Վարդոյի գաւառակ - Ժողովրդագրութիւն

Հեղինակ՝ Տիգրան Մարտիրոսեան, 11/04/19 (վերջին փոփոխութիւն՝ 11/04/19), թարգմանութիւն՝ Շաղիկ Շահինեան Արծրունի

Բիւրակնեան (Պինկէօլ) լեռներու հարաւային լանջերուն, Արածանիի (Մուրատ գետ) աջակողմնեան հարկատու Բազկան կամ Բիւրակն (Պինկէօլ, այսօրուան Կիւլլիւճէ Չայը) գետի [1] վերին հոսանքի տարածքին գտնուող Վարդոյի գաւառակը մինչեւ տասնութերորդ դարի վերջերը հայկական հոծ բնակչութիւն ունեցող «քազա» մըն էր։ Օսմանեան կայսրութեան վերջին տարիներուն գաւառակին տարածքը կ’ընդգրկէր Մեծ Հայքի թագաւորութեան Տուրուբերան աշխարհի Արշամունիք (կամ Արշմունիք) գաւառը [2]։ Հինգերորդ դարէն սկսեալ Արշամունիքը կը պատկանէր հայ ազնուական Մանդակունի նախարարներուն [3]։ Ըստ աւանդութեան գաւառակին անունը կապուած է նախարարական ընտանիքի անդամ հայ զինուորական առաջնորդ Վարդան Մամիկոնեանի անունին, որ Վարդօն (նաեւ ծանօթ Վարդով անունով) ձեռք ձգած էր ամառները հոն անցընելու համար[4]։ Այլ տեսակէտի մը համաձայն՝ գաւառակը անունը կը պարտի Վարդուկ անունով հայկական բնակավայրի մը, որուն աւերակները Մշոյ սուրբ Կարապետ (սուրբ Յովհաննէս Մկրտիչ) վանքին հիւսիսը կը գտնուէին [5]։

Վարդոյի շրջանէն բնապատկեր մը (Աղբիւր՝ Ֆիտէլ Քայեա)։

1555-ին, «Ամասիոյ խաղաղութեան պայմանագիր» անունով ծանօթ թուրք-պարսկական դաշնագրի պայմաններուն համաձայն, Վարդօն մաս կը կազմէր Օսմանեան կայսրութեան։ Մօտաւորապէս դար մը ետք Հորմեք (Խորամաքցի) ցեղախումբին պատկանող տմլիք (տէմլիք) կոչուող զազայախօս ալեւի վաչկատուններ մուտք գործեցին գաւառակի հիւսիս-արեւմտեան մասերը։ Տասնութերորդ դարուն քիւրտերը սկսան Վարդոյի հայ միատարրութիւնը խախտել փորձելու։ Սկիզբը քիւրտերը միայն ամառները ոտք կը դնէին Վարդօ՝ իրենց ոչխարները արածեցնելու համար, բայց յետագային սկսան հաստատուիլ հայկական գիւղերուն մէջ։ Ձմռան ամիսներուն հայերը ստիպուած էին համակերպելու Խեշլաք կոչուող օսմանեան պահանջի մը, այսինքն արօտ ու խոտ հայթայթելու քիւրտերուն հօտերուն։ Այս դրուածքը նպաստեց քիւրտերու ներհոսքին յատկապէս Բիւրակնի լեռները շրջապատող բերրի հողերուն վրայ [6]։ Եւ իբր հետեւանք, տասնիններորդ դարուն արդէն հայկական գիւղերու որոշ թիւ մը լքուած էր իր բնակիչներէն։ Առիթէն օգտուելով քիւրտեր, մեծամասնութեամբ Ճիպրան (Ճիպրանլի) ցեղախումբէն, հաստատուած էին այս գիւղերուն մէջ եւ 1890-ականներու վերջերուն արդէն մեծամասնութիւն էին Վարդոյի մէջ [7]։

Քիւրտ ցեղախումբերու հոսքը պիտի փոխէր գաւառակի ժողովրդագրական պատկերը։ Այդ օրերուն ապրած հայ մտաւորական եւ պատմաբան Կարօ Սասունին դիտել կու տայ, թէ եթէ նախորդ դարերուն Վարդօն աւելի քան 30 գիւղի մէջ ապրող հայկական ստուար բնակչութիւն ունէր, քսաներորդ դարու սկիզբներուն քիւրտ գիւղերու թիւը, նոյնիսկ եթէ անոնց ծուխերուն թիւը աւելի պզտիկ էր, հասած էր 100-ի [8]։ Այդ օրերուն օսմանեան իշխանութիւնները սկսեր էին քաջալերելու ռուսական տիրապետութեան տակ գտնուող հիւսիսային Կովկասէն եւ Կարսի «օպլաստ»-էն (նահանգէն) եկող «մուհաճիրներու»՝ իսլամ գաղթականներու (գլխաւորաբար՝ չերքէզներ) վերաբնակեցումը օսմանեան կայսրութեան տիրապետութեան տակ գտնուող այս տարածքներուն վրայ, եւ 1870-ականներու վերջերուն բազմաթիւ հայկական գիւղեր մասամբ կամ ամբողջութեամբ ամայացած էին։ Իռլանտացի աշխարհագէտ Հէնրի Լինչի վկայութեամբ՝ 1890-ականներու վերջերուն Չարպուհուրի 18, Թեփէի (Չարպուհուր Թեփէ) 19, Զրէնկի 21 եւ Այնանի (Այնէ) 24 հայկական տուն բնակուած էին չերքէզներու կողմէ [9]։ Վերջինիս մէջ անոնք այնքան մեծ թիւ կը կազմէին, որ գիւղը ծանօթ պիտի դառնար Չերքեզ-Այնան անունով։ Սասունին կը հաստատէ, թէ 1900-ականներու սկիզբներուն Վարդոյի մէջ ամբողջութեամբ չերքազաբնակ հինգ գիւղ կար [10]։

Մինչեւ տասնիններորդ դարու կէսերը Վարդոյի «քազան» բաժնուած էր երկուքի։ Հիւսիսային հատուածը՝ Բազկանը, մաս կը կազմէր Էրզրումի «վիլայէթի» Խնուս «սանճաքին»։ Հարաւայինը՝ Չուրպուհուրը, մաս կը կազմէր Պիթլիսի «վիլայէթի» Մշոյ «սանճաքին»։ Տասնիններորդ դարու երկրորդ կէսին Վարդօն մաս կը կազմէր Էրզրումի նահանգին, ապա ընդգրկուած էր Պիթլիսի նահանգի Մշոյ գաւառին մէջ։ Հայկական գիւղերու մեծամասնութիւնը կը գտնուէր Բազկան (Պինկէօլ, ծանօթ նաեւ Չարպուհար կամ Վարդօ անուններով, այսօրուան Քայնարճա Տերեսի) գետի ողողած դաշտավայրին մէջ, գետին ստորին հոսանքին յարակից։ Դժուար է ճշգրտութեան որեւէ աստիճանով գնահատել գաւառակի հայ գիւղերու իւրաքանչիւր ծուխի մէջ ապրող շունչերու միջին թիւը։ Վահան եպ. Տէր-Մինասեանը (Պարտիզակեցի)՝ 1860-1870-ականներու Կոստանդնուպոլսոյ հայոց Պատրիարքութեան լիազօրը, կը մտածէ, որ գիւղական շրջաններուն մէջ իւրաքանչիւր ծուխ միջին հաշուով ութ շունչ կը հաշուէր, իսկ քաղաքային շրջաններու մէջ՝ հինգ կամ վեց։ Հետեւաբար, հայաբնակ նահանգներու հայ ծուխերու շունչերու միջին թիւը, ըստ իրեն, պէտք է եօթը եղած ըլլայ [11]։ Պարտիզակեցիին հանգիտաբար՝ Վլադիմիր Մայեւսկին՝ 1890-ականներու վերջերուն գործած ռուսական սպայակոյտի գնդապետը, Պիթլիսի նահանգի գիւղերու ծուխերու միջին թիւը կը գնահատէ քսան, իսկ իւրաքանչիւր ծուխի շունչերու միջին թիւը՝ ութ [12]։

Վարդոյի շրջանէն բնապատկեր մը (Աղբիւր՝ Ֆիտէլ Քայեա)։

Այս ուսումնասիրութեան համար գործածուած է շարք մը աղբիւրներու, որոնք յիշատակուած են հետեւեալ յօդուածներուն մէջ՝ «Պուլանըխի քազա – Ժողովրդագրութիւն» և «Մալազկիրթ/Մանազկերտի քազա – Ժողովրդագրութիւն»։ Լրացուցիչ տուեալներ բերուած են հայ ազգագրագէտ Արիստակէս Տէր-Սարգսենցի (Տեւկանց) «Այցելութիւն ի Հայաստան, 1878»-էն [13], գրող Գեղամ Տէր-Կարապետեանի ի մի բերած Կոստանդնուպոլսոյ հայոց պատրիարքութեան Մշոյ դաշտի եւ շրջակայքի քաղաքներու եւ գիւղերու 1902-ի մարդահամարի տուեալներէն [14] եւ Կարօ Սասունիի «Պատմութիւն Տարօն աշխարհի»-էն (1957)։

Այս աղբիւրներուն մէջ նշուած բնակավայրերու թիւերը իրարմէ շատ տարբեր չեն։ «Մշոյ աշխարհ»-ի հեղինակները («Լումայ» հանդէսին մէջ լոյս տեսած խմբագրական մը) կ’առաջադրեն հանրագումար 87 գիւղի թիւը 1870-ին [15]։ Այս թիւը կը համապատասխանէ գիւղերու ընդհանուր թիւին, որ բերուած է 1871 եւ 1872 թուականներու օսմանեան «սալնամէ»-ներուն մէջ (պետական տարեգիրքերը, որոնք նահանգներու եւ գաւառներու վերաբերեալ վիճակագրական տուեալներ կը հրապարակէին)։ 1873-ի «Սալնամէն» հանրագումար 88 գիւղ կը նշէ [16]։ Տեւկանցը 1878-ի համար 11 հայ գիւղ կ’արձանագրէ։ Մշոյ Առաջնորդարանի մէկ մարդահամարը, որուն վրայ իր տեղեկագիրը հիմնած ըլլալ կը թուի Մշոյ առաջնորդ Գրիգորիս Ալեաճեան սրբազանը, կը նշէ, թէ ութ հայ գիւղ կար [17]։ Ֆրանսացի աշխարհագիր Վիթալ Քուինէն կը նշէ, թէ 1891-ին հանրագումար 93 բնակավայր կար [18]։ Մայեւսկին ութ հայ գիւղ կ’արձանագրէ 1899-ին [19]։ Տէր-Կարապետեանը վեց հայ գիւղ կ’արձանագրէ 1902-ին։ Հայ վիճակագիր Ա-Դօն (Յովհաննէս Տէր-Մարտիրոսեանը) վեց հայ գիւղ կը նշէ 1909-ին [20]։ Ըստ երեւոյթին Սասունին Ա-Դոյի թիւը գործածած է, երբ կը նշէ, թէ Առաջին համաշխարհային պատերազմէն առաջ գաւառակին մէջ վեց հայ գիւղ կար [21]։ Հայոց պատրիարքարանին կողմէ նախքան Առաջին համաշխարհային պատերազմը կատարուած մարդահամարը, որուն արդիւնքները կան Ռէմօն Գէորգեանի եւ Փօլ Փապուճեանի «Les Arméniens dans l’Empire Ottoman à la veille du génocide» աշխատութեան մէջ, ինն հայ բնակավայր կ’արձանագրէ [22]։ Ա-Դոյի թիւերու նոր տուեալները արձանագրելով՝ Մշոյ առաջնորդարանի քարտուղար Նազարէթ Մարտիրոսեանը 1914-ին ութ հայ գիւղ կ’առանձնացնէ [23]։ Թէոդիկը (Թէոդորոս Լապճինճեանը, հայ գրող), նախքան ցեղասպանութիւնը վեց հայ գիւղ արձանագրած է [24]։

Վարդոյի շրջանէն բնապատկեր մը (Աղբիւր՝ Ֆիտէլ Քայեա եւ Էտիփ Էրթունչ)։

Ըստ Մշոյ Առաջնորդարանի կատարած մէկ մարդահամարին՝ 1870-ին Վարդօն կը հաշուէր 1272 ծուխ, որոնց մէջ կ’ապրէր 4698 այր. անոնցմէ 750-ը քրիստոնեայ էին (գրեթէ բոլորը՝ հայ), իսկ 3948-ը՝ իսլամ [25]։ Տեւկանցը 2417 հայ բնակիչ կ’արձանագրէ 1878-ին [26]։ Մշոյ Առաջնորդարանի մէկ մարդահամարին վրայ հիմնուելով՝ Ալեաճեան սրբազանը 1880-ին կ’արձանագրէ 249 հայ ծուխ եւ 2003 բնակիչ [27]։ Ըստ Վանի ռուս փոխհիւպատոս Ալեքսէյ Կոլիուբակինը տեղեկագիրին՝ Վարդոյի «քազան» կը հաշուէր 1753 ծուխ, որոնցմէ 390-ը հայ էին, 1180-ը՝ քիւրտ, իսկ 183-ը «մուհաճիրներ» [28]։ Քուինէի կարծիքով 1891-ի 16994 բնակիչներուն 7994-ը հայ էին, 9000-ը՝ իսլամ [29]. Քուինէի առաջարկած հայ բնակիչներու այս թիւը, սակայն, ոչ մէկ այլ աղբիւրի տուեալներով կը հաստատուի։ Հիմնուելով Կոլիուբակինի [30] յիշատակած տուեալներուն վրայ՝ Մայեւսկին հանրագումար 2000 ծուխ կը յիշատակէ 1899-ին՝ 400 հայ, 1600 քիւրտ [31], կամ, իւրաքանչիւր ծուխի միջին ութ շունչի թիւը կիրարկելով՝ 3200 հայ բնակիչ եւ 12800 քիւրտ [32]։

Իր աշխատութեան մէջ այլ տեղ մը Մայեւսկին Կոլիուբակինի բերած ծուխերու թիւերուն (390 հայ եւ 1180 քիւրտ) աւելցուցած է 110 հայ եւ 147 քիւրտ ծուխ եւ անփոփոխ ձգած «մուհաճիրներու» ծուխերուն թիւը [33]։ Հետեւաբար, հայ ծուխերու հանրագումար թիւը 500, քիւրտերունը 1327, իսկ «մուհաճիրներունը» 183 կ’ըլլայ։ Այսպիսով հայ բնակիչներուն թիւը կ’ըլլայ 4000, քիւրտերունը՝ 10616, իսկ «մուհաճիրներունը» 1464 շունչ։ Ըստ այս սրբագրուած թիւերուն՝ 1890-ականներու վերջերուն հայերը, ըստ Մայեւսկիի, Վարդոյի բնակչութեան 25 առ հարիւրն էին։ Նկատի ունենալով որ 183 տուները ամենայն հաւանականութեամբ «մուհաճիրներուն» յատկացուելէ առաջ հայու տուն էին, կրնանք ենթադրել որ 1870-ականներու վերջերուն հայերը բնակչութեան 34 առ հարիւրն էին եւ 5464 հոգի էին։ Այս թիւը կը համապատախանէ Վարդոյի հայ բնակչութեան թիւ որպէս 1914-ին բրիտանացի հեղինակ Քրիսթոֆեր տը Պելլէկի բերած 5200 բնակիչ թիւին [34]։

Մշոյ դաշտի եւ անոր յարակից տարածքներու գիւղերու եւ քաղաքներու 1902-ի մարդահամարին մէջ Տէր-Կարապետեանը արձանագրած է 291 հայ ծուխ եւ 2010 հայ բնակիչ[35]։ Ա-Դօն 268 հայ գիւղ եւ 1876 բնակիչ արձանագրած է 1909-ին [36]։ Ըստ երեւոյթին Սասունին փոխ առած է Ա-Դոյի թուերը երբ նշած է, թէ Առաջին համաշխարհային պատերազմէն առաջ գաւառակը 268 հայ ծուխ ունէր։ 1913-1914-ին Հայոց պատիրարքարանին կողմէ կազմակերպուած մարդահամարին տուեալներով Վարդոյի «քազան» կը հաշուէր 443-ի ծուխի մէջ ապրող 3715 հայ բնակիչ [37]։ Հիմնուելով Պատրիարքարանի մարդահամարի՝ իրենց տրամադրութեան տակ եղող տուեալներուն վրայ՝ Գէորգեանը եւ Փապուճեանը այդ թիւը բարեփոխած են 543 ծուխի մէջ ապրող 4649 հայ բնակիչի [38]։ Ըստ Մշոյ առաջնորդարանի մէկ հաշուառումին, որուն արդիւնքները 1916-ին հրատարակուած էին Առաջնորդարանի քարտուղար Նազարէթ Մարտիրոսեանին կողմէ նախքան Առաջին համաշխարհային պատերազմը «Վան-Տոսպ» հանդէսին մէջ՝ 440 ծուխի մէջ ապրող 3392 հայ բնակիչ կար եւ 186 ծուխի մէջ ապրող 1258 քիւրտ բնակիչ [39]։ Թէոդիկը 1915-էն առաջ հոն ապրող 12900 հայ բնակիչ արձանագրած է [40]։ Թէոդիկի յառաջ քաշած թիւը գրեթէ վստահաբար գերագնահատում մըն է եւ այլ աղբիւրներու տուեալներով հաստատուած չէ։

Վարդոյի շրջանէն բնապատկեր մը (Աղբիւր՝ Ֆիտէլ Քայեա)։

Վարդոյի բնակչութեան թիւին մասին վիճակագրական տուեալներ պարունակող օսմանեան աղբիւրները նահանգներու եւ գաւառներու տարեգիրքերն են՝ «Սալնամէները», ինչպէս նաեւ պետական մարդահամարները։ Էրզրումի «վիլայէթի» 1871-ի «սալնամէն» գաւառակին մէջ 605 հայ եւ 3548 իսլամ այր բնակիչ արձանագրած է։ Պիթլիսի 1872-ի «սալնամէն» 705 հայ եւ 2948 իսլամ այր արձանագրած է։ Իսկ 1873-ի «սալնամէ»-ն կը նշէ հանրագումար 1172 ծուխի մէջ ապրող 824 հայ եւ 4092 իսլամ այր [41]։ Պիթլիսի «վիլայէթի» 1892-ի «սալնամէն» Վարդոյի բնակչութեան թիւը արձանագրած է 11905 շունչ, որուն 10691-ը իսլամ, իսկ 1214-ը՝ հայ [42]։ Օսմանեան կառավարութեան կողմէ նախքան Առաջին համաշխարհային պատերազմը կատարուած մարդահամարը Վարդոյի իսլամ բնակիչներու թիւը 14539, իսկ հայերունը՝ 1990 շունչ արձանագրած է [43]։ «Armenian Activities in the Archive Documents, 1914-1918» փաստաթուղթերու հաւաքածոյին մէջ յիշատակուած այլ աղբիւր մը կը նշէ, թէ օսմանեան մատեաններուն մէջ 1915-ին բռնի տեղահանութեան, կամ ինչպէս աղբիւրը արձանագրած է «վերաբնակեցուած ու հեռաւորութեան տարուած» Վարդոյի հայ բնակիչներուն թիւը 1963 է [44]։ Ըստ Մշոյ առաջնորդարանի մարդահամարին, որուն արդիւնքները հրապարակուած էին Մարտիրոսեանի վիճակագրական աղիւսակներուն մէջ, Առաջին համաշխարհային պատերազմէն առաջ Վարդոյի հայ բնակիչները 3392 հոգի էին։ Այս թիւը 1,7 անգամ աւելի մեծ է օսմանեան աղբիւրներու բերածէն։

Ստորեւ թուարկուած են Վարդոյի այն գիւղերը, որոնք կամ հայ բնակչութեան մեծ թիւ ունէին, կամ ունէին որոշ թիւով հայ ծուխեր (որոշ պարագաներու՝ ազգութիւնը չէ նշուած), կամ ուր նախապէս հայ բնակիչներ կ’ապրէին. կեռ փակագիծերու մէջ բերուած է գիւղին այժմու անուանումը։ Այն պարագաներուն, երբ հայկական գիւղակները այսօրուան Վարդոյի սահմաններուն մէջ մտցուած են դառնալով քաղաքի թաղամասեր, այս «մահալեսի»-ներու (թրքերէն՝ թաղամաս) անունները բերուած են։ Տրուած ըլլալով որ այս ուսումնասիրութեան աղբիւրները հակասական տուեալներ կը ներկայացնեն, իւրաքանչիւր գիւղի բնակչութեան ամենէն մօտաւոր թիւը ճշտելը անմատչելի բան կը թուէր։ Ստորեւ բերուած տուեալները մակաբերուած են 1890-էն 1915 երկարող մօտաւորապէս 25 տարուան ժամանակաշրջանի մը վերաբերող աղբիւրներէն, եթէ այլ բան չէ նշուած։ Անուան տակ նշուած են աշխարհագրական լայնութեան եւ երկայնութեան տուեալները։

Լայնութիւն 39°9’44.4744” Երկայնութիւն 41°24’58.9212”

Գիւղը կը գտնուէր Կիւմկիւմ (Քոսքար տերեսի) գետին աջ ափին, Կիւմկիւմէն երեք քիլոմեթր (երկու մղոն) արեւմուտք։ Կիւմկիւմը Չարպուհարի ձախակողմեան հարկատու գետ մըն է, իսկ Չարպուհարը կը թափի Արածանի (Մուրատ) գետ։

Այս գիւղի տեղակայումը կը համապատասխանէ որոշ աղբիւրներու մէջ «Արինկոնկ» անուան տակ նշուած գիւղին տեղակայումին։ Լինչի նկարագրութեամբ գիւղը, որ կը կոչէ Ալակէօզ, գիւղակ մըն էր. բայց բնակչութեան կազմին մասին բան չէ նշուած։ Մշոյ դաշտի եւ յարակից գիւղերու Հայոց պատրիարքարանի 1902-ի մարդահամարին մէջ գիւղը արձանագրուած է որպէս քրտաբնակ գիւղ, ուր կար փուլ եկած հայկական եկեղեցի, փորագիր խաչքարեր եւ գերեզմանոց։ Հետեւաբար արդարացի է ենթադրելը, որ ան նախապէս հայերով բնակուած էր։ Արեւմտահայաստանի եւ արեւմտահայերու հարցերու ուսումնասիրութեան կեդրոնը (ԱԱՀՈՒԿ) Ալակէօզ վերինը արձանագրած է որպէս Մշոյ «սանճաքի» հայաբնակ գիւղ։

Լայնութիւն 39°8’33.6516” Երկայնութիւն 41°25’22.9872”

Գիւղը կը գտնուէր Կիմկիւմէն չորս քիլոմեթր (երեք մղոն) հարաւ-արեւմուտք, Կիւմկիւմ գետին աջ ափին, անոր հարկատու Չարպուհարի ձախ ափին։

ԱԱՀՈՒԿ-ը Ալակէօզ ներքինը արձանագրած է որպէս Մշոյ «սանճաքի» հայաբնակ գիւղ։

Լայնութիւն 39°16’49.7532” Երկայնութիւն 41°11’8.412”

Գիւղը կը գտնուէր Կիմկիւմէն 27 քմ (17 մղոն) արեւմուտք։

Տեւկանցը կը նշէ, թէ 1878-ին գիւղը 105 հայ բնակիչ ունէր։ Ա-Դօն տասը հայ և 30 քիւրտ գիւղ ծուխ արձանագրած է գիւղին համար, այսինքն՝ 80 հայ բնակիչ։ Մայեւսկին հինգ հայ եւ տասնինն քիւրտ ծուխ կը նշէ, Տէր-Կարապետեանը՝ տասնհինգ հայ ծուխ եւ 80 հայ բնակիչ։ Մարտիրոսեանի վիճակագրական նորացուած աղիւսակին մէջ գիւղին դիմաց նշուած է տասներկու հայ ծուխ կամ 92 հայ բնակիչ եւ ոչ մէկ քիւրտ տուն։ Ըստ Պատրիարքարանի մարդահամարի տուեալներուն՝ Առաջին համաշխարհային պատերազմէն առաջ այս գիւղը ունէր 80 բնակիչով տասնհինգ հայ ծուխ։ Թէոդիկը կ’արձանագրէ, թէ 1915-էն առաջ 500 հայ բնակիչ կար։ Թադէոս Յակոբեանը, Ստ. Տ. Մելիք-Բախշեանը եւ Յ. Խ. Բարսեղեանը, «Հայաստանի եւ յարակից շրջանների տեղանունների բառարանին» մէջ կը նշեն, թէ 1900-ի սկիզբները գիւղը տասը հայ եւ 30 քիւրտ ծուխ ունէր։ Սասունին արձանագրած է տասնհինգ հայ ծուխ եւ 80 հայ բնակիչ՝ Ցեղասպանութեան նախորդող ժամանակաշրջանին համար։

Վարդոյի շրջանէն բնապատկեր մը (Աղբիւր՝ Էտիփ Էրթունչ)։

Լայնութիւն 39°3’50.706” Երկայնութիւն 41°10’33.834”

Գիւղը կը գտնուէր Կիւմկիւմէն 27 քմ (տասնվեց մղոն) հարաւ-արեւելք, Վարդոյի «քազա»-յի հարաւ-արեւմտեան սահմանին։

Գիւղը այսօր գոյութիւն չունի։ Ըստ երեւոյթին անոր սկզբնական «Ամասիա» հայկական անուանումը քիւրտացուելով դարձած է «Աւ մասիի» (ձուկի ջուր), ապա թրքացուելով եղեր է «Ամասեա»։

Լայնութիւն 39°3’8.4384” Երկայնութիւն 41°41’2.4432”

Գիւղը կը գտնուէր Կիւմկիւմի հարաւ-արեւելքը, անկէ 23 քմ (տասնչորս մղոն) հեռաւորութեան վրայ, Արածանիի (Մուրատ գետ) աջ ափին մօտիկ։

Ա-Դօն կը նշէ, թէ գիւղը տասնութ հայ եւ քսան քիւրտ ծուխ ունէր։ Այսինքն, հայ բնակիչներու թիւը 144 շունչ էր։ Մայեւսկին տասնվեց հայ եւ 25 քիւրտ ծուխ արձանագրած է։ Տէր-Կարապետեանը 35 հայ ծուխ կը նշէ 241 բնակիչով։ Մարտիրոսեանի վիճակագրական նորացուած աղիւսակի տուեալներով՝ գիւղին մէջ 310 բնակիչ հաշուով 42 հայ ծուխ կար եւ 290 բնակիչով 46 քիւրտ ծուխ։ Ըստ Պատրիարքարանի մարդահամարի տուեալներուն՝ Առաջին համաշխարհայի պատերազմէն առաջ գիւղը տասնութ հայ ծուխ ունէր 150 բնակիչով։ Թէոդիկը 1915-էն առաջ 400 հայ բնակիչ արձանագրած է։ Սասունին Ցեղասպանութենէն առաջ գոյութիւն ունեցող տասնութ հայ ծուխ արձանագրած է (իր ուսումնասիրութեան մէջ այլ տեղ մը ան 35 հայ ծուխ եւ 241 բնակիչ նշած է)։

Լայնութիւն 39°5’0.096” Երկայնութիւն 41°15’36.2232”

Գիւղը կը գտնուէր Կիւմկիւմէն տասնինն քմ (տասներկու մղոն) հարաւ-արեւմուտք։

Պատրիարքարանի 1902 թուականի Մշոյ դաշտի եւ յարակից տարածքի մարդահամարի տուեալներուն մէջ այս գիւղը բերուած է որպէս քրտաբնակ բնակավայր, ուր կար հայկական եկեղեցի, խաչքարեր եւ գերեզմանոց։ Արդարացի է ենթադրելը, ուրեմն, որ ան նախապէս հայաբնակ եղած է։ Արաբօն, որ Սելիկանին մօտիկ կը գտնուէր, պէտք չէ շփոթել Էրզրումի նահանգի Խնուս (Hınıs) գաւառի համանուն գիւղին հետ։

Լայնութիւն 39°5’0.5496” Երկայնութիւն 41°28’9.2928”

Գիւղը կը գտնուէր Կիւմկիւմէն տաս քմ (վեց մղոն) հարաւ, Զրընգի (Քյալըք տերեսի) աջ ափին։ Այս գետը Չարպուհարի աջ վտակներէն մէկն էր։

Գիւղը նախապէս հայաբնակ բնակավայր մըն էր, ուր 1860-ականներուն օսմանեան իշխանութիւնները «մուհաճիրներ» բնակեցուցած էին։ ԱԱՀՈՒԿ-ը Այնակը արձանագրած է իբրեւ Մշոյ «սանճաք»-ի հայաբնակ գիւղ։

Լայնութիւն 39°6’3.2544” Երկայնութիւն 41°48’15.1596”

Գիւղը կը գտնուէր Կիւմկիւմէն 30 քմ (տասնինն մղոն մղոն) արեւելք, Համրբերդի լիճի (Աքտողան Կէօլիւ) հարաւ-արեւելքը։ 

Ըստ չստուգուած աղբիւրներու՝ տասնիններորդ դարու վերջերուն հայ բնակիչները քշուած են այս գիւղէն։

Լայնութիւն 39°7’43.7124” Երկայնութիւն 41°11’5.91”

Պաղլուն կը գտնուէր Կիւմկիւմէն 26 քմ (տասնվեց մղոն) արեւմուտք՝ Չարպուհար գետի աջակողմեան վտակ Մերկեմերի (Շերեֆետտին) ձախ ափին։

Գիւղը «Վերին Պաղլու» անունով արձանագրուած է Պատրիարքարանի 1902-ի՝ Մշոյ դաշտի եւ յարակից գիւղերու մարդահամարին մէջ որպէս քրտաբնակ բնակավայր, ուր կար աւերակ դարձած հայկական եկեղեցի, կային խաչքարեր ու գերերզմանոց։ Արդարացի է ենթադրելը, ուրեմն, որ ան նախապէս հայաբնակ գիւղ էր։ Եթէ երկու բնակավայր գոյութիւն ունեցած ըլլար, Ներքին Պաղլուն պիտի որ տեղակայուած ըլլար Վերին Պաղլուէն մօտաւորապէս մէկ քմ (0.62 մղոն) հարաւ-արեւմուտք՝ Լայնութիւն 39°7’24.6252” Երկայնութիւն 41°9’53.8884” տեղակայումով։ ԱԱՀՈՒԿ-ի արձանագրութեամբ Պաղլուն Մշոյ «սանճաքի» հայաբնակ գիւղ է։

Լայնութիւն 39°12’41.04” Երկայնութիւն 41°33’48.762”

Գիւղը կը գտնուէր Կիւմկիւմէն տասը քմ (վեց մղոն) հիւսիս-արեւմուտք, Խամուրբերդ լեռներու լանջերուն։

Լինչը այս գիւղը, որ Պաշքենտ կ’անուանէ, կը նկարագրէ իբրեւ քրտական գիւղակ։ Յակոբեանը եւ միւսներուն համաձայն 1900-ականներու սկիզբները գիւղը կը հաշուէր տասնութ ծուխ, որոնց ազգութիւնը չէ նշուած։

Լայնութիւն 39°13’47.4348” Երկայնութիւն 41°33’16.0092”

Գիւղը կը գտնուէր Կիւմկիւմէն տասնմէկ քմ (եօթ մղոն) հիւսիս-արեւելք, Խամուրբերդ լեռներու լանջին։

Յակոբեանը եւ միւսները կը նշեն, որ 1900-ականներու գիւղը կը հաշուէր ինն ծուխ, բայց անոնց ազգութիւնը չէ նշուած։

Լայնութիւն 39°15’50.60” Երկայնութիւն 41°13’56.82”

Գիւղի կը գտնուէր Կիւկիւմէն քսաներկու քմ (տասնչորս մղոն) հիւսիս-արեւմուտք, Չարպուհարի ձախ վտակ Բազկան (Պինկէօլ) գետի ձախ ափին։

Ըստ չստուգուած աղբիւրներու՝ տասնիններորդ դարու վերջաւորութեան եւ քասներորդ դարի սկիզբը հայ բնակիչները քշուած են այս գիւղէն։

Մօտաւոր վայրը՝ Լայնութիւն 39°3’37.152” Երկայնութիւն 41°31’53.7816”

Գիւղը կը գտնուէր Կիւմկիւմէն տասնհինգ քմ (ինն մղոն) հարաւ-արեւմուտք, Արածանիի (Մուրատ գետ) աջ ափին։

Գիւղը այլեւս գոյութիւն չունի։ Ըստ չստուգուած աղբիւրները՝ հայերը քշուած են այս գիւղէն տասնիններորդ դարու վերջին եւ քսաներորդ դարու սկիզբին։

Չալեք (ներկայիս Չաղլէք) գիւղէն տեսարան մը (Աղբիւր՝ H.F.B Lynch, Armenia: Travels and Studies, volume 2: The Turkish Provinces, London, 1901)

Լայնութիւն 39°14’34.4796” Երկայնութիւն 41°16’20.1864”

Գիւղը կը գտնուէր Կիւմկիւմէն տասնութ քմ (տասնմէկ) մղոն հիւսիս-արեւմուտք, Բազկան (Պինկէօլ) գետի աջ ափին, որ Չարպուհար աջ վտակներէն է։

Լինչի նկարագրութեամբ գիւղը, որ Չաղելիք անունը ունի, քրտական գիւղակ է։ Չելաք անուանումով գիւղը ԱԱՀՈՒԿ-ի արձանագրութեամբ Մշոյ «սանճաքի» հայաբնակ գիւղ մըն է։

Լայնութիւն 39°17’37.7988” Երկայնութիւն 41°14’19.3272”

Գիւղը կը գտնուէր Կիւմկիւմէն 24 քմ (տասնհինգ մղոն) հիւսիս-արեւմուտք։

Չանաձորի մասին ամենավաղ յիշատակումը տասնհինգերորդ դարու կաթողիկոս Գրիգոր Մակուեցիի կոնդակն է, ուր թուարկուած են Մշոյ դաշտին մէջ գտնուող Եղրդուտի սուրբ Յովհաննէս վանքի հողային տարածութիւնները [45]։ Ըստ չստուգուած աղբիւրներու՝ տասնիններորդ դարի վերջերուն եւ քսաներորդի սկիզբները հայ բնակիչները քշուած են գիւղէն։

Լայնութիւն 39°5’48.0552” Երկայնութիւն 41°31’27.7932”

Գիւղը կը գտնուէր Կիմկիւմէն տասը քմ (վեց մղոն) հարաւ-արեւելք, Արածանիի (Մուրատ) եւ անոր աջ վտակ Չարպուհարի միացման կէտին մօտ։

Գիւղը նախապէս հայաբնակ բնակավայր մը եղած է, ուր 1860-ականներուն օսմանեան իշխանութիւնները «մուհաճիրներ» բնակեցուցած են։ Մայեւսկին Կոլիւբակինի առաջարկած 70 տունի թիւը բարձրացուցած է 100-ի։ Յակոբեանը եւ միւսները կը նշեն, որ 1900-ականներու սկիզբներուն գիւղը 70 տուն կը հաշուէր, որոնց ազգութիւնը արձանագրուած չէ։ Պատրիարաքարանի 1902-ի Մշոյ դաշտի եւ յարակից գիւղերու մարդահամարին մէջ գիւղը արձանագրուած է որպէս քրտական բնակավայր, ուր կար փուլ եկած հայկական եկեղեցի, խաչքարեր եւ գերեզմանոց։ Հետեւաբար արդարացի է ենթադրելը, որ նախապէս գիւղը հայաբնակ էր։

Լայնութիւն 39°9’56.6892” Երկայնութիւն 41°9’15.804”

Գիւղը Կիւմկիւմէն 26 քմ (տասնվեց մղոն) արեւմուտք կը գտնուէր, Չարպուհարի ձախակողմեան հարկատու Քարա Համզանի (Hasanova Çayı) աջ ափին։

Յակոբեանը եւ միւսները կ’արձանագրեն, որ 1900-ականներու սկիզբները գիւղը կը հաշուէր 50 ծուխ, որոնց բնակիչներուն ազգութիւնը ճշտուած չէ։

Լայնութիւն 39°14’59.8488” Երկայնութիւն 41°14’58.416”

Գիւղը կը գտնուէր Կիւմկիւմէն 21 քմ (տասներեք մղոն) հիւսիս-արեւմուտք Բազկանի (Պինկէօլ) ձախ ափին. Բազկանը Չարպուհար գետի ձախ վտակներէն է։

Ըստ չստուգուած աղբիւրներու՝ տասնիններորդ դարի վերջերուն եւ քսաներորդի սկիզբներուն գիւղի հայ բնակիչները քշուած են հոնտեղէն։

Լայնութիւն 39°11’53.7684” Երկայնութիւն 41°3’40.4424”

Գիւղը կը գտնուէր Կիւմկիւմէն 34 քմ (21 մղոն) արեւմուտք, Չարպուհար գետի ձախակողմեան վտակ Քարա Համզանի (Հասանովա) ձախ ափին։

Յակոբեանը եւ միւսները կ’արձանագրեն որ 1900-ականներու սկիզբներուն գիւղը ունէր տասնհինգ ծուխ, որոնց բնակիչներուն ազգութիւնը նշուած չէ։

Վարդոյի շրջանէն բնապատկեր մը (Աղբիւր՝ Ֆիտէլ Քայեա)։

Լայնութիւն 39°12’5.4108” Երկայնութիւն 41°5’28.6692”

Գիւղը կը գտնուէր Կիւմկիւմէն 31 քմ (տասնինն մղոն) արեւմուտք, Չարպուհար գետի ձախակողմեան վտակ Քարա Համզանի (Հասանովա) ձախ ափին։

Յակոբեանը եւ միւսները կ’արձանագրեն որ 1900-ականներու սկիզբներուն գիւղը ունէր տասնմէկ ծուխ, որոնց բնակիչներուն ազգութիւնը նշուած չէ։

Լայնութիւն 39°5’7.1484” Երկայնութիւն 41°50’7.6092”

Գիւղը կը գտնուէր Կիւմկիւմէն 34 քմ (21 մղոն) արեւմուտք՝ Համրբերդ լիճէն հարաւ-արեւմուտք։

Գիւղը անունը յիշատակուած է տասնութերորդ դարու հայկական տարեգիրքի մը մէջ, ուր նշուած է գիւղապետի անունը։ Ըստ չստուգուած աղբիւրներու՝ հայ բնակիչները քշուած են այս գիւղէն տասնիններորդ դարու վերջերուն եւ քսաներորդի սկիզբին։

Լայնութիւն 39°7’11.6256” Երկայնութիւն 41°37’13.0188”

Գիւղը կը գտնուէր Կիւմկիւմէն տասնհինգ քմ (ինն մղոն) արեւելք, Համրբերդ լիճի արեւմուտքին։

Այս գիւղը այսօր գոյութիւն չունի։ ԱԱՀՈՒԿ-ը զայն արձանագրած է որպէս Մշոյ «սանճաքի» հայաբնակ գիւղ։

Հայաբնակ Կիւմկիւմի մօտերը քրտական Համիտիէ զօրագունդ մը (Աղբիւր՝ H.F.B Lynch, Armenia: Travels and Studies, volume 2: The Turkish Provinces, London, 1901)

Լայնութիւն 39°7’51.2436” Երկայնութիւն 41°28’55.4268”

Գիւղը կը գտնուէր Կիւմկիւմէն հինգ քմ (երեք մղոն) հարաւ-արեւելք, Չարպուհար գետի ձախ ափին մօտիկ։

Ըստ չստուգուած աղբիւրներու՝ հայ բնակիչները քշուած են այս գիւղէն տասնիններորդ դարու վերջերուն եւ քսաներորդի սկիզբին։

Լայնութիւն 39°2’31.0668” Երկայնութիւն 41°42’48.5496”

Գիւղը կը գտնուէր Կիւմկիւմէն 27 քմ (տասնեօթ մղոն) հարաւ-արեւելք, Արածանիի (Մուրատ գետ) աջ ափին։

Մայեւսկին արձանագրած է չորս հայ եւ 28 քիւրտ ծուխ։

Լայնութիւն 39°9’34.4376” Երկայնութիւն 41°16’36.0372”

Գիւղը կը գտնուէր Կիւմկիւմէն տասնվեց քմ (տասը մղոն) արեւմուտք՝ Չարպուհար գետի աջ ափին մօտիկ։

Լինչը այս գիւղը, որ կ’անուանէ Տիյեատին, կը բնութագրէ իբրեւ հայաբնակ գիւղ։ Յակոբեանը եւ միւսները համաձայն են, թէ Տիատինը լրիւ հայաբնակ բնակավայր էր։ Պատրիարքարանի 1902-ի Մշոյ դաշտի եւ յարակից գիւղերու մարդահամարին տուեալներուն մէջ գիւղը արձանագրուած է իբրեւ քրտաբնակ բնակավայր, ուր կար փուլ եկած եկեղեցի, խաչքարեր եւ գերեզմանոց։ Արդարացի է ենթադրելը, հաւանաբար, թէ նախապէս ան հայաբնակ էր։

Լայնութիւն 39°10’5.2176” Երկայնութիւն 41°18’38.052”

Գիւղը կը գտնուէր Կիւմկիւմէն տասնրեկու քմ (ութ մղոն) արեւմուտք, Չարպուհար գետի ձախ ափին։

Տեւկանցը նշած է 245 հայ բնակիչ 1878 թուականին։ Լինչը բնութագրումով՝ Տոտանը հայաբնակ գիւղ էր։ Ա-Դօն նշած է 40 հայ ծուխ, ինչը գիւղի բնակչութեան հայ տարրի թիւը 320 շունչի կը բերէ։ Մայեւսկի 45 հայ եւ ոչ մէկ քրտական ծուխ արձանագրած է։ Տէր-Կարապետեանը կը նշէ, թէ կար 51 հայ ծուխ՝ 384 բնակիչով։ Մարտիրոսեանի վիճակագրական նորացուած աղիւսակի տուեալներով՝ գիւղը 84 հայ ծուխ կամ 620 հայ բնակիչ ունէր եւ ոչ մէկ քիւրտ ծուխ։ Ըստ Պատրիարքարանի տուեալներուն՝ նախքան Առաջին համաշխարհային պատերազմը գիւղը ունէր 72 հայ ծուխ՝ 670 հայ բնակիչով։ Թէոդիկը 1915-էն առաջի համար 1000 հայ բնակիչ կ’արձանագրէ։ Յակոբեանը եւ միւսները կը նշեն, թէ 1900-ականի սկիզբները գիւղը 45 հայ ծուխ կը հաշուէր։ Սասունին 44 հայ ծուխ կ’արձանագրէ Ցեղասպանութենէն առաջ (իր աշխատասիրութեան մէջ այլ տեղ մը՝ 51 հայ ծուխ եւ 384 բնակիչ)։

Լայնութիւն 39°8’40.93” Երկայնութիւն 41°20’42.61”

Գիւղը կը գտնուէր Կիմկիւմէն տասը քմ (վեց մղոն) հարաւ-արեւմուտք՝ Չարպուհար գետի աջ ափին։

Յակոբեանի եւ միւսներուն տուեալներով՝ 1900-ականներու սկիզբը գիւղը կը հաշուէր տասնհինգ ծուխ, որոնց ազգութիւնը նշուած չէ։

Կունտէմիր հայկական գիւղը Վարդոյի շրջանին մէջ։ Խորքին կ՚երեւին Բիւրակնեան (Պինկէօլ) լեռները։ 1890-ականներու վերջը (Աղբիւր՝ H.F.B Lynch, Armenia: Travels and Studies, volume 2: The Turkish Provinces, London, 1901)

Լայնութիւն 39°11’8.9988” Երկայնութիւն 41°17’26.916”

Գիւղը կը գտնուէր Կիւմկիւմէն տասնչորս քմ (ինը մղոն) արեւելք, Չարպուհար գետի ձախակողմեան հարկատու Բազկան (Պինկէօլ) գետի աջ ափին։

Տեւկանցը 1878-ի համար կը նշէ 315 հայ բնակիչ այս գիւղին մէջ։ Լինչի բնութագրումով Կունտեմիրը հայաբնակ գիւղ էր։ Ա-Դօն գիւղին մէջ 60 հայ ծուխ կը հաշուէ, այսինքն հայ բնակիչներու թիւը 480 շունչ էր։ Մայեւսկին 200 հայ ծուխ եւ ոչ մէկ քիւրտ ծուխ կը նշէ։ Տէր-Կարապետեանը 560 բնակիչով 80 հայ ծուխ կ’արձանագրէ։ Մարտիրոսեանի վիճակագրական նորացուած աղիւսակի տուեալներով՝ գիւղը 96 հայ տուն ունէր, կամ 760 բնակիչ եւ ոչ մէկ քիւրտ ծուխ։ Թէոդիկը նախքան 1915-ի համար 2000 հայ բնակիչ կը նշէ։ Ըստ Պատրիարքարանի մարդահամարի տուեալներուն՝ նախքան Առաջին համաշխարհային պատերազմը գիւղը182 հայ ծուխ կամ 1600 հայ բնակիչ ունէր։ Յակոբեանը եւ միւսները կը նշեն, որ 1900-ականներու սկիզբները գիւղը 200 հայ ծուխ ունէր։ Սասունին 51 հայ ծուխ կ’արձանագրէ նախքան Ցեղասպանութիւնը (իր աշխատութեան մէջ այլ տեղ մը ան 80 հայ ծուխ եւ 560 հայ բնակիչ կը նշէ)։

Լայնութիւն 39°10’18.5268” Երկայնութիւն 41°27’15.3828”

Գիւղը կը գտնուէր Մշոյ գաւառի վարչական կեդրոն Մուշ քաղաքէն 49 քմ (30 մղոն) հիւսիս։

Կիւմկիւմ քաղաքը Վարդոյի «քազայի» վարչական կեդրոնն էր։ Տեւկանցը 1878-ին 240 հայ բնակիչ արձանագրած է հոն։ Էրզրումի մէջ Մեծ Բրիտանիայի հիւպատոս Ճէյմս Պրայընթը, որ 1838-ին Վարդոյէն անցած էր իր ճամբորդութեան ընթացքին, կը բերէ թիւեր, որոնք Լինչի՝ կէս դար ետք բերելիք թիւերուն հետ կրնանք համեմատել։ Պրայընթի նկարագրածին համաձայն Կիւմկիւմը երեսուն քիւրտ եւ տասնհինգ հայ տուն ունէր [46]։ 1890-ականներու վերջերու Լինչի այցին ատեն գաւառի բնակչութիւնը աւելցած էր քիւրտ գաղթականներով եւ կորսնցուցած որոշ թիւով հայեր, որոնք հաստատուած էին ռուսական տիրապետութեան տակ գտնուող Կովկասի մէջ։ Լինչի Կիւմկիւմը երկու անգամ աւելի մեծ էր Պրայընթին նկարագրածէն. նորեկները քիւրտեր էին, եւ հայ բնակչութեան թիւը անկում կրած էր։ Լինչի նկարագրածով Կիւմկիւմը գիւղ մը կամ պզտիկ քաղաք մըն էր, որ առաւելագոյնը 80 ծուխ կը հաշուէր, որոնց տասը կրնան հայաբնակ ըլլալ [47]։ Ա-Դօն կը նշէ, որ գիւղը կը հաշուէր 60 հայ եւ 140 քիւրտ ծուխ։ Այսինքն հայ բնակչութեան թիւը պէտք է որ 480 շունչ եղած ըլլայ։ Մայեւսկին Կոլիւպակինի յառաջ քաշած 85 ծուխերու հանրագումար թիւը (15 հայ եւ 70 քիւրտ) կը բարձրացնէ 150-ի։ Տէր-Կարապետեանը 60 հայ ծուխ կամ 380 բնակիչ կ’արձանագրէ։ Մարտիրոսեանի վիճակագրական տուալներու նորացուած աղիւսակին մէջ գիւղին անուան դիմաց արձանագրուած է 72 հայ ծուխ կամ 482 հայ բնակիչ եւ 140 քիւրտ ծուխ կամ 968 քիւրտ բնակիչ։ Ըստ Պատրիարքարանի մարդահամարի թիւերուն՝ նախքան Առաջին համաշխարհային պատերազմը գիւղը ունէր մօտաւորապէս 725 բնակիչ, որոնց 600-ը 70 ծուխի մէջ ապրող հայեր էին, 80-ը քիւրտ էին, 45-ն ալ՝ թուրք։ Քուինէի կարծիքով 1891-ին Կիւմկիւմը հանրագումար 130 ծուխ ունէր։ Թէոդիկի տուեալներով 1915-էն առաջ Կիւմկիմը 2000 հայ եւ 300 իսլամ բնակիչ ունէր։ Յակոբեան եւ միւսներու կարծիքով 1900-ականներու սկիզբը գիւղը ունէր հանրագումար 200 հայ եւ այլազգի բնակիչ։ Սասունին 60 հայ ծուխ եւ 380 հայ բնակիչ կը նշէ Ցեղասպանութենէն առաջ հոն ապրող։

Լայնութիւն 39°6’22.2516” Երկայնութիւն 41°20’1.014”

Գիւղը կը գտնուէր Կիւմկիւմէն տասներեք քմ (ութ մղոն) հարաւ-արեւելք։

Պատրիարքարանի Մշոյ դաշտի եւ յարակից գիւղերու 1902-ի մարդահամարին տուեալներուն մէջ Հապիպանը արձանագրուած է որպէս քրտաբնակ բնակավայր, ուր կար հայկական եկեղեցի, խաչքարեր եւ գերեզմանոց։ Արդարացի է ենթադրելը, հետեւաբար, որան նախապէս հայաբնակ էր։

Լայնութիւն 39°5’33.8928” Երկայնութիւն 41°25’54.9156”

Գիւղը կը գտնուէր Կիւմկիւմէն ինն քմ (վեց մղոն) հարաւ, Չարպուհար գետի աջ ափին։

ԱԱՀՈՒԿ-ը Հաճիպեքը արձանագրած է իբրեւ Մշոյ «սանճաքի» հայաբնակ գիւղ։ Պատրիարքարանի Մշոյ դաշտի եւ յարակից գիւղերու 1902-ի մարդահամարին մէջ գիւղը արձանագրուած է իբրեւ քրտաբնակ բնակավայր, ուր կար փուլ եկած հայկական եկեղեցի, խաչքարեր եւ գերեզմանոց։ Արդարացի է ենթադրելը, հետեւաբար, թէ նախապէս գիւղը հայաբնակ եղած էր։ Յակոբեանը եւ միւսները կը նշեն, որ 1900-ականները սկիզբները գիւղը կը հաշուէր տասնհինգ ծուխ, որոնց ազգութիւնը բերուած չէ։

Լայնութիւն 39°6’20.8584” Երկայնութիւն 41°26’31.722”

Գիւղը կը գտնուէր Կիւմկիւմէն եօթը քմ (հինգ մղոն) հարաւ, Չարպուհար գետի աջ ափին մօտիկ։

Յակոբեանը եւ միւսները գիւղը արձանագրած են իրենց Բառարանին մէջ, սակայն բնակիչներու կամ ծուխերու թիւ չեն նշած։

Լայնութիւն 39°10’38.352” Երկայնութիւն 41°1’12.882”

Գիւղը կը գտնուէր Կիւմկիւմէն 38 քմ (23 մղոն) արեւմուտք, Չարպուհար գետի ձախ վտակ Քարա Համզանի ձախ ափին։

Տեւկանցը 1989-ին 143 հայ բնակիչ նշած է։ Ըստ Պատրիարքարանի տուեալներուն, որոնք Գէորգեանը եւ Փապուճեանը ճշգրտումներու ենթարկած են՝ գիւղը Առաջին համաշխարհային պատերազմէն առաջ ունէր 40 հայ տուն 382 հայ բնակիչով եւ 1909-ին՝ 30-40 հայ տուն։ Սասունին նախքան Ցեղասպանութիւն ժամանակաշրջանին համար 30 հայ ծուխ նշած է (իր աշխատասիրութեան մէջ այլ տեղ մը՝ 40 ծուխ արձանագրած է)։

Լայնութիւն 39°8’12.1776” Երկայնութիւն 41°26’56.4324”

Գիւղը կը գտնուէր Կիւմկիւմէն չորս քմ (երկու մղոն) հարաւ՝ Չարպուհար գետի ձախ ափին։

Մայեւսկին Կոլիւպակին նշած հանրագումար երեք ծուխի թիւը բարձրացուցած է տասնհինգի։ Յակոբեանի եւ միւսներուն տուեալներով՝ գիւղը 1900-ականներու սկիզբը ունէր երեք ծուխ, որոնց ազգութիւնը նշուած չէ։

Լայնութիւն 39°12’39.3552” Երկայնութիւն 41°18’56.5848”

Գիւղը կը գտնուէր Կիւմկիւմէն տասներեք քմ (ութ մղոն) արեւմուտք, Չարպուհարի գետի ձախակողմեան վտակ Բազկանի (Պինկէօլ) ձախ ափին մօտիկ։

Պատրիարքարանի Մշոյ դաշտի եւ յարակից գիւղերու 1902-ի մարդահամարին մէջ գիւղը արձանագրուած է իբրեւ քրտաբնակ բնակավայր, ուր կար փուլ եկած հայկական եկեղեցի, խաչքարեր եւ գերեզմանոց։ Արդարացի է ենթադրելը, հետեւաբար, թէ նախապէս գիւղը հայաբնակ եղած է։

Լայնութիւն 39°9’21.8376” Երկայնութիւն 41°28’58.7388”

Գիւղը Կիւմկիւմէն երեք քմ (երկու մղոն) հարաւ-արեւմուտք կը գտնուէր. Այժմ ան Վարդոյի «մահալլէ»-ներէն մէկն է (թաղամաս), ծանօթ նաեւ Ենի անունով։

Ըստ Յակոբեանին եւ միւսներուն՝ քսաներորդ դարի սկիզբները, ըստ երեւոյթին հայերու համիտեան կոտորածներու զոհ երթալէն կամ գիւղէն փախչելէն ետք, Ինախը 20-22 քիւրտ բնակիչ ունէր։ Պատրիարքարանի Մշոյ դաշտի եւ յարակից գիւղերու 1902-ի մարդահամարին մէջ գիւղը արձանագրուած է իբրեւ քրտաբնակ բնակավայր, ուր կար փուլ եկած հայկական եկեղեցի, խաչքարեր եւ գերեզմանոց։ Արդարացի է ենթադրելը, հետեւաբար, թէ նախապէս գիւղը հայաբնակ եղած է։

Լայնութիւն 39°11’51.7668” Երկայնութիւն 41°7’31.9764”

Գիւղը կը գտնուէր Կիւմկիւմէն 29 քմ (տասնութ մղոն) արեւելք, Քարա Համզան (Հասանովա) գետի ձախ ափին. Այս գետը Չարպուհարի ձախ հարկատուներէն մէկն էր։

Յակոբեանը եւ միւսները կը նշեն, որ 1900-ականներու սկիզբը գիւղը ունէր 21 ծուխ, որոնց ազգութիւնը նշուած չէ, եւ որ այլ աղբիւրներ 25 ծուխ թիւը արձանագրած են։

Լայնութիւն 39°6’58.4028” Երկայնութիւն 41°30’25.3656”

Գիւղը կը գտնուէր Կիւմկիւմէն եօթ քմ (հինգ մղոն) հարաւ-արեւելք, Չարպուհար գետի ձախ ափին։

Յակոբեանը եւ միւսները կը նշեն, որ 1900-ականներու սկիզբներուն գիւղը կը հաշուէր տասնմէկ տուն, որոնց ազգութիւնը նշուած չէ։

Լայնութիւն 39°6’52.0704” Երկայնութիւն 41°22’48.792”

Գիւղը կը գտնուէր Կիւմկիւմէն տասը քմ (վեց մղոն) հարաւ-արեւմուտք, Չարպուհար գետի աջ ափին մօտիկ։

Յակոբեանը եւ միւսները կ’արձանագրեն, որ 1900-ականներու սկիզբները գիւղը 44 ծուխ կը հաշուէր (ազգութիւն նշուած չէ)։ Պատրիարքարանի Մշոյ դաշտի եւ յարակից գիւղերու 1902-ի մարդահամարին մէջ գիւղը արձանագրուած է իբրեւ քրտաբնակ բնակավայր, ուր կար փուլ եկած հայկական եկեղեցի, խաչքարեր եւ գերեզմանոց։ Արդարացի է ենթադրելը, հետեւաբար, թէ նախապէս գիւղը հայաբնակ եղած է։ ԱԱՀՈՒԿ-ի արձանագրութիւններուն համաձայն Քարաշէնը Մշոյ «սանճաքի» հայաբնակ գիւղ մըն է։

Մօտաւոր տեղակայումը՝ Լայնութիւն 39°6’31.0896” Երկայնութիւն 41°30’37.782”

Գիւղը կը գտնուէր Կիւմկիւմէն ութ քմ (հինգ մղոն) հարաւ-արեւելք, Չարպուհար գետի ձախ ափին։

Գիւղը այսօր գոյութիւն չունի։ Ան նախապէս հայաբնակ բնակավայր մըն էր, ուր օսմանեան իշխանութիւնները 1860-ականներուն «մուհաճիրներ» բնակեցուցած են։

Լայնութիւն 39°11’26.9844” Երկայնութիւն 41°24’25.4916”

Գիւղը կը գտնուէր Կիւմկիւմէն հինգ քմ (երեք մղոն) հիւսիս-արեւմուտք, Չարպուհար գետի ձախակողմեան հարկատու Կիւմկիւմ գետի աջ ափին։

Պատրիարքարանի Մշոյ դաշտի եւ յարակից գիւղերու 1902-ի մարդահամարին մէջ գիւղը արձանագրուած է իբրեւ քրտաբնակ բնակավայր, ուր կար փուլ եկած հայկական եկեղեցի, խաչքարեր եւ գերեզմանոց։ Արդարացի է ենթադրելը, հետեւաբար, թէ նախապէս ան հայաբնակ եղած է։

Լայնութիւն 39°14’30.102” Երկայնութիւն 41°25’38.496”

Գիւղը կը գտնուէր Կիւմկիւմէն ինը քմ (վեց մղոն) հիւսիս, Չարպուհար գետի ձախակողմեան հարկատու Կիւմկիւմ գետի ձախ ափին։

Պատրիարքարանի Մշոյ դաշտի եւ յարակից գիւղերու 1902-ի մարդահամարին մէջ գիւղը արձանագրուած է իբրեւ քրտաբնակ բնակավայր, ուր կար փուլ եկած հայկական եկեղեցի, խաչքարեր եւ գերեզմանոց։ Արդարացի է ենթադրելը, հետեւաբար, թէ նախապէս գիւղը հայաբնակ եղած է։

Լայնութիւն 39°8’38.7816” Երկայնութիւն 41°33’15.2316”

Գիւղը կը գտնուէր Կիւմկիւմէն ութ քմ (հինգ մղոն) արեւելք։

Պատրիարքարանի Մշոյ դաշտի եւ յարակից գիւղերու 1902-ի մարդահամարին մէջ գիւղը արձանագրուած է իբրեւ քրտաբնակ բնակավայր, ուր կար փլած հայկական եկեղեցի, խաչքարեր եւ գերեզմանոց։ Արդարացի է ենթադրելը, հետեւաբար, թէ նախապէս գիւղը հայաբնակ եղած է։

Լայնութիւն 39°13’41.2284” Երկայնութիւն 41°26’33.4572”

Գիւղը կը գտնուէր Կիւմկիւմէն վեց քմ (չորս մղոն) հիւսիս։

Պատրիարքարանի Մշոյ դաշտի եւ յարակից գիւղերու 1902-ի մարդահամարին մէջ գիւղը արձանագրուած է իբրեւ քրտաբնակ բնակավայր, ուր կար փուլ եկած հայկական եկեղեցի, խաչքարեր եւ գերեզմանոց։ Արդարացի է ենթադրելը, հետեւաբար, թէ նախապէս գիւղը հայաբնակ եղած է։

Լայնութիւն 39°15’13.7808” Երկայնութիւն 41°16’11.1216”

Գիւղը կը գտնուէր Կիւմկիւմ տասնինն քմ (տասներկու մղոն) հիւսիս-արեւմուտք, Չարպուհար գետի ձախ վտակ Բազկան (Պինկէօլ) գետի ձախ ափին մօտիկ։

ԱԱՀՈՒԿ-ը Խամուկը արձանագրած է որպէս Մշոյ «սանճաքի» հայաբնակ գիւղ։

Լայնութիւն 39°5’31.2864” Երկայնութիւն 41°40’49.2204”

Գիւղը կը գտնուէր Կիւմկիւմէն 21 քմ (տասներեք մղոն) հարաւ-արեւելք, Համրբերդ լիճի հարաւ-արեւմուտքը։

Գիւղին տարբեր անունները հայերէն «քարէ գիւղ» անուանումին տարբերակներն ու աղաւաղումներն են։ Պատրիարքարանի Մշոյ դաշտի եւ յարակից գիւղերու 1902-ի մարդահամարին մէջ գիւղը արձանագրուած է իբրեւ քրտաբնակ բնակավայր, ուր կար փուլ եկած հայկական եկեղեցի, խաչքարեր եւ գերեզմանոց։ Արդարացի է ենթադրելը, հետեւաբար, թէ նախապէս գիւղը հայաբնակ եղած է։

Լայնութիւն 39°16’15.6576” Երկայնութիւն 41°14’55.2912”

Գիւղը կը գտնուէր Կիւմկիւմէն 21 քմ (տասներեք մղոն) հիւսիս-արեւմուտք, Չարպաուհար գետի ձախ վտակ Բազկան (Պինկէօլ) գետի ձախ ափին մօտիկ։

ԱԱՀՈՒԿ-ը Խարիկը արձանագրած է իբրեւ Մշոյ «սանճաքի» հայաբնակ գիւղ։

Լայնութիւն 39°10’22.5624” Երկայնութիւն 41°28’1.3404”

Գիւղը կը գտնուէր Կիւմկիւէն մէկ քմ (0,62 մղոն) արեւելք։

Վարդոյի ընդարձակումին հետեւանքով այս գիւղը այսօր դարձած է անոր թաղամասերէն մէկը։ ԱԱՀՈՒԿ-ը զայն արձանագրած է իբրեւ Մշոյ «սանճաքի» հայաբնակ գիւղ։

Լայնութիւն 39°17’25.3176” Երկայնութիւն 41°15’59.4252”

Գիւղը կը գտնուէր Կիւմկիւմէն 22 քմ (տասնչորս մղոն) հիւսիս-արեւմուտք։

Պատրիարքարանի Մշոյ դաշտի եւ յարակից գիւղերու 1902-ի մարդահամարին մէջ գիւղը արձանագրուած է իբրեւ քրտաբնակ բնակավայր, ուր կար փուլ եկած հայկական եկեղեցի, խաչքարեր եւ գերեզմանոց։ Արդարացի է ենթադրելը, հետեւաբար, թէ նախապէս գիւղը հայաբնակ եղած է։

Լայնութիւն 39°4’24.474” Երկայնութիւն 41°35’58.4412”

Գիւղը կը գտնուէր Կիւմկիւմէն տասնվեց քմ (տասը մղոն) հարաւ-արեւելք, Արածանիի (Մուրատ գետ) աջ ափին մօտիկ։

ԱԱՀՈՒԿ-ի տուեալներով գիւղը, որ «Խանզուրիկ» անունով արձանագրուած է, Մշոյ «սանճաքի» հայաբնակ բնակավայր է։

Լայնութիւն 39°3’54.684” Երկայնութիւն 41°34’39.0468”

Գիւղը կը գտնուէր Կիւմկիւմէն տասնվեց քմ (տասը մղոն) հարաւ-արեւելք, Արածանիի (Մուրատ գետ) աջ ափին մօտիկ։

ԱԱՀՈՒԿ-ը այս գիւղը «Խանզուրիկ ներքին» անուանումով դասած է Մշոյ «սանճաքի» հայաբնակ բնակավայրերուն շարքին։

Լայնութիւն 39°12’10.4544” Երկայնութիւն 41°15’19.2564”

Գիւղը կը գտնուէր Կիւմկիւմէն տասնութ քմ (տասնմէկ մղոն) արեւմուտք, Չարպուհար գետի աջ վտակ Մերկեմերի (Շերեֆետտին) ձախ ափին մօտիկ։

Յակոբեանը եւ միւսները կը նշեն, որ գիւղին մէջ հայկական եկեղեցի կար։ Արդարացի է ենթադրել, ուրեմն, որ ան հայաբնակ էր։

Լայնութիւն 39°8’43.8252” Երկայնութիւն 40°59’52.0368”

Գիւղը կը գտնուէր Կիւմկիւմէն 39 քմ (24 մղոն) արեւմուտք, Չարպուհար գետի ձախ վտակ Քարա Համզանի (Հասանովա) աջ ափին։

Գիւղին անունը թուրքերէն կը նշանակէ «եկեղեցիները», ինչ որ մտածել կու տայ թէ Քիլիսոքը նախապէս հայաբնակ եղած է։

Լայնութիւն 39°4’1.0596” Երկայնութիւն 41°23’56.13”

Գիւղը կը գտնուէր Կիւմկիւմէն տասներկու քմ (ութ մղոն) հարաւ-արեւելք, Զրենկի ձախ ափին մօտիկ։ Զրենկը Չարպուհարի աջակողմեան հարկատուներէն մէկն էր։

Պատրիարքարանի 1902 թուականի Մշոյ դաշտի եւ յարակից տարածքի մարդահամարի տուեալներուն մէջ այս գիւղը բերուած է որպէս քրտաբնակ բնակավայր, ուր կար հայկական եկեղեցի, խաչքարեր եւ գերեզմանոց։ Արդարացի է ենթադրելը, ուրեմն, որ ան նախապէս հայաբնակ եղած է։

Լայնութիւն 39°23’62.64” Երկայնութիւն 41°57’27.86”

Գիւղը կը գտնուէր Կիւմկիւմէն տասներեք քմ (ութ մղոն) հիւսիս-արեւելք, Խամուրբերդ լեռներու լանջերէն մէկուն վրայ։

Ըստ չստուգուած աղբիւրներու՝ գիւղին հայ բնակիչները տասնիններորդ դարու վերջաւորութեան եւ քսանի սկիզբին քշուած են հոնկէ։

Լայնութիւն 39°15’45.9972” Երկայնութիւն 41°24’51.3972”

Գիւղը կը գտնուէր Կիւմկիւմէն տասներեք քմ (ութ մղոն) հիւսիս, Չարպուհար գետի ձախ վտակ Կիւմկիւմ գետի ձախ ափին։

Պատրիարքարանի 1902 թուականի Մշոյ դաշտի եւ յարակից տարածքի մարդահամարի տուեալներուն մէջ այս գիւղը բերուած է որպէս քրտաբնակ բնակավայր, ուր կար հայկական եկեղեցի եւ ուխտատեղի։ Արդարացի է ենթադրելը, ուրեմն, որ ան նախապէս հայաբնակ եղած է։

Լայնութիւն 39°14’41.3124” Երկայնութիւն 41°18’4.2192”

Գիւղը կը գտնուէր Կիւմկիւմէն տասնվեց քմ (տասը մղոն) հիւսիս-արեւմուտք, Չարպուհար գետի ձախակողմեան հարկատու Բազկան (Պինկէօլ) գետի ձախ ափին մօտիկ։

Տեւկանցը ութ հայ բնակիչ արձանագրած է 1878-ին։ Ըստ Յակոբեանին եւ միւսներուն՝ 1877-1878-ի ռուս-թրքական պատերազմին ընթացքին հայերը ստիպուած եղած էին հեռանալ գիւղէն, եւ 1882-ին գիւղը 95, իսկ 1909-ին՝ 91 քիւրտ բնակիչ ունէր։ Պատրիարքարանի 1902 թուականի Մշոյ դաշտի եւ յարակից տարածքի մարդահամարի տուեալներուն մէջ այս գիւղը բերուած է որպէս քրտաբնակ բնակավայր, ուր կար հայկական քանդուած եկեղեցի, խաչքարեր եւ գերեզմանոց։ Արդարացի է ենթադրելը, ուրեմն, որ ան նախապէս հայաբնակ եղած է։ ԱԱՀՈՒԿ-ը Քոթանը դասած է Մշոյ «սանճաքի» հայ գիւղերու շարքին։ Գիւղը պէտք չէ շփոթել 3 քմ (երկու մղոն) հիւսիս գտնուող համանուն բնակավայրին հետ։

Լայնութիւն 39°16’16.6476” Երկայնութիւն 41°18’26.406”

Գիւղը կը գտնուէր Կիւմկիւմէն տասնինն քմ (տասներկու մղոն) հիւսիս-արեւմուտք։

Քոթանը պէտք չէ շփոթել 3 քմ (երկու մղոն) հարաւ գտնուող համանուն բնակավայրին հետ, որուն այժմու անունը Կիւզէլքենթ է։

Լայնութիւն 39°7’18.4116” Երկայնութիւն 41°31’31.2744”

Գիւղը կը գտնուէր Կիւմկիւմէն ութ քմ (հինգ մղոն) հարաւ-արեւելք։

Ըստ չստուգուած աղբիւրներու՝ սկիզբը գիւղը «Մեղրաքար» անունով արձանագրուած էր։ Ըստ երեւոյթին այս անունը բառացիօրէն թարգմանուած է նախ քրտերէնի՝ «kevirê hûngiv», ապա թրքերէնի՝ «bal taşı»։ Ըստ որոշ աղբիւրները տասնիններորդ դարու վերջաւորութեան-քսաներորդ դարու սկիզբներուն հայ բնակիչները քշուած են գիւղէն։

Վարդոյի շրջանէն բնապատկեր մը (Աղբիւր՝ Ֆիտէլ Քայեա)։

Լայնութիւն 39°12’19.1808” Երկայնութիւն 41°23’27.7368”

Գիւղը կը գտնուէր Կիւմկիւմէն ութ քմ (հինգ մղոն) հիւսիս-արեւմուտք, Չարպուհար գետի ձախակողմեան վտակ Կիւմկիւմի աջ ափին։

Ըստ որոշ աղբիւրներու տասնիններորդ դարու վերջաւորութեան-քսաներորդ դարու սկիզբներուն հայ բնակիչները քշուած են գիւղէն։

Մօտաւոր տեղակայումը՝ Լայնութիւն 39°3’5.3892” Երկայնութիւն 41°48’44.2008”

Գիւղը կը գտնուէր Կիւմկիւմէն 34 քմ (21 մղոն) հարաւ-արեւելք։

Այս գիւղի ճշգրիտ տեղակայումը կարելի չէ սահմանել։ Մամախիկը կամ Ալփասլան-1 ամբարտակին (թրքերէն՝ «Alpaslan I Barajı») կրող կառոյցներուն տակ անհետացած է, կամ ալ անոր տեղակայումը մօտակայ գիւղակինն է (ոչ իրը)։ Գիւղին անունը հայերէն «մամուխ» կամ «մամխի» բառէն կու գայ (մամուխի լատիներէն անունը «prunus spinosa» է)։

Լայնութիւն 39°10’48.7128” Երկայնութիւն 41°33’58.6836”

Գիւղը կը գտնուէր Կիւմկիւմէն տասը քմ (վեց մղոն) արեւելք։

Ըստ Պատրիարքարանի Մշոյ դաշտի եւ յարակից գիւղերու 1902-ի մարդահամարին՝ 1870-ականները սկիզբներուն, այսինքն նախքան 1877-1878 ռուս-թրքական պատերազմին ընթացքին հայերուն գիւղը լքելու ստիպուած ըլլալը, 35 հայ ծուխ կար Մերկեմէթի մէջ։

Լայնութիւն 39°17’28.0968” Երկայնութիւն 41°16’46.5168”

Գիւղը կը գտնուէր Կիւմկիւմէն քսան քմ (տասներկու մղոն) հիւսիս-արեւմուտք։

Պատրիարքարանի 1902 թուականի Մշոյ դաշտի եւ յարակից տարածքի մարդահամարի տուեալներուն մէջ այս գիւղը բերուած է որպէս քրտաբնակ բնակավայր, ուր կար քանդուած հայկական եկեղեցի, խաչքարեր եւ գերեզմանոց։ Արդարացի է ենթադրելը, ուրեմն, որ ան նախապէս հայաբնակ եղած է։

Լայնութիւն 39°16’7.7232” Երկայնութիւն 41°16’58.5552”

Գիւղը կը գտնուէր Կիւմկիւմէն տասնութ քմ (տասնմէկ մղոն) հիւսիս-արեւմուտք, Ուստուքրան Ստորինէն երկու քմ (մօտաւորապէս մէկ մղոն) արեւելք։

Մարտիրոսեանի վիճակագրական նորացուած աղիւսակին մէջ գիւղին դիմաց նշուած է, որ ան ութ ծուխի մէջ ապրող 52 բնակիչ ունէր. գիւղին մէջ քիւրտ տուներ չկային։ Յակոբեանը եւ միւսները կ’արձանագրեն, թէ 1900-ականներու սկիզբներուն գիւղը, որ «Ասկուրի մեծ» անունով արձանագրած են, վեց ծուխ կը հաշուէր. ազգութիւնները ճշտուած չեն։

Լայնութիւն 39°16’21.558” Երկայնութիւն 41°16’0.3792”

Գիւղը կը գտնուէր Կիւմկիւմէն քսան քմ (տասներկու մղոն) հիւսիս-արեւմուտք։

Մարտիրոսեանի վիճակագրական նորացուած աղիւսակին մէջ գիւղին դիմաց նշուած է վեց հայ ծուխ՝ 38 բնակիչով եւ ոչ մէկ քիւրտ տուն։ Ըստ Պատրիարքարանի մարդահամարի տուեալներուն՝ նախքան Առաջին համաշխարհային պատերազմը թէ՛ Վերին, թէ՛ Ներքին Ուստուգրան գիւղերը ունէին ութ ծուխի մէջ ապրող 40 հայ բնակիչ եւ 40 քիւրտ բնակիչ, որոնց ծուխերուն թիւը նշուած չէ։ «Ասկուրէ փոքր» անունին տակ յիշատակելով գիւղը՝ Յակոբեանը եւ միւսները կ’արձանագրեն, թէ տասնիններորդ դարու վերջերուն գիւղը մի քանի տուն բնակիչ ունեցած է, որոնց ազգութիւնը նշուած չէ։

Լայնութիւն 39°10’45.9984” Երկայնութիւն 41°15’9.8244”

Գիւղը կը գտնուէր Կիւմկիւմէն տասնութ քմ (տասնմէկ մղոն) արեւմուտք, Չարպուհարի աջակողմեան վտակ Մերկեմէրի (Շերեֆետտին) աջ ափին։

Տեւկանցը 525 հայ բնակիչ արձանագրած է 1878-ին։ Լինչը Պասքանը կը բնութագրէ իբրեւ հայաբնակ գիւղ։ Ա-Դօն կը նշէ, որ գիւղը 80 հայ ծուխ ունէր, այսինքն հայ բնակիչներու թիւը 640 շունչ էր։ Մայեւսկին 75 հայ եւ ոչ մէկ քիւրտ ծուխ արձանագրած է։ Տէր-Կարապետեանը կը նշէ 50 հայ ծուխ եւ 356 բնակիչ։ Մարտիրոսեանի վիճակագրական տուեալներու նորացուած աղիւսակին մէջ գիւղին դիմաց նշուած է 1038 բնակիչով 120 հայ ծուխ եւ ոչ մէկ քիւրտ տուն։ Ըստ Պատրիարքարանի մարդահամարի տուեալներուն՝ Առաջին համաշխարհային պատերազմէն առաջ գիւղը 78 ծուխի մէջ ապրող 575 հայ բնակիչ ունէր։ Թէոդիկը նախքան 1915-ի համար 7000 հայ բնակիչ արձանագրած է։ Յակոբեանին եւ միւսներուն արձանագրութեամբ՝ 1900-ականներու սկիզբները գիւղը 85 հայ ծուխ կամ 566 հայ բնակիչ ունէր։ Սասունին 80 հայ ծուխ կ’արձանագրէ Ցեղասպանութենէն առաջուան ժամանակահատուածին համար (իր ուսումնասիրութեան մէջ 50 հայ ծուխ կամ 365 հայ բնակիչ նշած է)։

Լայնութիւն 39°15’33.5592” Երկայնութիւն 41°21’48.0132”

Գիւղը կը գտնուէր Կիւմկիւմէն տասներեք քմ (ութ մղոն) հիւսիս-արեւմուտք։

Պատրիարքարանի 1902 թուականի Մշոյ դաշտի եւ յարակից տարածքի մարդահամարի տուեալներուն մէջ այս գիւղը բերուած է որպէս քրտաբնակ բնակավայր, ուր կար քանդուած հայկական եկեղեցի, խաչքարեր եւ գերեզմանոց։ Արդարացի է ենթադրելը, ուրեմն, որ ան նախապէս հայաբնակ եղած է։

Լայնութիւն 39°7’40.4076” Երկայնութիւն 41°18’24.3036”

Գիւղը կը գտնուէր Կիւմկիւմէն տասնչորս քմ (ինն մղոն) արեւմուտք։

Լինչի բնութագրումով՝ գիւղը «որոշ չափ ունեցող» քրտական բնակավայր էր։ Գիւղը յիշատակուած է Պատրիարքարանի 1902 թուականի Մշոյ դաշտի եւ յարակից տարածքի մարդահամարի տուեալներուն մէջ որպէս քրտական բնակավայր, ուր կար քանդուած հայկական եկեղեցի, խաչքարեր եւ գերեզմանոց։ Արդարացի է ենթադրելը, հետեւաբար, որ նախապէս հայաբնակ էր։ Այս ուղղութեամբ այլ փաստ մըն է որ, ըստ Տէր-Կարապետեանին, մինչեւ 1892 թուականը գիւղէն 22 քմ հարաւ-արեւելք գտնուող սուրբ Կարապետ վանքին դարպասին կղպանքին բանալին մեծ հոգածութեամբ կը պահուէր Ռանտուլիի գիւղի քահանային կողմէ։ ԱԱՀՈՒԿ-ը գիւղը դասած է Մշոյ «սանճաքի» հայաբնակ բնակավայրերու շարքին։

Լայնութիւն 39°8’43.386” Երկայնութիւն 41°39’37.7964”

Գիւղը կը գտնուէր Կիւմկիւմէն տասնինն քմ (տասներկու մղոն) արեւելք, Համրբերդ լիճի արեւմտեան ափին։

Գիւղը յիշատակուած է Հայոց պատրիարքարանի 1902 թուականի Մշոյ դաշտի եւ յարակից տարածքի մարդահամարի տուեալներուն մէջ որպէս քրտական բնակավայր, ուր կար քանդուած հայկական եկեղեցի, խաչքարեր եւ գերեզմանոց։ Արդարացի է ենթադրելը, հետեւաբար, որ նախապէս հայաբնակ էր։ ԱԱՀՈՒԿ-ը Սաչակը դասած է Մշոյ «սանճաքի» հայաբնակ գիւղերու շարքին։

Լայնութիւն 39°6’39.2256” Երկայնութիւն 41°13’27.912”

Գիւղը կը գտնուէր Կիւմկիւմէն 21 քմ (տասներեք մղոն) արեւմուտք, Չարպուհար գետի աջակողմեան հարկատու Մերկեմերի (Շերեֆետտի կամ Սելիքան) աջ ափին։

Ըստ Պատրիարքարանի մարդահամարի տուեալներուն, որոնց յետոյ պիտի ճշգրտուէին Գէորգեանի եւ Փապուճեանի կողմէ, Առաջին համաշխարհային պատերազմէն առաջ գիւղը ունէր 60 ծուխի մէջ ապրող 552 հայ բնակիչ։ Մայեւսկին կը նշէ, թէ Սելիքանը վարչական առումով Մշոյ «քազային» մաս կը կազմէր եւ ունէր 30 հայ ու հինգ քիւրտ ծուխ։ Յակոբեանը եւ միւսներն ալ կը հաստատեն, թէ գիւղը երբեմն որպէս Մշոյ գաւառակի բնակավայր արձանագրուած է, եւ կը նշեն թէ 1914-ին գիւղը ունէր մօտաւորապէս 80 հայ ծուխ եւ 500 բնակիչ։ Սասունին 60 հայ ծուխ արձանագրած է Ցեղասպանութեան նախորդող ժամանակաշրջանին համար։

Լայնութիւն 39°12’42.1344” Երկայնութիւն 41°35’2.7348”

Գիւղը կը գտնուէր Կիւմկիւմէն տասներկու քմ (ութ մղոն) հիւսիս-արեւելք, Խամուրբերդ լեռներու լանջերէն մէկուն վրայ։

Յակոբեանը եւ միւսները կ’արձանագրեն, թէ 1900-ականներու սկիզբներուն գիւղը ինը ծուխ կը հաշուէր. բնակիչներուն ազգութիւնը նշուած չէ։

Լայնութիւն 39°7’55.5312” Երկայնութիւն 41°35’19.2768”

Գիւղը կը գտնուէր Կիւմկիւմէն տասներկու քմ (ութ մղոն) հարաւ-արեւելք, Համրբերդ լճի արեւմուտքին։

Գիւղը յիշատակուած է Հայոց պատրիարքարանի 1902 թուականի Մշոյ դաշտի եւ յարակից տարածքի մարդահամարի տուեալներուն մէջ որպէս քրտաբնակ բնակավայր, ուր կար քանդուած հայկական եկեղեցի, խաչքարեր եւ գերեզմանոց։ Արդարացի է ենթադրելը, հետեւաբար, որ նախապէս հայաբնակ էր։

Լայնութիւն 39°3’2.0556” Երկայնութիւն 41°38’3.5556”

Գիւղը կը գտնուէր Կիւմկիւմէն քսան քմ (տասներկու մղոն) հարաւ-արեւելք,  Արածանիի (Մուրատ գետ) աջ ափին։

ԱԱՀՈՒԿ-ը Շիփքը դասած է Մշոյ «սանճաքի» հայաբնակ բնակավայրերու շարքին։

Լայնութիւն 39°15’15.5412” Երկայնութիւն 41°20’17.4336”

Գիւղը կը գտնուէր Կիւմկիւմէն տասնհինգ քմ (ինը մղոն) հիւսիս-արեւմուտք։

Գիւղը յիշատակուած է Հայոց պատրիարքարանի 1902 թուականի Մշոյ դաշտի եւ յարակից տարածքի մարդահամարի տուեալներուն մէջ որպէս քրտաբնակ բնակավայր, ուր կար քանդուած հայկական եկեղեցի, խաչքարեր եւ գերեզմանոց։ Արդարացի է ենթադրելը, հետեւաբար, որ նախապէս հայաբնակ էր։

Լայնութիւն 39°5’3.5016” Երկայնութիւն 41°23’48.5592”

Գիւղը կը գտնուէր Կիւմկիւմէն տասնմէկ քմ (եօթ մղոն) հարաւ-արեւմուտք, Չարպուհար գետի աջակողմեան հարկատու Զռենկի ձախ ափին։

Ըստ չստուգուած աղբիւրներու՝ տասնիններորդ դարի վերջին-քսաններորդ դարի սկիզբներուն հայ բնակիչները քշուած են գիւղէն։

Լայնութիւն 39°14’6.072” Երկայնութիւն 41°20’43.8504”

Գիւղը կը գտնուէր Կիւմկիւմէն տասներկու քմ (ութ մղոն) հիւսիս-արեւմուտք։

Ըստ չստուգուած աղբիւրներու՝ տասնիններորդ դարի վերջին-քսաններորդ դարի սկիզբներուն հայ բնակիչները քշուած են գիւղէն։

Լայնութիւն 39°15’0.972” Երկայնութիւն 41°24’14.9436”

Գիւղը կը գտնուէր Կիւմկիւմէն տասնմէկ քմ (եօթ մղոն) հիւսիս-արեւմուտք , Չարպուհար գետի ձախակողմեան վտակ Կիւմկիւմ գետի աջ ափին։

Ըստ չստուգուած աղբիւրներու՝ տասնիններորդ դարի վերջին-քսաններորդ դարի սկիզբներուն հայ բնակիչները քշուած են գիւղէն եւ գոյութիւն ունեցած է երկու բնակավայր՝ Տափակ վերինը եւ Տափակ ներքինը։ Եթէ իսկապէս երկու բնակավայր գոյութիւն ունեցած է, Տափակ ներքինը Տափակ վերինէն մօտաւորապէս մէկ քմ (0.62 մղոն) արեւմուտք պէտք է որ տեղակայուած եղած ըլլայ։

Լայնութիւն 39°5’24.5868” Երկայնութիւն 41°30’12.1392”

Գիւղը կը գտնուէր Կիւմկիւմէն տասը քմ (վեց մղոն) հարաւ-արեւելք, մօտ այն կէտին, ուր Արածանիին (Մուրատ գետ) մէջ կը թափի անոր աջ վտակ Չարպուհարը։

Գիւղը նախապէս եղած է հայաբնակ բնակավայր մը, ուր օսմանեան իշխանութիւնները 1860-ականներուն «մուհաճիրներ» վերաբնակեցուցած են։ Յակոբեանի եւ միւսներուն տուեալներով 1900-ին գիւղը 50 ծուխ կը հաշուէր (ազգութիւնները չեն նշուած)։

Լայնութիւն 39°6’27.3888” Երկայնութիւն 41°28’57.99”

Գիւղը կը գտնուէր Կիւմկիւմէն եօթը քմ (հինգ մղոն) հարաւ, Չարպուհար գետի աջ ափին։

Գիւղը նախապէս հայաբնակ բնակավայր եղած է. օսմանեան իշխանութիւնները 1860-ականներուն «մուհաճիրներ» վերաբնակեցուցած են հոն։ Գիւղը յիշատակուած է Հայոց պատրիարքարանի 1902 թուականի Մշոյ դաշտի եւ յարակից տարածքի մարդահամարի տուեալներուն մէջ որպէս քրտաբնակ բնակավայր, ուր կար քանդուած հայկական եկեղեցի, խաչքարեր եւ գերեզմանոց։ Արդարացի է ենթադրելը, հետեւաբար, որ նախապէս հայաբնակ էր։

Վարդոյի շրջանէն բնապատկեր մը (Աղբիւր՝ Ֆիտէլ Քայեա)։

Լայնութիւն 39°5’38.5008” Երկայնութիւն 41°37’40.5948”

Գիւղը կը գտնուէր Կիւմկիւմէն տասնեօթ քմ (տասնմէկ մղոն) հարաւ-արեւելք, Համրբերդ լիճի արեւմուտքը։

Ըստ չստուգուած աղբիւրներու՝ տասնիններորդ դարի վերջին-քսաններորդ դարի սկիզբներուն հայ բնակիչները քշուած են գիւղէն։

Լայնութիւն 39°5’48.5088” Երկայնութիւն 41°33’31.986”

Գիւղը կը գտնուէր Կիւմկիւմէն տասներկու քմ (ութ մղոն) հարաւ-արեւելք,  Արածանի (Մուրատ գետ) աջ ափին մօտիկ։

Այս գիւղը այժմ գրեթէ ամբողջութեամբ քանդուած է։ ԱԱՀՈՒԿ-ը Եաղմալը «Եքմալ» անուան տակ դասած է Մշոյ «սանճաքի» հայաբնակ բնակավայրերու շարքին։

Այս գիւղի տեղակայումը հնարաւոր չէ ճշտել։

Գիւղը յիշատակուած է Հայոց պատրիարքարանի 1902 թուականի Մշոյ դաշտի եւ յարակից տարածքի մարդահամարի տուեալներուն մէջ որպէս լքուած բնակավայր, ուր կար քանդուած հայկական եկեղեցի, խաչքարեր եւ գերեզմանոց։ Արդարացի է ենթադրելը, հետեւաբար, որ նախապէս հայաբնակ էր։

Մօտաւոր տեղակայումը՝ Լայնութիւն 39°10’37.7688” Երկայնութիւն 41°26’47.7096”

Գիւղը կը գտնուէր Կիւմկիւմէն մէկ քմ (0,62 մղոն) արեւմուտք։

Վարդօ քաղաքին ընդարձակումին հետեւանքով այս գիւղը դարձած է թաղամաս կամ արուարձան։ ԱԱՀՈՒԿ-ը այս գիւղը «Երկեան» անուան տակ դասած է Մշոյ «սանճաքի» հայաբնակ բնակավայրերու շարքին։

Լայնութիւն 39°12’21.8412” Երկայնութիւն 41°26’20.5944”

Գիւղը կը գտնուէր Կիւմկիւմէն հինգ քմ (երեք մղոն) հիւսիս։

Ըստ չճշտուած աղբիւրներու տուեալներուն՝ Զատշէյխը նախապէս հայաբնակ եղած է. գիւղը եզերուած է քսաներորդ դարու սկիզբներէն առաջ հոն կանգուն եղած եկեղեցիներու եւ վանքերու աւերակներով։

Լայնութիւն 39°5’16.8” Երկայնութիւն 41°27’33.0372”

Գիւղը կը գտնուէր Կիւմկիւմէն ինն քմ (վեց մղոն) արեւելք, Չարպուհարի գետի աջակողմեան վտակ Զրենկի ձախ ափին։

Գիւղը եղած է հայաբնակ բնակավայր, ուր օսմանեան իշխանութիւնները 1860-ականներուն «մուհաճիրներ» վերաբնակեցուցած են։ Յակոբեանի եւ միւսներուն կարծիքով գիւղը կը հաշուէր 80 ծուխ (ազգութեան մասին նշում չկայ)։

Լայնութիւն 39°6’50.688” Երկայնութիւն 41°24’19.836”

Գիւղը կը գտնուէր Կիւմկիւմէն ութ քմ (հինգ մղոն) հարաւ-արեւմուտք, Չարպուհար գետի աջ ափին մօտիկ։

Ըստ չստուգուած աղբիւրներու՝ տասնիններորդ դարու վերջաւորութեան-քսաներորդի սկիզբը հայ բնակիչները քշուած են այս գիւղէն։

• [1] Հայկական համառօտ հանրագիտարան, «Հայկական հանրագիտարան» հրատարակչութիւն, Երեւան, 2003, էջ 628։
• [2] Թադէոս Յակոբեան, Հայաստանի պատմական աշխարհագրութիւն, գլուխ 3, Երեւանի պետական համալսարանի հրատ., Երեւան, 2007, էջ 155։
• [3] Թադէոս Յակոբեան, Ստեփան Մելիք-Բախշեան եւ Յովհաննէս Բարսեղեան, Հայաստանի եւ յարակից շրջանների տեղանունների բառարան, Ա հատոր, Երեւանի պետական համալսարանի հրատ., Երեւան, 1986, էջ 477։
• [4] Թէոդիկ, Գողգոթա թրքահայ հոգեւորականութեան եւ իր հօտին աղէտալի 1915 տարիին, Ս.Ն., Թեհրան, 2014, էջ 138։
• [5] Յակոբեան եւ միւսներ, Հայաստանի եւ յարակից շրջանների..., Դ հատոր, էջ 786։
• [6] Ashot Melkonian, The Ottoman Policy of the Destruction of the Ethno-demographic Structure of Erzurum Province of Western Armenia (from the 16th century to the beginning of the 20th century), in Fundamental Armenology, no. 1 (2015)։
• [7] H.F.B Lynch, Armenia: Travels and Studies, volume 2, The Turkish Provinces, Longmans, Green, & Co., London, New York, 1901, էջ 184, 250։
• [8] Կարօ Սասունի, Պատմութիւն Տարօնի աշխարհի, Բ հրատ., Մեծի Տանն Կիլիկիոյ Կաթողիկոսութիւն, Անթիլիաս, 2013, էջ 320, 376։
• [9] Lynch, Armenia, էջ 340։
• [10] Սասունի, Պատմութիւն Տարօնի աշխարհի, էջ 320։
• [11] Մասիս, Կոստանդնուպոլիս, փետրուար 5 (17), 1881։
• [12] Վլադիմիր Տ. Մայեւսկի T. Mayewski, Военно-статистическое описание Ванского и Битлисского вилаетов [Վանի եւ Պիթլիսի նահագներու զինուորական վիճակագրութիւն], Կովկասեան զինուորական տարածքի շտաբի հրատ., Թիֆլիս, 1904, էջ 26 [ռուսերէն]։
• [13] Արիստակէս Տեւկանց, Այցելութիւն ի Հայաստան, 1878, ՀԽՍՀ Գիտութիւնների ակադեմիայի հրատ., , Երևան, 1985։
• [14] Պոլսոյ հայոց պատրիարքարանի 1902-ի Մշոյ դաշտի ու շրջակայքի քաղաքներու եւ գիւղերու բնակչութեան մարդահամար (հաւաքեց Գեղամ Տէր- Կարապետեան), էջ 120-126։
• [15] Լումայ հանդէս, Գիրք 1 (յունուար), Թիֆլիս, 1897։
• [16] Naci Okcu, Hasan Akdağ, Salname-i vilayet-i Erzurum (1287/1870-1288/1871-1289/1872-1290/1873): Erzurum il yıllığı [Էրզրումի վիլայէթի տարեգիրք (1870, 1871, 1872, 1873)], Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi, Erzurum, 2010, էջ 205, 317, 442։
• [17] Մասիս, Կոստանդնուպոլիս, 24 նոյեմբեր (6 դեկտեմբեր), 1880։
• [18] Vital Cuinet, La Turquie d’Asie: géographie administrative, statistique, descriptive et raisonée de chaque province de l’Asie-Mineure, volume 2, Paris, 1891, էջ 592։
• [19] Մայեւսկի, Военно-статистическое описание Ванского, էջ 127-130։
• [20] Ա-Դօ (Յովհաննէս Տէր-Մարտիրոսեան), Վանի, Պիթլիսի եւ Էրզրումի վիլայէթները, տպարան Կուլտուրա, Երեւան, 1912, էջ 157։
• [21] Սասունի, Պատմութիւն Տարօնի, էջ 320։
• [22] Raymond Kévorkian, Paul Paboudjian, Les Arméniens dans l’Empire Ottoman à la veille du genocide, ARHIS, Paris, 1992, էջ 500։
• [23] Նազարէթ Մարտիրոսեան, «Համաեւրոպական պատերազմի ընթացքում ամայացած Արեւելեան Հայաստանի գաւառների վիճակագրութիւնը» in Վան-Տոսպ, no. 14 (1916), էջ 8։
• [24] Թէոդիկ, Գողոգթա, էջ 540։
• [25] Լումայ, Գիրք 1 (1897 յունուար), էջ 167։
• [26] Տեւկանց, Այցելութիւն ի Հայաստան, էջ 74-75, 90։
• [27] Մասիս, Կոստանդնուպոլիս, 24 նոյեմբեր (6 դեկտեմբեր) 1880։
• [28] Ա. Մ. Կոլիւբակին, Материалы для военно-статистического обозрения Азиатской Турции- հատոր 1, Թիֆլիս, 1890, էջ 285։
• [29] Cuinet, La Turquie d’Asie, էջ 592։
• [30] Մայեւսկի, Военно-статистическое описание Ванского, էջ 130։
• [31] Նոյն, էջ 220։
• [32] Իր վիճակագրական ուսումնասիրութեան 130-րդ էջին մէջ Մայեւսկին կը հաստատէ, որ սխալմամբ «մուհաճիրներու» 183 ծուխերը ընդգրկած է քիւրտերու ծուխերուն հետ, ուրեմն թիւը նուազելով կը դառնայ 1417։
• [33] Մայեւսկի, Военно-статистическое описание Ванского, էջ 130։
• [34] Christopher de Bellaigue, Rebel Land: Unraveling the Riddle of History in a Turkish Town, Penguin Books, Լոնտոն, 2010, էջ 85։
• [35] Պոլսոյ հայոց պատրիարքարանի 1902-ի Մշոյ դաշտի ու շրջակայքի քաղաքներու եւ գիւղերու բնակչութեան մարդահամար (հաւաքեց Գեղամ Տէր- Կարապետեան), էջ 120-126։
• [36] Ա-Դօ, Վանի, Պիթլիսի եւ Էրզրումի վիլայէթները…, էջ 157։
• [37] ՀԲԸՄ Նուպարեան գրադարանի արխիւ, APC/BNu, DOR 3/3, թերթ 59։
• [38] Kévorkian/Paboudjian, Les Arméniens dans l’Empire Ottoman, էջ 500։
• [39] Մարտիրոսեան, «Համաեւրոպական պատերազմի…»
• [40] Թէոդիկ, Գողգոթա…, էջ 138։
• [41] Okcu/Akdağ, Salname-i vilayet-i Erzurum, էջ 205, 317, 442։
• [42] Salname-i Vilayet-i Bitlis 1310 [Պիթլիսի վիլայէթի տարեգիրք, 1892], Provincial Document Printing Office, 1308 (1890]։
• [43] Kemal Karpat, Ottoman Population, 1830-1914: Demographic and Social Characteristics, The University of Wisconsin Press, Madison, 1985, էջ 174։
• [44] Ahmet Tetik (խմբ.), Armenian Activities in the Archive Documents, 1914-1918, volume 1, Genelkurmay Basım Evi, Անկարա, 2005, էջ 151։
• [45] Յակոբեան եւ այլք, Հայաստանի եւ յարակից շրջանների..., էջ 600։
• [46] James Brant, «Notes of a Journey through a part of Kurdistan, in the Summer of 1838», in Journal of the Royal Geographical Society of London, no. 11 (1841), էջ 347։
• [47] Lynch, Armenia, էջ 183-184։