշտանան, դգալը կը կրթնեցնեն ամանին, իսկ բաժակը գլխիվայր կը դարձնեն:

Աղը կը բերեն Խնուսէն, կը չորցնեն ու կ՚աղան երկանքով. կը պահեստաւորեն կարասներու մէջ: Աղ թափելը մեղք է, որովհետեւ այն սրբութիւն կը համարուի։ Այսպէս տնօրհնէքի ժամանակ քահանան ջուրի եւ հացի հետ նաեւ աղը կ՚օրհնէ:

Բրուտագործութիւնը զարգացած արհեստ մըն է Մուշի մէջ. կենցաղային բազմաթիւ իրեր կը թրծեն, որոնց շարքին նաեւ ամանեղէններ: Հարուստ է ամանեղէններու տեսակները, տարբեր գործածութեան ամաններ իրենց յատուկ անունն ունին.

1) Մշոյ դաշտի Հաւատարիկ գիւղէն (նեկրայիս Տերեճիք) հայ կիներ (Աղբիւր՝ Միշէլ Փապուճեանի հաւաքածոյ, Փարիզ)
2) Շէնիկի և Կէլիէկիւզանի հայ երևելի գիւղացիներ (Աղբիւր՝ Raymond H. Kévorkian, Paul B. Paboudjian, Les Arméniens dans l’Empire Ottoman à la veille du génocide, Paris):

պուտուկ – կերակուր եփելու աման
բով – կոտրած պուտուկ
ծափկիկ կամ ճլուլիկ – փոքր պուտուկ
խամարայ – մեծ պուտուկ, հարիսայի կամ խաշի համար
թանթափիչ – փորով եւ կանթով աման, ուր կը լեցնեն խնոցու թանը
կօտիկ – հողէ աման
քասայ – կօտիկէն մեծ աման
մատրաթ – մեծ քասայ
գութնի քասայ – հերկողներուն կերակուր տանելու աման
խնտլիկ – դաշտ մածուն տանելու աման
մակրդնոց – մակարդի աման
ուսկուրայ – մածունի աման
քթոց – կաթ կթելու աման, երկու կանթով
բուդիկ – կարճ կոթով դգալ
ջոկիկ – խոշոր դգալ
շերեփ – խոշոր խորը դգալ
գթղայ – գինու գաւաթ
սաֆայ – ջուրի գաւաթ
խուփ – կափարիչ
կովըք – ձագար
հողէ թավա – մեծ տապակ
ուղալ – իւղհալ, փոքրիկ տապակ
պարզուն – քամոց (կտորէ)
պունիկ – կանթով խորունկ կողով՝ հացի համար
ցարէմաղ – ալիւրի մաղ
փոկէմաղ – ցորենի մաղ
ջիջէ – լագան, տաշտ
ձիթխաց – ձիթհան գործիք
մեզար – արմտիքի գոգնոց

1) 1929. Արտաշէս Տէր Խաչատուրեանի ծնողներն ու պապենական մեծ մայրը։ Ոտքի, ձախէն աջ՝ Ազնիւ Տէր Խաչատուրեան (մայրը), Համազասպ Տէր Խաչատուրեան (հայրը)։ Նստած կինը՝ Եղիսաբէթ Տէր Խաչատուրեան (մեծ մայրը), իսկ գիրկին նստողը՝ Խաչատուր Տէր Խաչատուրեան։
2) Մշեցի Տէր Խաչատուրեան ընտանիքը, Պէյրութի մէջ 1930-ին։ Ոտքի, ձախէն աջ՝ Արշակ, Սայտէ, Ազնիւ, Համազասպ։ Նստած, ձախէն աջ՝ Պատիհա, Պատիհայի գիրկին՝ Ժոզէֆ, Եղիսաբէթ, Եղիսաբէթի գիրկին՝ Խաչատուր։
(Աղբիւր՝ Համազասպ Տէր Խաչատուրեան, Ապրելու համար, Շիրակ հրատարակչատուն, Պէյրութ, 2015)։

«Հաց, հացի հրեշտակ, Արդար եզան վաստակ, ելնաք բարեխօս առ Աստուած»…. Մշեցի հայ կինը, հացի խմոր շաղելու եւ հացը թխելու ընթացքին այսպէս կ՚աղօթէ անդադար:

Թունտիրը (թոնիր) կառուցուած է երդիքին տակ, տան մէջտեղը, որովհետեւ այն նաեւ տունը տաքցնելու կրակարանն է, գետնափոր կ՚ըլլայ ու կլորաձեւ. վրան կը դնեն խաչըրկաթ (խաչաձեւ կասկարայ), որուն վրայ կը շարեն ճաշի պուտուկները: Սովորաբար առաւօտեան կրակը վառելով կը պատրաստեն ճաշը, յետոյ կրակի յանգելէն յետոյ կը թխեն հացը։

Գրեթէ ամէն օր հաց կը թխեն, յատկապէս բազմանդամ ընտանիքները. հացը կը պահեն տաշտերու կամ սնտուկներու մէջ: Ամրանը, երբ անասունները սար կը տանին, հացը կը թխեն սէլի (սաճ, կլոր եւ ուռուցիկ երկաթէ յարմարանք, որուն տակ կրակ կը վառեն) վրայ: Գիւղերուն մէջ փուռի մշակոյթը չկայ, միայն Մուշ քաղաքի շուկային մէջ կան հացի փուռեր: Շուկան, որ կը գտնուի Սուրբ Մարինէ եկեղեցիի թաղին մէջ, կողք-կողքի արհեստաւորներու եւ առեւտրականներու բազմաթիւ կրպակներ են:

Մշեցիք ունին տարբեր հացատեսակներ. ամենատարածուածը կլոր կամ թունտրանհաց կը կոչուի, 2-3 սմ հաստութեամբ, 35-40 սմ տրամագծով, կարմրաթուշ, կլոր հաց է: Նոյնքան սիրուած է լաւաշ կամ լօշ կոչուող հացը, որ բարակ եւ աւելի մեծ կ՚ըլլայ: Թափթափան լաւաշի երկարութեամբ, սակայն 1 սմ հաստութեամբ հաց մըն է, վրան մատներով գծուած: Իսկ դօնիկ հացը՝ գլանաձեւ, տափակ եւ երկար կ՚ըլլայ: Բոքոնը՝ կլոր, մէջտեղը ծակ հաց մըն է, որուն նաեւ ծակուլիկ կ՚անուանեն: Անեկ խմորով հացը կը կոչուի խուկլի կամ բաղարջ: Երբ խմորը թոնիրի կողէն ցած իյնալով կ՚եփուի մոխիրին մէջ զայն կը կոչեն թունտրան կուտ. այն կը համարեն հրեշտակներու բաժինը: Սովորաբար ցորենի ալիւրով կը պատրաստեն հացերը, սակայն կայ նաեւ կորեկի ալիւրի գործածութիւնը, հազուադէպ առկայ է գարու հացի գործածութիւնը:

Սովորական հացատեսակներէն բացի, ունին հացի խմորով պատրաստուող այլ հացեր, որոնք յաճախ առօրէական են եւ կը թխուին հաց թխելէն յետոյ, վերջին խմորի գունդով:

Մանրել ընկոյզն ու չիրերը, խառնել կանեփը. հացի խմորը բանալ, վրան տարածել խառնուրդը, ինքն իր վրայ ծալլելով գոցել խմորը եւ թխել թոնիրի տաք մոխիրին մէջ զետեղելով:

Հացի խմորի վրայ տարածել ալիւր-իւղ խորիզի խառնուրդը. ինքն իր վրայ ծալլելով գոցել խմորը, թխել. թոնիրէն դուրս հանելէն յետոյ, վրան մեղրաջուր քսել:

Հացի խմորը բանալ, վրան տարածել ժաժիկ (հորած) պանիր, ինքն իր վրայ ծալլելով գոցել խմորը եւ թխել փուռի (կամ թոնիրի) մէջ: Երբ արդէն կարմրած է վրան, հանել փուռէն, վրան իւղ քսել, շերտել եւ ճաշակել:

[Translate to Armenisch:]

խմորի համարˋ
0.5 գաւաթ իւղ կամ կաթի սեր
0.5 գաւաթ մածուն
1 թէյի դգալ սոտա
1.5-2 գաւաթ ալիւր
աղ
1 հաւկիթˋ վրան քսելու համար

միջուկի համարˋ
0.5 գաւաթ չամիչ
0.5 գաւաթ մանրած ընկոյզ
փոշի կասիա

Խմորին համար խառնել մածունն ու սոտան. առանձին շաղել իւղն ու ալիւրը, ապա միացնել իրարու եւ շաղել: Վերածել երկու գունդի եւ ձգել 1 ժամ հանգստանայ:

Բանալ գունդերը, մէկը տարածել փուռի ափսէին մէջ, լեցնել ընկոյզն ու չամիչը, տեղադրել մէկական սեւ եւ ճերմակ կոճակ (կամ հատիկ լուբիա), միւս շերտով ծածկել, ծայրերը ամրացնել, վրան քսել հաւկիթ, ծակծկել եւ թխել:

Ճերմակ կոճակը բախտաւորութեան, իսկ սեւ կոճակը անյաջողութեան խորհրդանիշ է:

100 կրամ մանր կտրտած միս
1 գաւաթ խոշոր ձաւար
3 սոխ
1 ապուրի դգալ իւղ
կանաչի
կարմիր եւ սեւ պղպեղ
ուրց
դաղձ
աղ
կաղամբի տերեւ

Մանրել սոխը. կէսը սոխառած ընել իւղով:
Խառնել մնացեալ սոխը, միսը, ձաւարն ու կանաչին, համեմել:
Փաթթել կաղամբի կիսախաշ տերեւներու մէջ, կաթսայի մէջ շարելու ատեն, սոխառած լեցնել առանքները:
Վրան լեցնել ջուր, եփել մինչեւ որ ջուրը ներծծուի:

200 կրամ ղաւուրմա՝ իւղով
2 սոխ
1 գաւաթ խոշոր ձաւար
չոր կանաչի
խոշոր աղացած կարմիր պղպեղ
աղ
կաղամբի տերեւ

Մանրել սոխը եւ սոխառած ընել ղաւուրմայի իւղով։
Մանրել ղաւուրմայի միսը, խառնել ձաւարը, կանաչին, սոխառածը:
Փաթթել կաղամբի կիսախաշ տերեւներու մէջ։
Վրան լեցնել ջուր, եփել մինչեւ որ ջուրը ներծծուի:

0.5 քիլօկրամ աղացած իւղոտ միս
2 գաւաթ բրինձ կամ խոշոր ձաւար
1 սոխ
5 լոլիկի չիր (կամ 1 ապուրի դգալ լոլիկի մածուկ)
կանաչի
կարմիր եւ սեւ պղպեղ
աղ
խաղողի տերեւ
սալորաչիր

Մանրել սոխը, կանաչին եւ լոլիկի չիրը, խառնել մնացեալ բաղադրիչները եւ եռանկիւնաձեւ կամ քառանկիւնաձեւ տոլմաներ փաթթել: Շարել կաթսային մէջ, առանքները սալորաչիր դնել, ջուր լեցնել, վրան ծանր աման մը դնել եւ եփել:

* Նոյն միջուկով կը պատրաստուի նաեւ սոխով տոլման: Խոշոր սոխերը կիսախաշ եփելով, կողերէն սեղմելով դուրս հանել շերտերը: Միջուկով լցոնել, շարել կաթսային մէջ եւ եփել:

2 գաւաթ խոշոր ձաւար
1 գաւաթ կանեփ
3 սոխ
10 հատ լոլիկի չիր
կանաչի
կարմիր եւ սեւ պղպեղ
ուրց, դաղձ
աղ
խաղողի տերեւ
սալորաչիր, ծիրանաչիր

Խարկել կանեփը եւ աղալ: Մանրել լոլիկի չիրն ու սոխը:
Խառնել բաղադրիչները եւ փաթթել խաղողի տերեւով տոլմաներ:
Կաթսայի մէջ դասաւորելու ատեն, առանքները շարել չիրը:
Լեցնել ջուր, վրան ծանր աման դնել, եփել:

2 գաւաթ խոշոր ձաւար
1 գաւաթ խաշած սիսեռ
4 սոխ
4 պճեղ սխտոր
10 հատ լոլիկի չիր
1 նուռ
ձէթ
կանաչի
աղ
խաղողի տերեւ
ստեպղին

Մանրել սոխը, սխտորը, կանաչին եւ լոլիկի չիրը:
Խառնել մնացեալ բաղադրիչները:
Փաթթել խաղողի տերեւի մէջ, կաթսայի յատակը շարել կլոր շերտուած ստեպղին, դասաւորել տոլմաները, լեցնել ջուր, վրան դնել ծանր աման մը եւ եփել:

¼  գաւաթ լուբիա
¼ գաւաթ սիսեռ
¼ գաւաթ ոսպ
¼ գաւաթ ծեծած
0.5 քիլօկրամ սոխ
0.5 գաւաթ ձէթ
10 հատ լոլիկի չիր
ծիրանաչիր եւ սալորաչիր
թարմ կանաչի
ուրց, դաղձ, ծիթրոն
կարմիր եւ սեւ պղպեղ
աղ
թթու կաղամբ

Խաշել նախապէս թրջած հատիկեղէնը առանձին-առանձին:
Սոխը մանրել ու շոգեխաշել ձէթի մէջ:
Լոլիկի չիրը փշրել:
Խառնել բոլոր բաղադրիչները եւ փաթթել կաղամբի տերեւով տոլմաներ:
Շարել կաթսայի մէջ, առանքներըˋ սալորաչիր եւ ծիրանաչիր դնելով: Լեցնել ջուր, մինչեւ որ ծածկուին տոլմաները. վրան ծանր աման մը դնել, որպէսզի եռալու ժամանակ տոլմաները չտեղաշարժուին, գոցել կափարիչը եւ եփել մինչեւ որ ջուրն ամբողջութեամբ ներծծուի: Մատուցել գաղջ կամ պաղ:

1 գաւաթ խոշոր ձաւար
2.5 գաւաթ ջուր
2 սոխ
1 ապուրի դգալ իւղ
կարմիր փոշի պղպեղ
փոշի անանուխ
աղ

Սոխառածի վրայ լեցնել ձաւարը, ապա ջուրը, համեմել եւ մարմանդ կրակով եփել, մինչեւ որ ջուրն ամբողջութեամբ ներծծուի:

Շերտել սոխը, խաշել ձաւարի հետ. կրակը մարելէն առաջ խառնել իւղն ու ղաւուրմայի կտորները:

Խաշել էրիշտան (ռշտա, ռշտէ, տնական մաքարոն), ջրքամել, վրան լեցնել իւղ կամ սոխառած:

1 գաւաթ բրինձ
2 գաւաթ ջուր
1 ապուրի դգալ իւղ
աղ

Եռացնել  ջուրը, լեցնել բրինձը, գոց կափարիչով մարմանդ կրակին եփել. երբ ջուրն ամբողջութեամբ ներծծուի, կրակը, մարել, վրան լեցնել իւղը, նորէն գոցել կափարիչը, ձգել որ փիլաւը հանգստանայ:

1 գաւաթ ոսպ
0.5 գաւաթ խոշոր ձաւար (կամ բրինձ)
1 ապուրի դգալ իւղ
կանաչ սոխ
աղ

Խաշել ոսպը, ջրքամել:
Մանրել սոխը եւ իւղով շոգեխաշել:
Խաշել խոշոր ձաւարը, անմիջապէս աւելցնել ոսպը, նաեւ սոխառածը, գոցել կափարիչը, ձգել 10 վայրկեան, ապա մատուցել:

200 կրամ ղաւուրմայի միս
0.5 քիլօկրամ դդում
2 սոխ
3 պճեղ սխտոր
1 գաւաթ խոշոր ձաւար
չոր կանաչի
կարմիր եւ սեւ պղպեղ
աղ

Ինքն իր իւղով տապկել միսն ու շերտուած սոխը:
Աւելցնել կտրտած դդումը, ջուրը, քիչ անց ձաւարը, սխտորն ու համեմունքը:
Եփել մինչեւ ջուրի ներծծուիլը:

1 գաւաթ խաշած սիսեռ
¼ գաւաթ բարակ էրիշտա
1 գաւաթ խոշոր ձաւար
2.5 գաւաթ ջուր (կամ խաշած սիսեռի ջուրը)
2 ապուրի դգալ իւղ
կարմիր պղպեղ
անանուխ
աղ

Իւղի մէջ կարմրցնել էրիշտան, աւելցնել ձաւարը, սիսեռը, ջուրն ու համեմունքը, եւ եփել մարմանդ կրակով, մինչեւ որ ջուրն ամբողջութեամբ ներծծուի:

Մանրած սունկը տապկել սոխառածին հետ, վրան լեցնել խոշոր ձաւար, ջուր, համեմել եւ եփել, մինչեւ որ ջուրն ամբողջութեամբ ներծծուի:

Խաշել մանրած կանկառը, լեցնել խոշոր ձաւար կամ բրինձ, եփել մինչեւ որ ջուրն ամբողջութեամբ ներծծուի, կրակը մարելէն առաջ խառնել իւղը կամ սոխառածը:

Խաշած ու ջրքամած աւելուկը տապկել սոխառածին հետ, վրան լեցնել ջուր եւ խոշոր ձաւար, համեմել եւ եփել, մինչեւ որ ջուրն ամբողջութեամբ ներծծուի:

Մանրած ժախը (բոխի) խաշել, վրան լեցնել խոշոր ձաւար, համեմել եւ եփել, մինչեւ որ ջուրն ամբողջութեամբ ներծծուի. կրակը մարելէն առաջ խառնել իւղը կամ սոխառածը:

Խաշել բակլան, ջրքամել: Սոխառածին վրայ լեցնել բակլան, խոշոր ձաւար, ջուր, համեմել եւ եփել, մինչեւ որ ջուրն ամբողջութեամբ ներծծուի:

Եռացնել խնոցու թանը, մէջը խաշել էրիշտան, մատուցել վրան իւղ լեցնելով:

Ջուրը եռացնել, քանի մը հաւկիթ զարնել, լեցնել վրան խառնելով. համեմել աղ-պղպեղ-կանաչիով, ապա մէջը բրդելով հին հացերը՝ ճաշակել:

3 սոխ
3 լոլիկ
3 հաւկիթ
2 ապուրի դգալ իւղ
կարմիր եւ սեւ պղպեղ
կանաչի
աղ

Սոխը մանրել, տապկել իւղով:
Աւելցնել մանրած լոլիկը, ջուրն ու համեմունքը:
Զարնել հաւկիթները եւ լեցնել վրան:
Խառնել մանրած կանաչին եւ ճաշակել մէջը հաց բրդելով:

0.5 քիլօկրամ սունկ
2 սոխ
2 լոլիկ
2 պղպեղ
3 հաւկիթ
2 ապուրի դգալ իւղ
կարմիր եւ սեւ պղպեղ
կանաչի
աղ

Սունկն ու սոխը մանրել, տապկել իւղով:
Աւելցնել մանրած լոլիկն ու պղպեղը, ջուրն ու համեմունքը:
Զարնել հաւկիթները եւ լեցնել վրան:
Խառնել մանրած կանաչին եւ ճաշակել մէջը հաց բրդելով:

100 կրամ չեչիլ (թել) պանիր
2 սոխ
2 լաւաշ
1 ապուրի դգալ իւղ
ջուր

Սոխը մանրել եւ պատրաստել սոխառած։
Թել պանիրն ու կտրտած լաւաշը իրարու վրայ շարել։
Լեցնել եռման ջուր, մինչեւ որ ծածկուի լաւաշը։
Մատուցել տաք-տաք, վրան սոխառած լեցնելով:

1 լիթր մածուն
1 ապուրի դգալ ալիւր
1 ապուրի դգալ իւղ
սխտոր
աղ
չոր լաւաշ

Խառնել մածունն ու ալիւրը եւ եռացնել. ապա մէջը ճզմել սխտորը:
Մատուցել իւրաքանչիւր ամանի մէջ լաւաշի վրայ եփած մածունը լեցնելով, ապա քիչ մը իւղ:

1 գաւաթ ոսպ
1 լիթր մածուն
1 ապուրի դգալ ալիւր
1 ապուրի դգալ իւղ
աղ
չոր լաւաշ

Խաշել ոսպը:
Առանձին խառնել մածունն ու ալիւրը եւ եռացնել:
Միասին շարունակել եփել ոսպը, մանրած սոխը, իւղն ու եփած մածունը:
Մէջը հին հաց բրդելով ճաշակել:

0.5 քիլօկրամ խնջլոզ (բանջարի տեսակ)
1 գաւաթ խոշոր ձաւար
1 ապուրի դգալ իւղ
աղ

Խաշել խնջլոզը, աւելցնել ձաւարը եւ եփել. մատուցել վրան իւղ լեցնելով:

0.5 քիլօկրամ կանաչ լուբիա
2 սոխ
1 ապուրի դգալ իւղ
2 հաւկիթ
կանաչի
կարմիր եւ սեւ պղպեղ
աղ

Կտրտել եւ քիչ ջուրով խաշել լուբիան:
Շերտել սոխը, տապկել իւղով, խառնել խաշած լուբիան, համեմել եւ շարունակել եփել մարմանդ կրակով:
Զարնել հաւկիթները, լեցնել լուբիային վրայ, խառնել. վրան ցանել մանրած կանաչի եւ մատուցել:

0.5 քիլօկրամ կանաչ բակլայ
2 սոխ
3 լոլիկ
ձէթ
կարմիր եւ սեւ պղպեղ
աղ

Կտրտել եւ քիչ ջուրով խաշել բակլան:
Շերտել սոխը, շոգեխաշել ձէթին մէջ, խառնել բակլան, քանի մը վայրկեան միասին շոգեխաշել, ապա վրան լեցնել մանրած լոլիկը, համեմել եւ շարունակել եփել մարմանդ կրակով:
Մատուցել մածուն-սխտորով:

1 գաւաթ խոշոր ձաւար
3 պճեղ սխտոր
իւղ

չորթանի փոխարէնˋ
1 լիթր մածուն
2 ապուրի դգալ ալիւր
աղ

Ձաւարը եփել առատ ջուրով, մինչեւ որ խիւսի վերածուի:
Մածունը եւ ալիւրը խառնել, եռացնել, մէջը ճզմել սխտորը:
Ճաշակելու ժամանակ իւրաքանչիւրը իր ամանին մէջ կը լեցնէ ձաւարի խիւսը, որուն մէջտեղը փոսիկ բանալով՝ եփած մածունը, անոր մէջ ալ դգալ մը իւղ:

Սամերը կորեկի տեսակ է, որ նման է ցորենին. այն կը ծեծեն սանդի մէջ, ապա կը մաղեն խոշոր մաղով: Աղացած սամերը եփել բաւարար ջուրով, ապա վրան սոխառած լեցնելով՝ ճաշակել:

«Թանով սամրէ ճաշ» կը պատրաստեն աղացած սամերը եփելով թանի մէջ ու կը մատուցեն սոխառածով: Իսկ «կաթով սամրէ ճաշ»ը կ՚եփեն կաթով եւ կը մատուցեն իւղով:

Առատ չիրի վրայ լեցնել եռման ջուր, այնքան որ ծածկէ չիրերը, քանի մը վայրկեան եռացնել: Մատուցելու ժամանակ վրան լեցնել իւղ եւ ճաշակել մէջը հաց բրդելով:

Սովորութիւն է նաեւ իւղով շոգեխաշել տանձի չիրը եւ ճաշակել հացով:

1 գաւաթ լուբիա
1 գաւաթ ծիրանաչիր
2 սոխ
1 ապուրի դգալ իւղ
աղ

Խաշել նախապէս թրջած լուբիան, աւելցնել ծիրանաչիրն ու սոխառածը, շարունակել եփել, մինչեւ փափկանալը:

1 քիլօկրամ դդում
2 սոխ
2 պճեղ սխտոր (ըստ ցանկութեան)
1 ապուրի դգալ իւղ
կարմիր կծու պղպեղ
չոր կանաչի
աղ

Խաշել դդումը քիչ ջուրով, ապա ճզմելով խիւսի վերածել:
Մանրել սոխը եւ տապկել իւղով:
Լեցնել սոխառածը դդումի վրայ, համեմել, ճզմել սխտորը եւ մատուցել:

0.5 քիլօկրամ թթու կաղամբ
3 սոխ
2 գետնախնձոր
0.5 գաւաթ խոշոր ձաւար
1 ապուրի դգալ իւղ կամ ձէթ
չոր կանաչի
կարմիր պղպեղ

Մանրել թթու կաղամբը եւ խաշել առատ ջուրով:
Մանրել սոխը եւ շոգեխաշել իւղով:
Կաղամբի վրայ լեցնել մանրած գետնախնձորը, ձաւարը, սոխառածն ու համեմունքը եւ շարունակել եփել մարմանդ կրակով:
* Կայ  նաեւ քռչիկի մէկ այլ տարբերակ.- մանրած ու խաշած կաղամբի թթուի վրայ աւելցնել նախապէս խաշած սիսեռ ու ձաւար, շարունակել եփել, վերջաւորութեան լեցնել սոխառածը եւ մանրած կանաչին:

0.5 քիլօկրամ թթու կաղամբ
1 գաւաթ խաշած ծեծած
200 կրամ ղաւուրմա
2 սոխ
կանաչի եւ սոխ՝ վրան ցանելու համար

Խաշել մանրած թթուն. մանրել 2 սոխն ու ղաւուրման, տապկել ինքն իր իւղով, ապա լեցնել թթուի վրայ. խառնել ծեծածը եւ շարունակել եփել: Մատուցել վրան լեցնելով մանրուած կանաչի ու սոխ:

1 գաւաթ ոսպ
0.5 քիլօկրամ դդում
2 սոխ
1 ապուրի դգալ իւղ կամ ձէթ
կարմիր եւ սեւ պղպեղ
կանաչի
աղ

Խաշել ոսպը։
Մանրել սոխը եւ շոգեխաշել իւղով:
Երբ արդէն իսկ խաշած է ոսպը, աւելցնել կտրտած դդումը, սոխառածը, մանրած կանաչին ու համեմունքը եւ շարունակել եփել, մինչեւ որ բոլոր բաղադրիչներն ալ փափկանան:

1 գաւաթ ոսպ
0.5 քիլօկրամ ճակնդեղ
2 սոխ
1 ապուրի դգալ իւղ կամ ձէթ
կարմիր եւ սեւ պղպեղ
կանաչի
աղ

Խաշել ոսպը, ընթացքին աւելցնել կտրտած ճակնդեղը:
Մանրել սոխը եւ շոգեխաշել իւղով:
Երբ արդէն իսկ խաշած են ոսպն ու ճակնդեղը, խառնել սոխառածը, մանրած կանաչին ու համեմունքը եւ շարունակել եփել, մինչեւ որ բոլոր բաղադրիչներն ալ փափկանան:

4 սմբուկ
3 լոլիկ
2 պղպեղ
2 գետնախնձոր
2 սոխ
4 պճեղ սխտոր
կանաչի
իւղ կամ ձէթ
կարմիր եւ սեւ պղպեղ
աղ 

Բոլոր բանջարեղէնները կտրտել, շարել կաթսային մէջ, համեմել, վրան լեցնել իւղ կամ ձէթ, գոցել կափարիչը եւ մարմանդ կրակով շոգեխաշել:

250 կրամ ղաւուրմայի միս
4 սմբուկ
2 լոլիկ
2 սոխ
կարմիր եւ սեւ պղպեղ
աղ

Մանրել միսը եւ իր իւղով տապկել, աւելցնել մանրած սոխն ու սմբուկը, շոգեխաշել. յետոյ լեցնել մանրած լոլիկը, համեմել, եփել մինչեւ բոլոր բաղադրիչները փափկանան:

* Նոյն ճաշը առանց միսի ալ կ՚եփուի, ամենավերջը վրան 2 հաւկիթ կը լեցնեն:

1 քիլօկրամ գետնախնձոր
3 սոխ
3 լոլիկ
3 պճեղ սխտոր
իւղ կամ ձէթ
կարմիր եւ սեւ պղպեղ
կանաչի
աղ

Սոխը շերտել եւ շոգեխաշել իւղով. լեցնել  մանրած գետնախնձորը, քանի մը վայրկեան եփել, ապա աւելցնել մանրած լոլիկը, սխտորը, համեմել եւ եփել: Կրակը մարելէն առաջ վրան ցանել մանրած կանաչին:

0.5 քիլօկրամ իւղոտ միս
0.5 քիլօկրամ լոլիկ
2 գետնախնձոր
2 պղպեղ
2 սոխ
կանաչի
կարմիր եւ սեւ պղպեղ
աղ

Միսը կտրտել եւ ինքն իր իւղով տապկել. ապա բոլոր բաղադրիչները միասին լեցնել եւ մարմանդ կրակով շոգեխաշել:

Սպիտկուկ բանջարը ուշ գարնան կը հաւաքեն, կը հիւսեն եւ կը չորցնեն: Գործածելէն առաջ կը լուան տաք ջուրով, կը կտրտեն ու կը խաշեն:

100 կրամ սպիտկուկ չոր բանջար
1 գաւաթ ծեծած
իւղ
աղ

Խաշել ծեծածը, աւելցնել խաշած ու ջրքամած սպիտկուկը, միասին եփել մարմանդ կրակով, ըստ կարիքի վրան ջուր աւելցնելով: Մատուցել մէջտեղը իւղ լեցնելով:

Առօրէական բրդօշ է, սովորաբար առաւօտեան նախաճաշին կը պատրաստուի տաք հացը մանրելով ու մատներով տրորելով քիչ մը իւղի մէջ. ոմանք նաեւ պանիրի փշրուք (կամ շաքար) կʼաւելցնեն վրան: Աւելի յարգի է, երբ սովորական ցորենի հացի փոխարէն կորեկի հացով կը պատրաստուի ճմուռը:

Առօրէական բրդօշներ են նաեւ մածնաբրդօշն ու կաթնաբրդօշը, մածունի կամ կաթի վրայ մանրելով հացը կը ճաշակեն:

Մշոյ դաշտի Սէմալ գիւղի հայկական դպրոցին աշակերտներն ու ծնողներ (Աղբիւր՝ ՀՅԴ արխիւ, Ուոթըրթաուն, Մասաչուսէց)։

1 քիլօկրամ իւղոտ միս
2 սոխ
50 կրամ չոր պղպեղ
50 կրամ լոլիկի չիր
կանաչի
կարմիր եւ սեւ պղպեղ
աղ

Խաշել միսը, ընթացքին աւելցնել շերտուած սոխը, չոր կանաչ պղպեղն ու լոլիկի չիրը, համեմել եւ շարունակել եռացնել, մինչեւ եփուիլը:

Ձուկը կտրտել, կաթսայի մէջ դասաւորել, կողքերը սոխ, ստեպղին, գետնախնձոր, լոլիկ, պղպեղ, կանաչի, համեմունք: 0.5 գաւաթ ջուր լեցնել եւ մարմանդ կրակով շոգեխաշել:

Ամբողջական գառը մաքրելէ յետոյ, վրան կը քսեն մածուն, կը համեմեն աղ-պղպեղ-սխտորով եւ կը կախեն նոր յանգած թոնիրին մէջ։ Տակը կը տեղադրեն համապատասխան չափի մեծ կաթսան լեցուած խոշոր ձաւարով, սոխով ու ջուրով: Թոնիրին բերանը կը փակեն խուփով, ցեխով կը ծեփեն ծայրերը, երեք գունդ ցեխ կը դնեն կափարիչին վրայ։ Երբ ցեխը չորնայ ու ճաքճքի, ուրեմն պատրաստ է խորովուն:

Նման է խորովուին, բայց այն կը պատրաստուի փուռերուն մէջ, հետեւաբար քաղաքային մշակոյթ է։ Ամբողջական գառը կը համեմեն աղ-պղպեղ-սխտորով եւ փուռի մեծ սինիով կը խորովեն փուռին մէջ: Երբ կը սկսի իւղը հալիլ եւ հոսիլ սինիին մէջ, հանելով փուռէն կը քամեն իւղը, նորէն կը դնեն փուռին մէջ, ուր կը սկսի կարմրիլ: Այդ իւղով սովորաբար կը պատրաստեն ձաւարով փիլաւ եւ միասին կը մատուցեն:

Կը պատրաստեն երկու ձեւով.- խաշելով կամ տապկելով: Կը մատուցեն ձաւարով փիլաւի վրայ:

Հարիսա կը պատրաստեն ոչխարի (կամ աքլորի) միսը, ծեծած ցորենն ու ջուրը լեցնելով պուտուկին մէջ եւ այն տեղադրելով տաք թոնիրին մէջ, ուր կը մնայ ամբողջ գիշեր: Հանելով թոնիրէն, թնդոցով (հարիսան հարելու թիակ) կը հարեն ու կը մատուցեն վրան իւղ լեցնելով:

Ոմանք ծեծածի հետ նաեւ սիսեռ կը դնեն:

Երբեմն նաեւ սպիտկուկ կոչուող բանջար կը խառնեն ծեծածին հետ:

Քեապապ (խորոված) կը պատրաստեն մանրած ու ծեծած (աղացած) միսով: Միսը համեմելով ու խառնելով ճզմուած սոխ, սխտորի ու կանաչիներու հետ, կը պատրաստեն երեք տարբեր եփելու եղանակով.-

• 1.- Շիշ քեապապ, շամփուրի վրայ անցնելով կը խորովեն:
• 2.- Տապկուած քեապապ, կլոր ու տափակ կոլոլակներ (քէօֆթէ) պատրաստելով, կը տապկեն տապակին մէջ:
• 3.- Խորովու՝ թոնիրին մէջ, կլորցուած ու տափակ, թոնիրին կողքերը կպցնելով կը խորովեն:

2 գաւաթ ծեծած
1 գաւաթ սիսեռ
0.5 քիլօկրամ իւղոտ միս
աղ

Մանրել եւ խաշել միսը, աւելցնել նախապէս թրջած հատիկեղենը: Եփել մինչեւ որ ջուրը գրեթէ քաշուի:

Անասունի գլուխն ու տոտիկները, ինչպէս նաեւ ստամոքսը կը մորթազերծեն, կը խանծեն, ապա աղի ջուրին մէջ մէկ օր պահելէ յետոյ կը լուան ու տեղադրելով խաշի յատուկ խոշոր կաթսային մէջ, ջուր կը լեցնեն, ամբողջ գիշերը մարմանդ կը խաշի թոնիրին մէջ: Առտու արդէն պատրաստ կ՚ըլլայ. հաւաքուելով տօնական սեղանին շուրջ կը ճաշակեն մէջը սխտոր եւ լաւաշ լեցնելով:

Սէմալցի (Մշոյ դաշտ) հայ գիւղացիներ (Աղբիւր՝ ՀՅԴ արխիւ, Ուոթըրթաուն, Մասաչուսէց)։

Մշեցիք ջրալի կերակուրին սովորաբար ապուր կ՚ըսեն. սակայն յաճախ նաեւ կը գործածուի շորպա, չորպա, վռիկ անունները: Ունին թանով, մածունով եւ չորթանով տեսակները, ինչպէս նաեւ թթու կաղամբով պատրաստուող ապուրներ:

1 լիթր մածուն
1 հաւկիթ
0.5 գաւաթ ծեծած
իւղ
թարմ կանաչիներˋ գինձ, ծիթրոն եւ դաղձ
աղ

Խաշել ծեծած ցորենը։
Հարել մածունն ու հաւկիթը եւ քիչ-քիչ լեցնել եռացող հատիկին վրայ, անընդհատ խառնելով:
Մանրել կանաչիները եւ կրակը մարելէն առաջ աւելցնել ապուրին վրայ:
Մատուցելու ատեն, ըստ նախասիրութեան իւղ լեցնել:

1 լիթր մածուն
1 հաւկիթ
0.5 գաւաթ ծեծած
2 սոխ
1 ապուրի դգալ իւղ
կարմիր պղպեղ
անանուխ
աղ

Խաշել ծեծած ցորենը:
Հարել մածունն ու հաւկիթը եւ քիչ-քիչ լեցնել եռացող հատիկին վրայ, անընդհատ խառնելով:
Մանրել սոխը եւ շոգեխաշել իւղով:
Կրակը մարելէն առաջ համեմել, խառնել սոխառածը:

Քանի մը ժամ առաջ, տաք ջուրով թրջել չորթանները: Խաշել ծեծած ցորենը, տրորելով նօսրացնել չորթանը, լեցնել ծեծածին վրայ, եռացնել: Մատուցել սոխառածով:

1 լիթր մածուն
1 հաւկիթ
0.5 գաւաթ ծեծած
3 կանկառ (արտիճուկ)
2 սոխ
1 ապուրի դգալ իւղ
կարմիր պղպեղ
անանուխ
աղ

Խաշել ծեծած ցորենը:
Ընթացքին, մանրել սոխն ու կանկառը, լեցնել ծեծածի վրայ եւ շարունակել խաշել:
Հարել մածունն ու հաւկիթը եւ քիչ-քիչ լեցնել եռացող հատիկին վրայ, անընդհատ խառնելով:
Կրակը մարելէն առաջ համեմել, խառնել իւղը:

0.5 քիլօկրամ բանջար
0.5 գաւաթ ոսպ կամ խոշոր ձաւար
2 սոխ
1 ապուրի դգալ իւղ
2 պճեղ սխտոր
կարմիր պղպեղ
աղ

Խաշել ոսպը (կամ ձաւարը), աւելցնել մանրած բանջարը, սոխն ու սխտորը, համեմունքը, իւղը եւ եփել:

Սովորական ջուրի մէջ խաշել ձաւարը, երբեմն նաեւ սոխ ու կանաչի, բայց առանց իւղի:

1 գաւաթ ոսպ
0.5 գաւաթ խոշոր ձաւար
2 սոխ
1 ապուրի դգալ իւղ
կարմիր եւ սեւ պղպեղ
աղ

Խաշել ոսպը, աւելցնել ձաւարը, ապա սոխառածն ու համեմունքը եւ շարունակել եփել:

1 գաւաթ սիսեռ
0.5 գաւաթ ձաւար
2 սոխ
1 ապուրի դգալ իւղ
2 պճեղ սխտոր
կանաչի
կարմիր պղպեղ
աղ

Խաշել սիսեռը, աւելցնել ձաւարն ու սոխառածը, շարունակել եփել. մատուցելու ատեն վրան ճզմել սխտոր ու ցանել մանրած կանաչի:

Խաշել մանրած կաղամբն ու սոխը, աւելցնել ափ մը խոշոր ձաւար, համեմել, շարունակել եփել: Մատուցելու ատեն խառնել իւղ եւ մանրած կանաչի:

0.5 քիլօկրամ շողգամ
1 գաւաթ խաշած սիսեռ
2 սոխ
1 ապուրի դգալ իւղ
լոլիկի չիր (կամ լոլիկի մածուկ)
կանաչի
կարմիր եւ սեւ պղպեղ
աղ

Սոխառածի վրայ լեցնել մանրած շողգամը եւ շոգեխաշել: Աւելցնել աղացած լոլիկի չիրը, սիսեռն ու կանաչին, համեմունքն ու ջուր եւ շարունակել եփել:

1 գաւաթ խոշոր ձաւար կամ բրինձ
2 գաւաթ ջուր
2 գաւաթ կաթ
իւղ
աղ

Ձաւարը (կամ բրինձը) խաշել ջուրին մէջ, ապա լեցնել կաթն ու իւղը, շարունակել եփել:

1 գաւաթ ծեծած
2 գետնախնձոր
2 սոխ
1 ապուրի դգալ իւղ
թարմ կամ չոր կանաչի
կարմիր եւ սեւ պղպեղ
աղ

Խաշել ծեծած ցորենը, աւելցնել մանրած գետնախնձորն ու սոխառածը, համեմել եւ շարունակել եփել, մինչեւ որ բոլոր մթերքներն ալ եփուին:

1 քիլօկրամ խառը բանջարներ (խնջլոզ, սիբեխ -բանջարի տեսակ-, սպիտկուկ, եւայլն)
2 սոխ
1 ապուրի դգալ իւղ
0.5 գաւաթ խոշոր ձաւար
կարմիր եւ սեւ պղպեղ
աղ

Խաշել մանրած բանջարները, աւելցնել ձաւարն ու սոխառածը, համեմել եւ շարունակել եփել եւս 15 վայրկեան:

Խաշել էրիշտան, վրան լեցնել եռացած թանը, ապա սոխառածը. համեմել ուրցով եւ շարունակել եփել:

1 գաւաթ հատիկ լուբիա
100 կրամ էրիշտա
2 սոխ
3 պճեղ սխտոր
1 ապուրի դգալ իւղ
կարմիր եւ սեւ պղպեղ
թարմ կամ չոր կանաչի
աղ

Խաշել նախապէս թրջած լուբիան. աւելցնել սոխառածը, էրիշտան եւ համեմունքը: Կրակը մարելէն առաջ վրան ճզմել սխտորը:

250 կրամ իւղոտ միս
2 սոխ
10 հատ լոլիկի չիր (կամ 2 ապուրի դգալ լոլիկի մածուկ)
կարմիր եւ սեւ պղպեղ
կանաչի
աղ

կլուլիկի համար՝
0.5 քիլօկրամ ծեծած միս
2.5 գաւաթ մանր ձաւար
աղ

Կտրտել ու խաշել միսը, ապա համեմել, աւելցնել մանրած սոխը, փշրուած լոլիկի չիրը (կամ մածուկը) եւ շարունակել եփել:
Մինչ այդ, խառնել ծեծած միսն ու ձաւարը, ջուրով շաղել, պատրաստել կլոր ու տափակ գնդիկներ եւ լեցնելով ապուրին վրայ, խաշել:
Կրակը մարելէն առաջ լեցնել մանրած կանաչին:

* Ոմանք նաեւ 2 հատ զարնուած հաւկիթ կը լեցնեն կանաչիին հետ միասին:

պատեանի համարˋ
0.5 քիլօկրամ ծեծած միս
2 գաւաթ մանր ձաւար
աղ

միջուկի համարˋ
0.5 քիլօկրամ աղացած իւղոտ միս
2 սոխ
0.5 գաւաթ մանրած ընկոյզ
կարմիր եւ սեւ պղպեղ
աղ

Միջուկի համար միսը տապկել ինքն իր իւղով, ապա լեցնել մանրած սոխը, շարունակել եփել, մինչեւ որ ջուրն ամբողջութեամբ ներծծուի. համեմել, խառնել ընկոյզը, ձգել պաղի:
Խառնել ծեծած միսն ու ձաւարը, ընթացքին մատները ջրոտել եւ շարունակել շաղել, մինչեւ որ փափուկ խմոր ստացուի:
Վերցնել խմորէն, մատներով փոս բանալ, լցոնել միջուկով, գոցել, կլորել հարթեցնելով արտաքինը: Կոլոլակները (քէօֆթէ) պատրաստել ափի մեծութեամբ, որովհետեւ «բետ» անուանումը կը նշանակէ մեծ:
Խաշել աղաջուրի մէջ եւ մատուցել տաք:

* Երբեմն միջուկի մէջ նաեւ նուռ կը դնեն:

պատեանի համարˋ
0.5 քիլօկրամ ծեծած միս
2 գաւաթ մանր ձաւար
աղ

միջուկի համարˋ
300 կրամ աղացած իւղոտ միս
2 սոխ
0.5 գաւաթ մանրած ընկոյզ
0.5 գաւաթ խաշած բրինձ
կարմիր եւ սեւ պղպեղ
աղ

Միջուկի համար միսը տապկել ինքն իր իւղով, ապա լեցնել մանրած սոխը, շարունակել եփել, մինչեւ որ ջուրն ամբողջութեամբ ներծծուի. համեմել, խառնել բրինձն ու ընկոյզը, ձգել պաղի:
Խառնել ծեծած միսն ու ձաւարը, ընթացքին մատները ջրոտել եւ շարունակել շաղել, մինչեւ որ փափուկ խմոր ստացուի:
Վերցնել խմորէն, մատներով փոս բանալ, լցոնել միջուկով, գոցել, կլորել հարթեցնելով արտաքինը: Կոլոլակները (քէօֆթէ) պատրաստել ընկոյզի մեծութեամբ:
Տապկել ձէթով կամ խաշել աղաջուրի մէջ եւ մատուցել տաք:

պատեանի համարˋ
2 գաւաթ մանր ձաւար
1 գաւաթ մանրաձաւար (սիմիտ)
կարմիր եւ սեւ պղպեղ
աղ

միջուկի համարˋ
0.5 քիլօկրամ ծիրանաչիր եւ սալորաչիր
4 սոխ
0.5 գաւաթ մանրած ընկոյզ
ձէթ
չոր կանաչի
կարմիր եւ սեւ պղպեղ
աղ

Միջուկի համար մանրել սոխը, շոգեխաշել ձէթով:
Մանրել չիրը, ընկոյզի հետ խառնել սոխառածին, համեմել, ձգել պաղի:
Խառնել պատեանի բաղադրիչները, շաղել ջուրով, մինչեւ որ փափուկ խմոր ստացուի:
Վերցնել խմորէն, մատներով փոս բանալ, լցոնել միջուկով, գոցել, կլորել հարթեցնելով արտաքինը: Կոլոլակները (քէօֆթէ) պատրաստել ընկոյզի մեծութեամբ:
Խաշել աղաջուրի մէջ եւ մատուցել տաք:

3 կանկառի թթու
3 սոխ
ձէթ
կարմիր պղպեղ
աղ

կլուլիկի (քէօֆթէ) համարˋ
1 գաւաթ մանր ձաւար
0.5 գաւաթ ալիւր
կարմիր եւ սեւ պղպեղ
չոր կանաչի
աղ

Կլուլիկի համար խառնել ձաւարը, ալիւրն ու համեմունքը, շաղել ջուրով, վերածել գնդիկներու:
Մանրել եւ խաշել կանկառի թթուն:
Մանրել սոխը եւ շոգեխաշել ձէթով, լեցնել կարմիր պղպեղ:
Խառնել կանկառը, կլուլիկներն ու սոխառածը, եռացնել մինչեւ որ կլուլիկները եփուեն, աւելցնել ջուր, եթէ հարկն է:

3 կանկառի թթու
3 սոխ
ձէթ

պատեանի համարˋ
2 գաւաթ մանր ձաւար
1 գաւաթ ալիւր
կարմիր եւ սեւ պղպեղ
աղ

միջուկի համարˋ
1 քիլօկրամ սոխ
ձէթ
կարմիր եւ սեւ պղպեղ
չոր կանաչի
աղ

Միջուկի համար մանրել սոխը, շոգեխաշել ձէթով եւ համեմել:
Խառնել պատեանի բաղադրիչները, շաղել ջուրով, մինչեւ որ փափուկ խմոր ստացուի: Վերցնել խմորէն, մատներով փոս բանալ, լցոնել միջուկով, գոցել, կլորել հարթեցնելով արտաքինը: Կոլոլակները (քէօֆթէ) պատրաստել ընկոյզի մեծութեամբ:
Մանրել եւ խաշել կանկառները: Նոյն ջուրին մէջ խաշել կոլոլակները: Աւելցնել սոխառած եւ մատուցել:

0.5 քիլօկրամ կաղամբի թուրշի
700 կրամ սոխ
3 ապուրի դգալ իւղ
1 գաւաթ մանր ձաւար
0.5 գաւաթ ալիւր
չորացրած ծիթրոն
կարմիր պղպեղ

Սոխը մանրել եւ շոգեխաշել իւղով:
Կաղամբը կտրտել, եփել ջուրով, աւելցնել սոխառածէն քանի մը դգալ, համեմել ծիթրոնով եւ մարմանդ կրակին վրայ շարունակել եփել:
Մինչ այդ, մանր ձաւարն ու ալիւրը խառնել, համեմել, աւելցնել սոխառածէն քանի մը դգալ եւ ջուրով շաղել. պատրաստել կլոր գնդիկներ կամ ափի մէջ բրդուճներ ձեւաւորելով լեցնել եռացող ապուրին վրայ ու խաշել:

* Նոյն խմորէն պատրաստելով ափի մեծութեամբ տափակ կլորներ, կը խաշեն ապուրին մէջ. յետոյ այն հանելով ջուրէն, կը կտրատեն, վրան սոխառած լեցնելով կը մատուցեն:

Տաքցնել իւղը, վրան կոտրել հաւկիթները, աղ, պղպեղ ու ծիթրոն կամ ուրց ցանել եւ եփել առանց խառնելու:

Տաքցնել իւղը, տապկել մանրած գլուխ սոխը, վրան լեցնել զարնուած հաւկիթները, համեմել եւ շարունակել եփել:

1 ապուրի դգալ իւղ
3 հաւկիթ
1 գաւաթ մածուն
1 պճեղ սխտոր
կանաչի
կարմիր պղպեղ
աղ
լաւաշ

Տաքցնել իւղը, տապկել զարնուած հաւկիթները, ապա լեցնել մածունն ու սխտորը, եռացնել. վրան ցանել մանրած կանաչի, կարմիր պղպեղ. մատուցել լաւաշով:

2 հաւկիթ
0.5 գաւաթ կաթ
2 ապուրի դգալ ալիւր
1 ապուրի դգալ իւղ
աղ
մեղր

Զարնել հաւկիթը, ալիւրն ու կաթը, տապկել տաք իւղին մէջ երկու կողմն ալ, մատուցելու ժամանակ վրան մեղր ծորեցնել:
Սովորաբար այս ձուածեղը զոքանչը կը պատրաստէ նորափեսայի համար. կամ կնունքի առիթով մամիկըˋ թոռան կնքահօր համար. նաեւ յարգարժան հիւրերուն պատուելու համար:

200 կրամ ժախ (բոխի)
1 ապուրի դգալ իւղ
2 հաւկիթ
կարմիր պղպեղ
աղ

Կտրտել բոխին եւ կիսախաշ ընել:
Տապկել տաք իւղին մէջ, ապա վրան լեցնել զարնուած հաւկիթը եւ շարունակել եփել:

* Երբեմն ալ նախ կիսախաշ բոխին թաթխելով հաւկիթին մէջ կը տապկեն, ապա վրան կը լեցնեն մնացեալ հաւկիթը:
** Ձմրան ձուածեղ կարելի է պատրաստել թթու դրած բոխին քանի մը անգամ լուալէ յետոյ, նոյն ձեւ տապկելով:

Սոխն ու խաշած բազկատերեւը տապկել իւղով, աւելցնել զարնուած հաւկիթը եւ շարունակել եփել: Մատուցել վրան մանրած ընկոյզ ցանելով:

Կանաչ սոխ ու սխտորով սոխառած պատրաստել, վրան լեցնել զարնուած հաւկիթը եւ եփել:

Սոխառածին վրայ լեցնել մանրած լոլիկ ու պղպեղ, ապա զարնուած հաւկիթը, համեմել եւ եփել:

1 գաւաթ հատիկ լուբիա
1 սոխ
թարմ կամ չոր կանաչի
կարմիր պղպեղ
ուրց
ձէթ
աղ

Խաշել նախապէս թրջած լուբիան, ջրքամել: Խառնել շերտած սոխը, կանաչին, համեմել:

Աւելուկը ամրան կը հաւաքեն, կը հիւսեն եւ կը չորցնեն: Գործածելու ատեն կը լուան տաք ջուրով, կը կտրտեն ու կը խաշեն:

100 կրամ չոր աւելուկ
2 սոխ
1 պճեղ սխտոր
կանաչի
ձէթ
կարմիր պղպեղ
աղ

Խաշել կտրտած աւելուկը, ջրքամել:
Սոխը շերտել, շոգեխաշել ձէթով, լեցնել կարմիր պղպեղը, ապա խառնել աւելուկը, շարունակել տապկել:
Կրակը մարել, խառնել ճզմուած աւելուկն ու կանաչին:

0.5 քիլօկրամ ճակնդեղ
2 սոխ
իւղ կամ ձէթ
կանաչի
կարմիր եւ սեւ պղպեղ
աղ

Խաշել ճակնդեղը, կտրտել: Շերտել սոխը, շոգեխաշել իւղով, խառնել ճակնդեղին, համեմել եւ մատուցել:

1 կապ փիփերթ (բանջարի տեսակ)
2 գաւաթ մածուն
1 պճեղ սխտոր
անանուխ
աղ

Խաշել մանրած փիփերթը, ջրքամել. խառնել մածուն, ճզմել սխտորը, համեմել: Ըստ նախասիրութեան վրան հալած իւղ կամ սոխառած լեցնել:

Ամրան օրերու առօրէական բրդօշ մըն է, յատկապէս դաշտերուն մէջ պատրաստուող: Մանրել վարունգը, կանաչ սոխը, սխտորը եւ կանաչին. խառնել մածուն եւ աղ, մէջը հաց բրդելով ճաշակել:

0.5 քիլօկրամ բանջար
քացախ
ձէթ
սխտոր
կարմիր պղպեղ
աղ

Խաշել բանջարը, ջրքամել, ձգել պաղի: Համեմել, լեցնել ձէթ ու սխտորջուր:

3 սոխ
կանաչի
կարմիր եւ սեւ պղպեղ
աղտոր
փոշի անանուխ
ձէթ
քացախ
աղ

Շերտել սոխը, աղ ցանելով տրորել, ապա աւելցնել մնացեալ բաղադրիչները:

3 գետնախնձոր
1 սոխ
կանաչի
կարմիր եւ սեւ պղպեղ
քիմիոն
ձէթ
քացախ
աղ

Խաշել գետնախնձորը. պաղելէն յետոյ խորանարդիկներով կտրտել, աւելցնել շերտուած սոխ, մանրած կանաչի, համեմել:

1 կապ հազարաթերթիկ
2 կանաչ սոխ
կանաչի
կարմիր եւ սեւ պղպեղ
ձէթ
քացախ
աղ

Շերտել հազարաթերթիկը, խառնել մանրած կանաչին եւ կանաչ սոխը, համեմել:

0.5 քիլօկրամ կաղամբ
1 պճեղ սխտոր
կանաչի
կարմիր եւ սեւ պղպեղ
աղտոր
ձէթ
քացախ
աղ

Բարակ շերտել կաղամբը, տրորել աղով, խառնել մանրած կանաչին եւ ճզմուած սխտորը, համեմել:

3 վարունգ
1 պճեղ սխտոր
2 կանաչ սոխ
անանուխի թերթիկներ
կարմիր եւ սեւ պղպեղ
ձէթ
քացախ
աղ

Շերտել վարունգը, մանրել անանուխը, կանաչ սոխ-սխտորը, համեմել:

Թոնիրի մէջ խորովել խոշոր բազուկները, կեղուել, աղ ցանել եւ ճաշակել:

Շերտել դդումը, խորովել թոնիրի մէջ, վրան աղ ցանել եւ ճաշակել:

Մանրել բանջարը, թեթեւակի խաշել աղաջուրի մէջ, ջրքամել, խառնել կարմիր եւ սեւ պղպեղ, կանաչ սոխ-սխտոր, քացախ եւ ձէթ:

Փոխինձը եփել ջուրով եւ աղով: Ճաշակելու ժամանակ իւրաքանչիւրի ամանին մէջ լեցնել փոխինձը, կողքերը՝ կաթ, մէջտեղը՝ մեղր եւ իւղ:

1.5 գաւաթ ալիւր
2 ապուրի դգալ իւղ
0.5 գաւաթ մեղրաջուր կամ ռուպ

Իւղը հալեցնել, ապա լեցնել ալիւրը եւ խարկել մարմանդ կրակով, անընդհատ խառնելով մինչեւ գոյնը վարդագունի. մարել կրակը, աւելեցնելով քաղցրահիւթը  շարունակել խառնել, որպէսզի համասեռ դառնայ. լեցնել ամանին մէջ, հարթեցնել, պաղելէն յետոյ կտրտել եւ մատուցել: Ոմանք մատներով փոքր բրդուճներու կը վերածեն:
Տօներու կամ յատուկ առիթներու  ժամանակ վրան նաեւ չամիչ եւ մանրած ընկոյզ կամ նուշ կը շարեն:

Սովորաբար ալրէ ճաշը պարզունակ ճաշ մըն է, պարզապէս ալիւրը ջուրով կը բանան, կ՚եռացնեն, վրան իւղ լեցնելով կը ճաշակեն. սակայն կան ջնջին տարբերութեամբ այլ տարբերակներ:

1 գաւաթ ալիւր
5 գաւաթ ջուր
2 ապուրի դգալ իւղ
մատուցել ռուպով

Ալիւրը լուծել ջուրին մէջ, աւելցնել իւղը, անընդհատ խառնելով եռացնել: Մատուցել փոքր ամաններու մէջ լեցնելովˋ մէջտեղը մեծ դգալով ռուպ ծորեցնել, ճաշակելու ատեն խառնել:

1 գաւաթ ալիւր
4 գաւաթ ջուր
1 գաւաթ ռուպ
մատուցել իւղով

Ալիւրը լուծել ջուրին մէջ, աւելցնել ռուպը, անընդհատ խառնելով եռացնել: Մատուցել փոքր ամաններու մէջ լեցնելովˋ մէջտեղը փոքր դգալ մը իւղ դնելով:

խմորի համարˋ
1 գաւաթ իւղ
1 գաւաթ կաթ
2 թէյի դգալ թթխմոր
3-3.5 գաւաթ ալիւր
աղ
1 ապուրի դգալ կաթ + 1 հաւկիթˋ վրան քսելու 

խորիզի համարˋ
3 ապուրի դգալ իւղ
1.5 գաւաթ ալիւր
1 գաւաթ շաքար (ըստ նախասիրութեան)
փոշի կասիա կամ հիլ (ըստ ցանկութեան)
աղ

Գաղջ կաթի մէջ լուծելով թթուեցնել թթխմորը:
Ալիւրին խառնել թթխմորն ու հալած իւղը, շաղել, մինչեւ որ փափուկ, բայց ոչ կպչուն խմորի վերածուի. խաչաձեւ կնքելէ յետոյ ծածկել, ձգել որ թթուի:
Խառնել խորիզի բաղադրիչները:
Խմորը փոքր գունդերու վերածել, մատներով անցք բանալ, լցոնել խորիզով, գոցել, նախշել պատառաքաղով և շարել փուռի ափսէին մէջ:
Վրան քսել զարնուած հաւկիթ + կաթ խառնուրդը եւ թխել փուռին մէջ, միջին ջերմաստիճանով:

* Նոյն խմորով կը պատրաստուի նաեւ անխորիզ գաթա, որ կը կոչուի անջուր գաթա:
** Փոքրիկ գաթան երեխաներու համար պատրաստուած կը կոչուի կուկու:
*** Խաչ գաթա կը կոչուի Պսակի նախօրէին հինադրէքի արարողութեան ժամանակ, փեսացուի տունէն հարսնացուի տուն ղրկուած չամիչով նախշուած խաչաձեւ գաթան:

խմորի համարˋ
0.5 գաւաթ իւղ կամ կաթի սեր
0.5 գաւաթ մածուն
1 թէյի դգալ սոտա
1.5-2 գաւաթ ալիւր
աղ
1 հաւկիթˋ վրան քսելու համար

խորիզի համարˋ
0.5 գաւաթ ալիւր
1 ապուրի դգալ իւղ
աղ

Խմորի համար խառնել մածունն ու սոտան. առանձին շաղել իւղն ու ալիւրը, ապա միացնել իրարու եւ շաղել: Վերածել երկու գունդի եւ ձգել 1 ժամ հանգստանայ:
Պատրաստել խորիզը մատներով տրորելով ալիւրն ու իւղը:
Բանալ գունդերը, մէկը տարածել փուռի ափսէին մէջ, լեցնել խորիզը, միւս շերտով ծածկել, ծայրերը ամրացնել, վրան քսել հաւկիթ, նախշել ծակծկելով եւ թխել:

* Նոյն խմորով առանց խորիզի գաթան կը կոչուի կճոճ:

Կը կոչուի առանց իւղի, կաթի կամ հաւկիթի գաթան, զոր կը պատրաստեն Միջինքին եւ որուն մէջ վիճակի պայմանական նշան կը դնեն:

խմորի համարˋ
2-2.5 գաւաթ ալիւր
0.5 գաւաթ ձէթ
0.5 գաւաթ ջուր
1 թէյի դգալ սոտա
1 ապուրի դգալ քացախ
աղ

զարդարելու համարˋ
0.5 գաւաթ չամիչ եւ ընկոյզ
1 ապուրի դգալ մեղրˋ վրան քսելու

Ջուրը, ձէթը, աղը, սոտան եւ քացախը խառնել. աւելցնել ալիւրը եւ շաղել խմորը. խաչաձեւ կնքել, ծածկել, ձգել կէս ժամ խմորը թթուի եւ ուռի:
Խմորը նորէն շաղել, մէջը դնել վիճակի պայմանական նշան մետաղադրամը, կլոր նկանակ պատրաստել, վրան մխրճել չամիչն ու մանրած ընկոյզը, ջուր քսել եւ թխել:
Փուռէն հանելէն անմիջապէս յետոյ, դեռ տաք-տաք վրան քսել մեղրը:

խմորի համարˋ
2-2.5 գաւաթ ալիւր
0.5 գաւաթ ձէթ
0.5 գաւաթ ջուր
1 թէյի դգալ սոտա
1 ապուրի դգալ քացախ
աղ

միջուկի համարˋ
մանրած ընկոյզ
չամիչ
փոշի կասիա
ձէթ կամ իւղˋ տապկելու համար
ռուպ կամ մեղրˋ քաղցրացնելու համար

Ջուրը, ձէթը, աղը, սոտան եւ քացախը խառնել. աւելցնել ալիւրը եւ շաղել խմորը. խաչաձեւ կնքել, ծածկել, ձգել կէս ժամ խմորը թթուի եւ ուռի:
Խմորը ընկոյզի մեծութեամբ փոքր գունդերու վերածել, իւրաքանչիւր գունդ մատներով բանալ, մէջը քիչ մը միջուկ դնել, ծայրերը իրար միացնելովˋ գոցել, մատներով տափակցնել եւ տապկել երկու կողմն ալ կամ իւղով կամ ձէթով (պահքի ժամանակ):
Քիչ մը պաղելէն յետոյ վրան ծորեցնել մեղր կամ ռուպ եւ մատուցել:

Մեծ պահքի օրերու նախօրէին, կանայք ցորենը կը թրջեն, կը տարածեն մեծ ափսէներու մէջ եւ թոնրատան մէկ անկիւնը կը դնեն, որպէսզի ծլարձակի. կը ստուգեն, որ խոնաւ մնայ, որպէսզի լաւ ծլարձակուի: Երբ ծիլերը մէկ մատ երկարութեան կը հասնին, սանդի մէջ ծեծելով կը քամեն հիւթը, սուզակէ կʼանցնեն, ապա բաւարար ալիւր խառնելով կʼեփեն, մինչեւ որ գոյնը մթննայ եւ պնդանայ: Այս քաղցրահամ, յագեցնող խիւսը պահքի առօրէական ուտեստներէն է, յատկապէս փոքրիկներու եւ մեծահասակներու համար:

Ձմեռային տօներուն, ցորենը խարկելով կը մթնցնեն, ապա աղալով փոխինդալիւրի կը վերածեն: Կը շաղեն իւղով, ռուպով եւ ջուրով. կը պատրաստեն քաղցր բրդուճներ (ափի մէջ ձեւաւորուած պատառներ): Սուրբ Սարգիսի տօնի առիթով ալ փոխինձը եփելով ջուրի մէջ կը պատրաստեն խաշիլ անունով շիլան, որուն վրայ իւղ եւ ռուպ լեցնելով կը ճաշակեն:

Խոշաֆ կը պատրաստեն չիր ու չամիչի վրայ լեցնելով առատ եռման ջուր, կաթսան կը փաթթեն տաք ծածկոցով, որպէսզի աւելի լաւ թրմուի: Ոմանք նաեւ ռուպ կը խառնեն ջուրին: Տաք խոշաֆը կը խմեն որպէս բուժիչ թէյ, իսկ պաղ խոշաֆը, որպէս զովացնող սննդարար ըմպելիք:

Բանջարեղէնները (գետնախնձոր, ճակնդեղ, ստեպղին, շողգամ, բողկ, եւայլն) կը հորեն տան ետեւը փորուած փոսի մէջ, կը ծածկեն հողով: Սոխն ու սխտորը կը չորցնեն: Լոլիկը, պղպեղը, սմբուկը, լուբիան կը չորցնեն թելերու վրայ: Կաղամբն ու դդումը կը շարեն մառանին մէջ. նոյն ձեւով կարգ մը պտուղներ, լեցնելով մեծ կողովներուն մէջ, կը պահեստաւորեն պաղ եւ մութ մառանին մէջ:

Կը չորցնեն կանաչիները, նաեւ որոշ բանջարներ. սակայն կարգ մը բանջարներ կը պահեստաւորեն թթու դնելով:

Ցորենը թրջելով ու ծեծելով քարէ գուռի մէջ կը վերածեն ծեծածի. այն կը գործածեն ապուրներու եւ հարիսայի համար: Ցորենի մէկ մասը կը խաշեն, յետոյ ծեծելով թեփահան կ՚ընեն, ապա կը չորցնեն. յետոյ աղալով ձաւարի կը վերածեն: Խոշոր ձաւարը՝ փլաւի, տոլմայի, ապուրի համար. մանրը՝ կլուլիկներու (քէօֆթէ) համար: 

Ձէթ կը պատրաստեն արեւածաղիկի սերմերէն կամ կտաւատէն: 

Ինչպէս բոլոր շրջաններու մէջ, Մուշի մէջ եւս սովորութիւն է ամրան ընթացքին չորցնել պտուղները:

Ձմեռային դդումը շերտելով կը չորցնեն, յետոյ ռուպի մէջ եփելով անուշ կը պատրաստեն:

Ցորենը կը ծլեցնեն, սանդի մէջ ծեծելով թեփը կը հանեն, միջուկը չորցնելով կը վերածեն նիշայի:

Քամած մածունը պահեստաւորելու համար, կարագի հետ շերտ-շերտ կը խցկեն կարասին մէջ, վրան կը լեցնեն հալած իւղ: Կը մատուցեն մեղրի հետ եւ կը ճաշակեն հացով:

Կաթի առատ ժամանակ (գարնան եւ ամրան) կաթի սերը հաւաքելով կը հարեն եւ կը վերածեն կարագի. այն կը պահեստաւորեն աղի թանի մէջ, մինչեւ որ բաւարար հաւաքուի եւ եռացնելով իւղի վերածեն:

Գլուխ պանիր կը պատրաստեն վրայի իւղը չքաշած իւղալի կաթով. կաթը տաքցնելու ընթացքին կը խառնեն թթու շիճուկ, որուն պատճառով կաթը կը կտրուի եւ պանիրի կը վերածուի։ Գաղջ վիճակին կը լեցնեն համապատասխան կտաւէ տոպրակի մէջ, վրան ծանր քար կը դնեն, որպէսզի ամբողջութեամբ ջրազրկուի: Յետոյ կը պահեստաւորեն խիտ աղաջուրին մէջ:

Պանիր պատրաստելու ընթացքին առաջացած շիճուկը եռացնելէ յետոյ քամելով կը ստանան շոռ: Կը պահեստաւորեն խառնելով աղ եւ չոր կանաչի:

Զտած կաթը թթու մածունի հետ խառնելով եռացնել եւ կտրել. ապա քամել լեցնելով կերպասէ տոպրակի մէջ. յետոյ տոպրակը դնել մոխիրի վրայ, որպէսզի ամբողջութեամբ ջրքամուի: Քամուած կաթնաշոռը փխրեցնել, խառնել աղ, նաեւ թել պանիր ու սեղմելով լեցնել կարասներու մէջ. ամբողջ 1 շաբաթ կարասը բերանքսիվար շրջել մոխիրի վրայ եւ ձգել որ ջրքամուի: Պահեստաւորել մութ եւ պաղ մառանին մէջ, ուր կը սկսի բորբոսնիլ ու կանաչիլ:

Զտած կաթը ձգել ամբողջ 1 օր թթուի: Յաջորդ օրը նոյն չափի զտած թարմ կաթ լեցնել վրան եւ տաքցնել, ընթացքին խառնելով թթու շիճուկ: Կաթը կը կտրուի, դեղնաջուրը առանձնացնել, կաթնային խիւսը մատներով շաղել, երկարացնել եւ յառաջացած թելերը կախել խնոցիի վրայ: Պաղելէն յետոյ կտրտել, շարել կարասի մէջ վրան աղ ցանելով, ինքն իրեն ջուրը դուրս կու տայ եւ աղաջուր կը դառնայ:

Կաթի սերը լեցնելով լայնաբերան լագանի մը մէջ, կը տեղադրեն յանգած տաք թոնիրի բերանին, ուր դանդաղ կ՚եռայ եւ կը խտանայ: Յետոյ կտրտելով կը լեցնեն պուտուկին մէջ, վրան մեղր լեցնելով կը պահեստաւորեն:

Էրիշտա (ռշտա, ռշտէ, տնական մաքարոն)

Ալիւր, աղ եւ ջուր խառնելով շաղել պինդ խմոր. գունդերու վերածել եւ ձգել որ հանգստանան 7-8 ժամ: Գունդերը բարակ բանալ, կտրտել, փռելով չորցնել, ապա խարկել եւ պահեստաւորել թղթէ կամ կերպասէ տոպրակներու մէջ:

Ափի մեծութեամբ կտրտել իւղոտ միսը, ապա խաշել աղաջուրի մէջ, մինչեւ որ ջուրն ամբողջութեամբ ներծծուի. տապկել ինքն իր իւղով:

Կարմիր միսը բարակ կը շերտեն, կ՚աղեն, կը փռեն պարաններուն վրայ, որպէսզի չորնայ ամրան կիզիչ արեւուն տակ։ Ապա կը պահեստաւորեն կարասներու մէջ: Որոշ շրջաններ, ուր աւելի պաղ կ՚ըլլայ, պարզապէս առատ աղ կը դնեն, արիւնը դուրս գալէն յետոյ կը լեցնեն կարասներու մէջ եւ կը պահեստաւորեն:

Ուշ աշնան արտերուն մէջ մնացած բանջարեղէնը (կաղամբ, ստեպղին, վարունգ, խթայ, սմբուկ, դդում, լոլիկ, պղպեղ, եւայլն) եւ պտուղներէն ոմանք (մանր խնձոր, տանձ, եւայլն) կը լեցնեն տակառներու մէջ, վրան շաղ կու տան գարեհատիկ, սիսեռ, խաղող, ապա աղաջուր լեցնելով կը թթուեցնեն:

Կաղամբը չորս մասի վերածել եւ շարել տակառներու մէջ. վրան խոշոր աղ ցանել. ապա լեցնել գաղջ ջուրին մէջ լուծուած թթխմորով ջուրը: Վրան քարեր շարել, որպէսզի թթուելէն առաջ չբարձրանայ աղաջուրէն դուրս:

Ժախը (բոխի բանջար) կիսախաշ ընել, լեցնել կարասի մէջ, վրան աղաջուր:

Կտրտել կաղամբը, շարել կարասի մէջ, առանքները լեցնել սիսեռ, խաղող, հատիկ պղպեղ եւ գարեձաւար: Աղաջուրը պատրաստել թթխմորով ու լեցնել կարասներուն մէջ:

Մատղաշ ու փոքրիկ բազուկները կոթով միասին կիսախաշ ընել, շարել կարասի մէջ, վրան լեցնել սովորական աղաջուր եւ ափ մը սիսեռ:

Կտրտել շողգամը, մէկ եփ բերել, լեցնել կարասներուն մէջ, մէկական բազուկ դնել, լեցնել աղաջուր:

Կ՚անուանեն փոքրիկ, անկուտ ձմերուկը: Ծակծկելով կը շարեն տակառին մէջ, վրան կը լեցնեն աղաջուր:

Շնորհակալութիւն բանասաց աշնակեցի տիկին Վարդ Ապաճեանին, որու արմատները Մուշի Մանազկերտ գիւղէն են, Մշեցի Միրզոյի թոռնուհին է:

• Արտաշէս Տէր Խաչատուրեան, Հայկական տոհմիկ օր, Տարօն, ճաշացանկ 5, Համազգային Մշակութային եւ Կրթական ընկերակցութեան Պէյրութի մասնաճիւղ, 1983, Պէյրութ: 
• Արտաշէս Տէր Խաչատուրեան, Տարօն, 1950, Պէյրութ։
• Կարօ Սասունի, Պատմութիւն Տարօնի աշխարհի, 2013, Պէյրութ: