Երզնկա - Եկեղեցիներ եւ վանքեր 2
Հեղինակ՝ Ռոբերտ Թաթոյեան, 16/12/2019 (վերջին փոփոխութիւն՝ 16/12/2019)
Ընդհանուր վիճակ
Համաձայն Կ. Պոլսի Հայոց պատրիարքարանի կողմից 1912-1913 թթ. Օսմանեան կայսրութեան արդարադատութեան և դաւանանքի նախարարութեանը ներկայացուած ցուցակի՝ Երզնկայի գաւառակում կանգուն և աւերակ հայկական եկեղեցիների և վանքերի թիւը 77 էր, որից 24 վանք և 53 եկեղեցի [1]:
Տրդատ եպիսկոպոս Պալեանը (1902 թ.) յիշատակում է Երզնկայի գաւառակի տարածքի վրայ կանգուն և աւերակ թւով 27 վանքի անուն [2]: Հայր Համազասպ Ոսկեանն իր «Բարձր Հայքի վանքերը» ուսումնասիրութեան մէջ տեղեկութիւններ է հաղորդում թւով 34 Եկեղեաց վանքերի մասին [3]:
Համաձայն 1897-1905 թթ. Երզնկայի թեմի առաջնորդական տեղապահ Դանիէլ վարդապետ Յակոբեանի տուեալների՝ բուն Երզնկայի թեմում կար 9 կանգուն և գործող վանք, որոնք էին՝ Ս. Կիրակոսը, Միաւորի Ս. Կարապետը, Տիրաշէնի Ս. Ներսէսը, Չագըրմանի Ս. Պօղոս-Պետրոսը, Շողակաթի Ս. Աստուածածինը, Երկանայ Ս. Գէորգը, Կայիփոսի (Կապօսու) Ս. Յակոբը, Չարչարանաց Ս. Լուսաւորիչը (Տատասկի վանք) և Բթառիճի Ս. Նիկողոսը (Ս. Նիկողայոս) [4]:
Այլ աղբիւրներ բուն Երզնկայի թեմի կանգուն վանքերի թւում հաշւում են նաև Աւագ (Ս. Թադէոս-Բարթողիմէոս) և Ս. Գրիգոր Լուսաւորիչ (Մեծ Լուսաւորիչ) վանքերը, որոնք, սակայն, ըստ թեմական-եկեղեցական վարչական բաժանման, պատկանում էին յարակից՝ Կամախի վանական թեմին [5]:
Երզնկայի վանքերը հիմնականում տեղակայուած էին դաշտը պարագծող լեռնաշղթաների ստորոտների և սարահարթների վրայ՝ միշտ այնպիսի վայրերում, որոնք տիրող դիրք էին զբաղեցնում դաշտավայրի վրայ, օժտուած էին ջրի հարուստ պաշարներով, բարեբեր հողով և բարեխառն օդով [6]:
Ինչպէս և Օսմանեան կայսրութեան տիրապետութեան տակ գտնուող պատմական Հայաստանի այլ շրջաններում՝ Երզնկայի բոլոր վանքները նաև ուխտատեղիներ էին: Սուրբը, որի անունով կոչուած էր տուեալ վանքը, ունէր իրեն յատուկ բուժիչ զօրութիւնը. մէկը բժշկում էր աչքը, միւսը՝ տարբեր բնոյթի ցաւերը, երրորդը՝ չբերութիւնը և այլն: Իւրաքանչիւր վանք ունէր իր լուսաղբիւրը՝ պաղորակ ջրի աղբիւր, որը յորդառատ հոսում էր վանքի մէջ կամ նրա մօտակայքում: Ժողովուրդը բուժիչ յատկութիւններ էր վերագրում այդ աղբիւրներին. հիւանդները, յատկապէս ջերմախտ ունեցողները, լողանում էին լուսաղբիւրների պաղ ջրի մէջ և շատերը բժշկւում [7]:
Հայոց ցեղասպանութեանը նախորդած ժամանակաշրջանում Երզնկայի բոլոր գործող վանքերը զուրկ էին միաբաններից, գտնւում էին խնամակալ մարմինների (հոգաբարձութեան) և Առաջնորդարանի վերահսկողութեան տակ: Թեմական իշխանութիւնները որպէս կանոն տալիս էին վանքերն ու վանքապատկան կալուածքները վարձակալութեան՝ ամուսնացեալ քահանաների կամ անգամ աշխարհիկ անձանց՝ շինականների ու երկրագործների: Վարձակալները, որոնք կոչւում էին վանապետեր կամ վանապահներ, տնօրինում էին բոլոր վանքապատկան հողերը, մարգագետինները, պարտէզներն ու այգիները, վարում վանքապատկան տնտեսութիւնը՝ դրա դիմաց որոշակի գումար վճարելով Առաջնորդարանին: 1890-ական թթ. վերաբերող տուեալներով՝ Երզնկայի վանքերն ու վանքապատկան կալուածքները վանապահներին վարձակալական հիմունքներով փոխանցելուց Առաջնորդարանը ստանում էր տարեկան 80 օսմանեան լիրա (ոսկի) [8]:
Առանձին՝ առաւել աղքատ վանքապատկան կալուածքներից զուրկ վանքերի խնամակալութիւնը ստանձնում էին Երզնկա քաղաքի որևէ արհեստի ճիւղի ներկայացուցիչներ, որոնք հոգում էին վանքի նորոգութեան և բարեկարգութեան պէտքերը՝ դրա դիմաց հնարաւորութիւն ստանալով ամառուայ ամիսներին ընտանիքներով հիւրընկալուել վանքի տարածքում: Այսպէս, Երկանի Ս. Գէորգ վանքի նկատմամբ խնամք էին հաստատել պղնձագործները, Միաւոր Ս. Կարապետի նկատմամբ՝ սափրիչ արհեստաւորները [9], Ս. Կիրակոսի նկատմամբ՝ ներկարարները [10]:
Մեզ է հասել Ս. Ներսէս (Տիրաշէն) վանքի հոգաբարձութեան և վանապահի միջև կնքուած մէկամեայ պայմանագրի ամբողջական տեքստը, որի օրինակով կարելի է պատկերացում կազմել Երզնկայի բոլոր վանքերի թեմական իշխանութիւնների և վանապահների փոխյարաբերութիւնների, վանապահների իրաւունքների և պարտականութիւնների մասին: Մասնաւորապէս, վանապահը պարտաւորւում էր խնամել վանքն ինչպէս իր սեփական կալուածքը, կատարել դրանում բոլոր անհրաժեշտ նորոգութեան աշխատանքները, որոնց ծախսը չի գերազանցում 100 դահեկան (ղուռուշ) գումարը, վանքի շրջակայքում տնկել 300 ուռենի և բարդի ծառ, վճարել վանքի հողային կալուածքներից պետութեան կողմից գանձւող էմլաքի տուրքը, վճարել հոգաբարձութեանը տարեկան 7,5 օսմանեան ոսկի՝ որպէս վարձակալութեան գումար, չկտրել վանքի ծառերը և չծախել վանքի ջուրը (այսինքն օգտագործել այն բացառապէս վանքապատկան տնտեսութեան կարիքների համար) և այլն: Դրա դիմաց վանապահը ստանում էր վանքապատկան հողերի, անասունների և գոյքի օգտագործման իրաւունքը և, համապատասխանաբար, դրանից գոյացած եկամուտը, վանապահին էին նաև պատկանում ուխտաւորների այցելութիւնների ժամանակ մատուցուած եկեղեցական ծառայութիւնների դիմաց ստացուած գումարները [11]:
Հակառակ նման պայմանագրերի՝ գործնականում, որպէս կանոն, շատ վանքապահներ առաւել շահագրգռուած էին վանքապատկան կալուածքների շահագործմամբ, քան վանքի շէնացման հարցերով: Ժամանակակցի մի վկայութեան մէջ կարդում ենք. «Որովհետև վանորայք չունին վանական, կղեր, կ՚աւերին վարձակալաց շահախնդրութեամբ, որք երբեմն կը հատանեն ծառաստաններն, կը վաճառեն անասունքն, կը խորեն [խորել՝ թաքցնել, իւրացնել – Ռ.Թ.] կարասիքն՝ մինչ իսկ սրբազան սպասքն, զանց կ’առնեն իսպառ շինութեան, նորոգման յանձանձանաց պարտականութիւնք, զորս դաշնագրած են» [12]:
Վանքերը իւրայատուկ ամառանոցի դեր էին կատարում Երզնկա քաղաքի հայերի համար, որոնք անց էին կացնում դրանցում ամռան ամիսները՝ որպէս «ուխտաւորներ»: Երզնկայի բոլոր գործող վանքերը ունէին նման ուխտաւորների համար նախատեսուած կացարաններ՝ հինգից տաս սենեակներով, որոնցից իւրաքանչիւրի մէջ անհրաժեշտութեան դէպքում կարող էր տեղաւորուել երկու-երեք ընտանիք: Երբ սենեակները պակասում էին՝ ուխտաւորները կայանւում էին վանքին կից խփած վրաններում:
Վանապահը վանքի բանջարեղէններից, պտուղներից բաժին էր հասցնում ուխտաւորներին, մերթ ընդ մերթ նրանց կաթ ու մածուն բաժանում: Դրա փոխարէն, ուխտաւորները վանապետի ընտանիքի անդամներին կօշիկ, հագուստ և իրենց արհեստի այլ արդիւնքներ էին նուիրում: Բացի դրանից, ուխտաւորները նուէրի անուան տակ, բայց իրականում որպէս սենեակի, կեցութեան վարձ, որոշակի գումար էին տալիս վանապահին [13]:
Ուխտաւորները մեկնելուց առաջ, ըստ ընդունուած սովորութեան, մատաղ էին մորթում: Մատաղացու ուլը կամ գառնուկը անպայման գնւում էր վանքից, մատաղի մորթին էլ նուիրւում էր վանապետին: Վանապետը նաև հասոյթներ էր ունենում եկեղեցական արարողութիւնների ժամանակ հանգանակուած գումարներից (պնակի գումար), ինչպէս նաև սուրբի մասունքի ցուցադրութեան առթիւ գոյացած նուէրներից [14]:
Վանապետեր-վանապահները, իրենց դիրքերն աւելի ամրապնդելու նպատակով որպէս թևարկու (հովանաւոր) էին ճանաչում Երզնկա քաղաքի հայ երևելի և ազդեցիկ համայնքային գործիչներից որևէ մէկին: Թևարկուն պաշտպանում էր վանապետի շահերը համայնքային և օսմանեան տեղական իշխանական կառոյցներում՝ իր հովանաւորութեան դիմաց ստանալով տարբեր նուէրներ, ինչպէս նաև ամռան ամիսներին վանքում որպէս պատուաւոր հիւր հիւրընկալուելու և վանքի բարիքներից օգտուելու իրաւունք [15]:
Վանապետութեան վարումն այնքան էլ դիւրին գործ չէր: Սովորաբար մեկուսի վայրերում, ձորի մէջ կամ բլուրի վրայ տեղակայուած վանքերը գտնւում էին քրդական աւազակախմբերի ասպատակութեան ու թալանի մշտական և կայուն սպառնալիքի տակ, որից խուսափելու համար վանապետը պէտք է օժտուած լինէր ինչպէս քաջութեամբ, այնպէս էլ դիւանագիտական յատկութիւններով [16]:
1) Աւագ վանքի Սուրբ Աստուածածին եկեղեցու գծանկարը։
2) Աւագ վանքի Սուրբ Աստուածածին եկեղեցու գմբէթի խաչի վերարտադրուած պատկերը։
3) Դեղթափի պատկեր, որը գտնւում էր Սեպուհ լեռան վանքի մէջ։ Երեւում են օձն ու աղաւնին։ Դեղթափը հայերէն բառ է, որը նշանակում է հակաթոյն, թոյնը կոտրող դեղ։
(Աղբիւր՝ Jean-Michel Thierry de Crussol, Monuments arméniens de Haute-Arménie, CNRS Editions, Paris, 2005)
Սակայն անգամ նման յատկանիշների տէր վանապետերը ի վիճակի չեն լինում դիմադրելու Համիդեան կոտորածների հուժկու ալիքին, որը Երզնկայի գաւառակ է հասնում 1895 թ. հոկտեմբերին: Դրա ժամանակ քիւրդ ասպատակների կողմից թալանւում և աւերւում են թեմի ութ վանքեր, սպանւում է Չարչարանաց Ս. Լուսաւորիչ վանքի վանապետ-վանապահ Տէր Ղևոնդ քահանան, ինչպէս նաև Խնձորիկ ու Ղարաթուշ հայաբնակ գիւղերի քահանաներն ու նրանց ընտանիքի անդամները [17]:
Համիդեան կոտորածներին յաջորդած տարիներին Երզնկայի վանքերը կարողանում են ապաքինուել կրած վնասներից միայն մասնակի կերպով՝ վերականգնելով իրենց քիչ թէ շատ բնականոն ընթացքը մինչև Ցեղասպանութիւնը և երզնկահայութեան բնաջնջումն ու հայրենազրկումը:
Ստորև առանձին կ՚անդրադառնանք Մեծ եղեռնի նախաշէմի դրութեամբ բուն Երզնկայի թեմի ինը գործող վանքերին, ինչպէս նաև Սեպուհ (Գոհանամ, Մանեայ) լեռան արևմտեան ստորոտին ընկած երեք նշանաւոր սրբավայրերին (Թադէոս-Բարթողիմէոս (Աւագ վանք), Ս. Գրիգոր Լուսաւորիչ (Մեծ Լուսաւորիչ) և Թորդանի Ինն սրբոց գերեզմանք):
Ս. Թադէոս-Բարթողիմէոս (Աւագ վանք)
Աւագ վանքը գտնւում էր Սեպուհ լեռան արևմտեան ստորոտին մի ձորակի մէջ (այստեղից էլ մենաստանի՝ Դերեվանք անունը)՝ հայաբնակ Կառնի (Գառնի) գիւղի հարևանութեամբ (այդ պատճառով էր երբեմն յիշատակւում է որպէս Կառնոյ (Գառնոյ) վանք) [18]:
Ըստ աւանդութեան՝ վանքը հիմնադրուել էր Ս. Թադէոս Առաքեալի կողմից յանուն Ս. Աստուածածնի, և միայն հետագայում էր անուանակոչուել Ս. Թադէոսի և Ս. Բարթողիմէոսի անունով [19]:
Վանական համալիրը բաղկացած էր երեք ոչ գմբէթաւոր՝ Ս. Թադէոս, Ս. Աստուածածին և Ս. Կարապետ եկեղեցիներից, վանականների և ուխտաւորների համար նախատեսուած կացարաններից, տնտեսական շինութիւններից (գոմ, մառան և այլն), շրջապատուած էր պարսպով [20]: Վանքի եկեղեցիներից ամենամեծը Ս. Թադէոսն էր՝ որը նկարագրւում է որպէս վայելչակերտ, վեհաշուք և սքանչելի մի շինութիւն [21]: Եկեղեցու փայտեայ դուռը քանդակազարդ էր՝ փորագրուած էին Յիսուսն ու առաքեալները, այն իր վրայ նաև կրում էր երկաթագրերով մի արձանագրութիւն [22]:
1) Աւագ վանքի Սուրբ Աստուածածին եկեղեցու աւերակները ներսից դիտուած։
2) Աւագ վանքի յատակագիծը։ A) Սուրբ Աստուածածին եկեղեցի; B) Սուրբ Թադէոս եկեղեցի; C) Սուրբ Կարապետ եկեղեցի; C1) Աւանդատուն։
(Աղբիւր՝ Jean-Michel Thierry de Crussol, Monuments arméniens de Haute-Arménie, CNRS Editions, Paris, 2005)
Վանքն ունէր պտղատու այգի, թթաստան, ընդարձակ անտառ, 150 արտավարի չափ մշակելի և խոպան հողեր, որպէս վանքի թեմ՝ Կամախի տասից աւել հայկական գիւղեր [23]:
Վանքի նշանաւոր հնութիւններից էր Դեղթափ կոչուող քարը՝ փոքր ձեռքի մեծութեամբ, գոգաձև բոլորակ յակինթեայ երկնագոյն մի քար, որի վրայ տղամարդու և կնոջ դիմապատկերներ էին փորագրուած: Աւանդաբար պատմւում էր, որ այդ քարը հայոց Տրդատ արքային՝ Հռոմի կայսեր Կոստանդիանոս Մեծի նուէրն էր, և, համապատասխանաբար, քարի վրայ պատկերուած էին Հռոմի կայսրն ու նրա կինը: Ժողովուրդը հաւատում էր, որ քարն օժտուած է բուժիչ յատկութիւններով [24]:
Շնորհիւ այս Դեղթափ քարի և այլ մասունքների՝ Աւագ վանքը Սեպուհ լեռան բոլոր սրբավայրերի մէջ առաւել ժողովրդականութիւն վայելողն էր՝ իւրաքանչիւր տարի ամռանը հիւրընկալում էր մեծ թւով ուխտաւորների և օդափոխութեան եկածների [25]:
Վանքի վանապահութիւնը ժառանգաբար վերապահուած էր Բրոխորոնեանց (Փրոխորանեան) ընտանիքին, որի ներկայացուցիչները նաև վանահայրութիւն էին անում՝ կուսակրօնութիւն ընդունելով [26]: Իրենք՝ Բրոխորոնեանները, պնդում էին, որ սերւում են քրմական տնից և օժտուած են վանքի նկատմամբ ժառանգական իրաւունքով [27]: Բրոխորոնեանները խնամում էին ոչ միայն Աւագ վանքի, այլև հարևան այլ վանքերը՝ իրենց կեանքի գնով պաշտպանելով դրանք քուրդ աւազակների պարբերական յարձակումներից, յատկապէս թոյլ չտալով ոչնչացնել Սեպուհ լեռան ընդարձակ անտառները: Նրանք ապրում էին վանքի հողերը մշակելով, ինչպէս նաև իրենց գերդաստանից ԱՄՆ տեղափոխուած և այնտեղ աշխատանք գտած մի քանի երիտասարդների նիւթական օժանդակութեամբ [28]:
Համիդեան կոտորածների շրջանում ջարդարարներին դիմադրութիւն ցոյց տալու, իր խրոխտ ու ընդդիմադիր կեցուածքի պատճառով Աւագ վանքի վանահայր Վարդան վարդապետ Բրոխորոնեանցը, որը նաև Կամախի թեմի առաջնորդական փոխանորդն էր, բանտարկւում է, ապա աքսորւում Պոլիս, որտեղ և մնում է մինչև իր մահը [29]:
Ս. Գրիգոր Լուսաւորիչ (Մեծ Լուսաւորիչ)
Ս. Գրիգոր Լուսաւորիչ կամ Մեծ Լուսաւորիչ վանքը գտնւում էր Սեպուհ լեռան արևմտեան լանջին: Ըստ աւանդութեան՝ հիմնադրուել է IV դարում՝ Սուրբ Գրիգոր Լուսաւորչի յանգման տեղը՝ Մանեայ այր անձաւի մօտ (այդ պատճառով էլ կրում էր նաև «Հանգիստ Լուսաւորչի վանք» անունը) [30]:
Վանքի գլխաւոր՝ Ս. Գրիգոր Լուսաւորիչ եկեղեցին համալիրային մի շինութիւն էր, որը բաժանուած էր երկու առանձին մասերի՝ ներքին և արտաքին տաճարների [31]: Եկեղեցու ներսում պահւում էին սրբի ձախ բազկամասունքը և վզի խաչը [32]: Ս. Գրիգոր Լուսաւորիչ եկեղեցուց դէպի հիւսիս-արևելք գտնւում էր Ս. Ամենափրկիչ եկեղեցին՝ փոքր գմբէթաւոր մի կառոյց [33]: Այս եկեղեցու կողքը կար իր անուշ և առատ ջրով հռչակուած Բարեհամ կոչուող աղբիւրը, որն ըստ աւանդութեան սկսել է բխել Գրիգոր Լուսաւորչի հրաշքով [34]: Աղբիւրի կողքը գտնւում էր Մանեայ այր անձաւը, իսկ վանքից ներքև՝ «Տրդատի քար» անունը կրող ցցուած մի քար, այն կանգնեցուել էր այն տեղում, որտեղ, ըստ աւանդութեան, մկրտուել է հայոց արքան [35]:
Վանքը շրջապատուած էր աղիւսեայ բարձր ու հաստ պարիսպներով, մուտքը՝ ձուլածոյ երկաթեայ դուռ [36]:
Վանքն ունէր մշակելի հողեր, ընդարձակ անտառ, և որպէս թեմ՝ Կամախի հայաբնակ 5-6 գիւղեր [37]:
Ինչպէս և Աւագ վանքը, Ս. Գրիգոր Լուսաւորիչը ևս գտնւում էր Բրոխորոնեան ընտանիքի վանապահութեան տակ՝ անմիջապէս կառավարուելով նրա ներկայացուցիչներից մէկի կողմից [38]:
Սեպուհ լեռան Ս. Գրիգոր Լուսաւորիչ (Մեծ Լուսաւորիչ) վանքի աւերակները (Աղբիւր՝ Jean-Michel Thierry de Crussol, Monuments arméniens de Haute-Arménie, CNRS Editions, Paris, 2005)։
Ս. Գրիգոր Լուսաւորիչ (Մեծ Լուսաւորիչ) վանքի յատակագիծը. A) Ս. Գրիգորի մատուռ; B1) Ս. Աստուածածնի մատուռ; B2) Ս. Յակոբի մատուռ; C) Սրահ (Աղբիւր՝ Jean-Michel Thierry de Crussol, Monuments arméniens de Haute-Arménie, CNRS Editions, Paris, 2005)։
Վանքի ուխտի օրը Գրիգոր Լուսաւորչի նշխարների գիւտի տօնն էր (Հոգեգալստի երրորդ շաբաթ օրը): «Գիւտ նշխարաց տօնին Բարձր Հայքի և Եկեղեաց գաւառի հաւատացեալները գունդ գունդ կը մագլցին լեռնէն վեր, մեծ մասը հետիոտն: Մոմեղէններով կը դիմեն դէպի աւագ խորանը, ծնրադիր, ոմանք հեկեկանքով կ’աղօթեն: Կը գտնուին նաև այդպիսի ուխտաւորներ, որոնք ամբողջ գիշերը Տաճարին մէջ կ՚անցնեն յաճախ աղօթքներով և դուն ուրեք [հազիւհազ – Ռ.Թ.] մրափելով: Ամուլ կիներ Լուսաւորչի ննջման տեղէն... կ’առնեն հող, ջրախառն խմելու և զաւակ ունենալու հաւատքով», կարդում ենք ուխտագնացութեան նկարագրութիւններից մէկում [39]:
Վանքը մեծապէս տուժել է Համիդեան կոտորածների ժամանակ քրդական ցեղախմբերի յարձակումից՝ եկեղեցին թալանուել ու աւերուել է, տնտեսական շինութիւնները՝ քանդուել: 1901 թ. վանք այցելած Երզնկայի թեմի առաջնորդ Դանիէլ վարդապետ Յակոբեանցը գտնում է այն լքուած վիճակում՝ նշելով, որ դրա և Երզնկայի այլ աւերակ վանքերը վերանորոգելու, նորից բնակելի և վանապահներին յանձնելի վիճակին հասցնելու համար անհրաժեշտ է մօտ 250-300 օսմանեան ոսկի գումար [40]:
Ս. Փրկիչ վանք (Թորդանի Ինն սրբոց գերեզմանք)
Թորդանի Ս. Փրկիչ (կրել է նաև Ս. Խաչ և Ս. Նշան անունները [41]) վանքը գտնւում էր Սեպուհ լեռան արևմտեան կողմում՝ Երզնկա քաղաքից 7 ժամ հեռաւորութեան վրայ՝ հայոց պատմական Թորդան գիւղի մէջ [42]: Յայտնի էր Ինն սրբոց գերեզմանք անունով, քանի որ այնտեղ էին ըստ աւանդութեան ամփոփուած հայոց Տրդատ Գ Մեծ արքայի, նրա կնոջ՝ Աշխէնի և քրոջ՝ Խոսրովիդուխտի, Գրիգոր Լուսաւորչի, և Լուսաւորչի տոհմի շառաւիղ կաթողիկոսներ՝ Վրթանէսի, Յուսիկի և Գրիգորիսի (Աղուանքի եպիսկոպոս), ինչպէս նաև IV դարի նշանաւոր եկեղեցական գործիչներ Դանիէլ Ասորու և Խադի աճիւնները [43]:
Մեծ եղեռնի նախաշէմին երբեմնի վանքի կառոյցներից մնացել էր միայն գլխաւոր տաճարի շէնքը, որը Թորդանի բնակիչների համար ծառայում էր որպէս եկեղեցի [44]:
Եկեղեցին բաժանուած էր ներքին և արտաքին տաճարների: Արտաքին տաճարն ունէր ըստ ընդունուած ձևի երեք սեղաններ, պատերը քարուկիր էին, ձեղունը ատաղձներով ծածկուած: Ներքին տաճարի մուտքը գտնւում էր արտաքին տաճարի աւագ սեղանի բեմի տակ: Ներքին տաճարն ամբողջութեամբ քարուկիր էր, քառակամար և խաչաձև, որի վրայ բարձրանում էր կաթուղիկէն՝ ութանիստ վեղարաձև գագաթով: Ունէր միակ աւագ սեղան՝ կառուցուած արևելեան կամարի տակ, որի բեմի տակ ամփոփուած էին Տրդատ արքայի և Աշխէն տիկնոջ նշխարները: Անմիջապէս նրանց կողքի ներքնակամարների տակ գտնւում էին Խոսրովիդուխտի և Դանիէլ Ասորու գերեզմանները: Հիւսիսային կամարի տակ գտնւում էր Վրթանէսի շիրիմը՝ քարուկիր, քառակուսի կոթողաձև, որի վրայ չորս սիւների օգնութեամբ բարձրացուած էր վեղարաձև գմբէթ: Հանդիպակաց հարաւային կամարի տակ գտնւում էր Յուսիկի համանման շիրիմը [45]:
Գրիգոր Լուսաւորչի գերեզմանը գտնւում էր արևմտեան կամարի հարաւային կողմում, այնպէս որ այցելու ուխտաւորը առաջինն այն էր հանդիպում ներքին տաճարը մտնելուց յետոյ: Շիրիմի ճարտարապետական ձևը համապատասխանում էր Վրթանէսի և Յուսիկի շիրիմներին՝ տարբերուելով միայն աւելի մեծ չափսերով: Նոյն տեղում էր գտնւում նաև Գրիգորիսի շիրիմը [46]:
Խադի գերեզմանը ցոյց էր տրւում ներքին տաճարի հարաւային կողմում՝ կողմնական աւանդատան մէջ [47]:
Ս. Յակոբ Մծբնայ վարդապետ (Կայիփոսի վանք, Կապոսի վանք)
Կայիփոսի Ս. Յակոբ Մծբնայ վարդապետի վանքը գտնւում էր Երզնկա քաղաքից մօտ 20 կմ դէպի արևմուտք՝ Սեպուհ լեռան հարաւ-արևելեան լանջերից մէկի վրայ: Ըստ ժողովրդական ստուգաբանութեան՝ Կայիփոսի կամ առաւել ճշգրիտ՝ «կայ ի փոսի» անունը ծագում է վանքի՝ լեռան գոգաւորման փոքրիկ լեռնադաշտի կամ լեռնահովիտի մէջ զետեղուած լինելու պատճառով: Մէկ այլ վարկածով՝ վանքի անուան առաւել հին ձևը Կապոսն է՝ ծագում է Սուրբ Կալիպոսի անունից, որին սկզբնապէս և նուիրուած է եղել վանքը [48]:
Ս. Յակոբը Երզնկայի այլ վանքերի համեմատ առանձնանում էր իր բարձրադիր դիրքով. «Երկու եղանակ միայն կը տիրեն անդ, սաստկաշունչ ձմեռ և գեղածիծաղ գարուն», նշում է 1880-ական թթ. կէսերին վանք այցելած Սարգիս Ամատեանը [49]:
Վանական համալիրը բաղկացած էր սրբատաշ քարերից կառուցուած բարձր և գեղեցկակերտ գմբէթաւոր եկեղեցուց՝ իր փոքրիկ զանգակատնով, գաւիթից, ժամատնից, ինչպէս նաև ուխտաւորների համար նախատեսուած երկհարկանի մաքուր կացարանից՝ մի քանի սենեակներով [50]: Վանքը շրջապատուած էր հաստահիմն և բարձրադիր պարիսպներով, որոնք սակայն արդէն 1880-ական թթ. քայքայման նշաններ էին ցոյց տալիս [51]:
Վանքն ունէր ընդարձակ մշակելի վարելահողեր (40 արտաչափ), արօտավայրեր [52]: Դրա հետ մէկտեղ, քաղաքից հեռու լինելու պատճառով վանքը յաճախ ենթարկւում էր քուրդ աւազակախմբերի յարձակումների և կողոպուտի, ինչի հետևանքով վանապահները շատ անգամ լքում էին վանքը և հեռանում [53]: 1880-ական թթ. կէսերին վանապահն էր Կամախ վանական թեմի առաջնորդական փոխանորդ Վարդան քահանայի եղբայրը՝ Խաչատուր աղան [54]: 1901 թ. դրութեամբ վանքի խնամքը յանձնուած էր մի քուրդ ընտանիքի՝ «վանքը և իր հողերը կորստեան չմատնելու համար» [55]:
Քաղաքից հեռու և անապահով լինելու պատճառով վանքն ունէր համեմատաբար քիչ ուխտաւորներ. այն հիմնականում պարտք էին համարում այցելել Սեպուհ լեռան այլ սրբավայրեր՝ Մեծ Լուսաւորիչ և Աւագ վանք ուխտի եկած հայերը [56]:
1) Կայիփոսի (Կապոս) Ս. Յակոբ Մծբնայ վարդապետի վանքի աւերակները։
2) Կայիփոսի (Կապոս) վանքի հարթաքանդակներից։
(Աղբիւր՝ Jean-Michel Thierry de Crussol, Monuments arméniens de Haute-Arménie, CNRS Editions, Paris, 2005)
Շողակաթ Ս. Աստուածածին
Շողակաթ Ս. Աստուածածին վանքը գտնւում էր Երզնկա քաղաքից մօտ 10 կմ դէպի արևմուտք՝ Սեպուհ լեռան ստորոտին: Ըստ աւանդութեան հիմնադրուել էր Սուրբ Թադէոս Առաքեալի (I դար), ապա նորոգուել՝ Ներսէս Մեծ կաթողիկոսի (IV դար), ինչպէս նաև 1680-ական թթ. Աւետիք Եվդոկացու օրօք [57]:
Վանական համալիրը բաղկացած էր ոչ մեծ քարուկիր ու կամարակապ եկեղեցուց, գետնահարկ մեծ վանատնից, երկհարկանի կացարանից, որի վերին հարկում ուխաւորների համար նախատեսուած սենեակներն էին, իսկ ներքնահարկում՝ տնտեսական տարածքները (ախոռ, գոմ, մարագ և այլն) [58]: Վանքը շրջապատուած էր պարսպով, որը սակայն ցածր ու խարխլուած էր [59], կից ունէր ընդարձակ այգի և ծառաստան, ինչպէս նաև մարգագետիններ [60]:
Գտնուելով քրդաբնակ գիւղերից հեռու՝ Շողակաթ Ս. Աստուածածինը համեմատաբար զերծ էր մնում աւազակային յարձակումներից, իսկ վանքին հարևան թրքաբնակ Շոխա գիւղի բնակիչների հետ հնուց ի վեր պահպանւում էին խաղաղ յարաբերութիւններ [61]:
XIX դարի վերջերին վանքը յանձնուած էր Երզնկա քաղաքից աշխարհական վանապահների կառավարմանը, որոնցից յիշատակւում են Նշան էֆենդի Ստեփանեանը և նրա որդին՝ Սարգիս էֆենդի Ստեփանեանը [62]:
Իր մեղմ կլիմայի, բարեխառն ու մաքուր օդի, ոչ առատ, սակայն ընտիր ջրի և այլ յարմարութիւնների շնորհիւ՝ վանքը երզնկացիների ուխտագնացութեան և օդափոխութեան առաւել սիրելի վայրերից մէկն էր: Վանքի մօտ էին գտնւում երզնկացի մի քանի մեծահարուստ հայերի ամառանոցները [63]:
Չարչարանաց (Տատասկի) Ս. Լուսաւորիչ (Փոքր Լուսաւորչի վանք)
Չարչարանաց Ս. Լուսաւորիչ վանքը Հայոց ցեղասպանութեան նախաշէմին Երզնկայի գործող վանքերից ամենամեծն ու ամենահինն էր: Գտնւում էր Երզնկա քաղաքից դէպի հարաւ-արևելք շուրջ 25 կմ հեռաւորութեան վրայ՝ Մերճանա (Տուժիկ) լեռների ստորոտին: Վանքի կողքով էր անցնում Մերճան գետը, ինչի պատճառով վանքը յայտնի էր նաև Մերճանա վանք անունով [64]:
Վանքի տաճարը (գլխաւոր եկեղեցին) նկարագրւում էր որպէս պարզ և վայելուչ, հին ճարտարուեստական ոճով շինուած քարաշէն շէնք: Բացի տաճարից, վանական համալիրը ներառում էր «Ս. Լուսաւորչի բանտ» կոչուող փոքրիկ մատուռը [65]: Եկեղեցում էր պահւում Գրիգոր Լուսաւորչի արծաթապատ և ոսկեզօծ աջը, ինչպէս նաև երկաթեայ փոքր տատասկներ, որոնց վրայ, ըստ Ագաթանգեղոսի, չարչարուել է հայոց առաջին եպիսկոպոսապետը: Աւանդւում էր, որ վանքը կառուցուել է հենց այդ չարչարանքը կրելու ճիշտ տեղում: Վանքն ունէր նաև այլ սրբերի նշխարներ, սրբազան անօթներ, մագաղաթեայ մատեաններ և այլն: Քրդական աւազակախմբերից պաշտպանելու համար, այս հարստութիւնները պահւում էին յատուկ թաքստոցի մէջ և միայն հանդիսաւոր տօնական օրերին, յատուկ արարողութեամբ էին դուրս հանւում՝ բարեպաշտ հաւատացեալներին ցուցադրելու համար [66]:
Վանքի թեմական գիւղերն էին Մեղուցիկը, Ղարաթուշը, Ագրակը և Ճանճիկէն (19-րդ դարի վերջերին արդէն քրդաբնակ էր), որոնցից վանքը պտղի (գիւղացիների կողմից վանքերին բնամթերքի տեսքով տրուող հարկ) էր ստանում [67]:
Վանքային համալիրը նաև բովանդակում էր վանականների բնակութեան համար տուն-կացարաններ, խոհանոց, ճաշարան, մառան, գիւղատնտեսական շինութիւններ՝ ախոռ, գոմ, մարագ, մեղուանոց և այլն: Վանքն ունէր բաւականին հարուստ վարելահողեր, մարգագետիններ, վանքին հարող պարտէզ և այգիներ: Վանքը շրջապատուած էր պարիսպով, որի հիւսիսային կողմի երկու անկիւնների վրայ շինուած էին դիտարաններ՝ քուրդ աւազակային խմբերը հեռուից տեսնելու և յարձակմանը նախապատրաստուելու համար [68]:
Վանքի առողջարար օդն ու սառնահամ ջուրը, գեղատեսիլ դիրքը այն դարձրել էին ամառային ուխտագնացութիւնների սիրելի վայր: Վանքը՝ որպէս իրենց ընտանեկան ամառային հանգստի տեղ էին ընտրել անգամ որոշ տեղացի թուրք պաշտօնեաներ և երևելիներ [69]:
1870-95 թթ. Չարչարանաց Ս. Լուսաւորչի վանահայրութեան պաշտօնն էր վարում Տէր Ղևոնդ քահանայ Տէր-Պօղոսեանը: Լինելով ուշիմ, կայտառ, գործունեայ և բանիմաց անձնաւորութիւն՝ նա կարողանում է վանքապատկան տնտեսութիւնը հասցնել որոշակի բարեկեցիկ վիճակի: 1880-ական թթ. կէսերին Չարչարանաց Ս. Լուսաւորիչը Երզնկայի գաւառակի միակ վանքն էր, որն ունէր ընդարձակ, արդիւնաբեր և ինքնաբաւ վանքապատկան տնտեսութիւն [70]: Տէր Ղևոնդը, օգտագործելով իր կապերը, տնօրինում էր վանքապատկան կալուածքներն ըստ իր հայեցողութեան՝ յաջողութեամբ դիմադրելով վանքի վրայ հոգաբարձութիւն հաստատելու համայնքային մարմինների բոլոր փորձերին [71]:
Չարչարանաց Ս. Լուսաւորչի՝ այս համեմատաբար ծաղկուն վիճակին վերջ է տրւում Համիդեան ջարդերի ժամանակ: 1895 թ. հոկտեմբերին վանքը ենթարկւում է քրդական ցեղախմբերի յարձակման, որի ընթացքում հերոսական դիմադրութիւն ցոյց տուած Ղևոնդ քահանան սպանւում է, իսկ վանքը` կողոպտւում [72]:
Հետագայ տարիներին վանքը շարունակւում է տնօրինուել Տէր Ղևոնդի ընդարձակ ընտանիքի կողմից, որը սակայն ի վիճակի է լինում կազմակերպել վանքապատկան վարելահողերի միայն մի մասի մշակումը [73]:
Տիրաշէն Ս. Ներսէս
Տիրաշէն Ս. Ներսէս վանքը գտնւում էր Երզնկա քաղաքից մօտ 10 կմ դէպի հարաւ՝ Մնձուր լեռան ստորոտին զառիվար սարահարթի վրայ [74]: Ըստ աւանդութեան՝ Ս. Ներսէսը հիմնադրուել է հայոց Տիրան Բ արքայի (338–350 թթ.) օրօք, որի հետ էլ կապւում էր վանքի՝ «Տիրաշէն» կամ «Տիրանաշէն» անունը [75]: Վանքը Ս. Ներսէսի անունով էր կոչուել՝ 1275 թուականին նրա մասունքների՝ տեսիլքի միջոցով յատնաբերուելուց և վանք տեղափոխուելուց ու ամփոփուելուց յետոյ [76]:
Տիրաշէնը Երզնկայի մեծագոյն և նշանաւոր գործող վանքերից մէկն էր [77]: Վանական համալիրը բաղկացած էր համակ սրբատաշ գորշագոյն քարերով կառուցուած մեծ և փոքր գմբէթներով ժամատնից կամ արտաքին եկեղեցուց և համեմատաբար փոքր, սակայն վայելուչ տեսքով գլխաւոր տաճարից: Եկեղեցու մուտքի աջ կողմը կար մեծ աւանդատուն, որտեղ պահւում էին եկեղեցու սպասքներն ու հանդերձները: Տաճարի ներքևը գտնւում էր ստորգետնեայ մի նկուղ, որի մէջ էին պահւում թանկագին անօթներ ու հնութիւններ (ոսկեզօծ սկիհ, արծաթապատ և ոսկեզօծ մասունքատուփեր, արծաթեայ խաչեր և այլն): Եկեղեցու պատերը զարդարուած էին իւղաներկ սրբապատկերներով, որոնց մէջ նշանաւոր էր Սուրբ Ներսէսի մեծադիր պատկերը, որը դրուած էր Աւագ սեղանի մէջտեղը [78]:
Տաճարի հարաւային կողմում երևում էր մի դուռ, որով կարելի էր մտնել Սուրբ Ներսէսի դամբարանը՝ փոքր և մութ սենեակ, որտեղ պատի մէջ և ամփոփուած էր Սուրբ Ներսէսի աճիւնը: Տապանաքարը ծածկուած էր սրբի նշխարների գիւտի պատմութիւնը նկարագրող յիշատակարան-արձանագրութեամբ [79]:
Վանքի հնութիւններից առանձնանում էր ժամատան փայտեայ «զարմանագործ» դուռը՝ զարդարուած կրօնական մոտիվներով, ճարտաշէն քանդակներով, փորագրութիւններով և երկաթագիր դժուար ընթեռնելի արձանագրութեամբ [80]:
Վանական համալիրը ներառում էր նաև հիւրատուն, ուխտաւորների համար բնակարաններ, ախոռ և գոմ: Վանքը շրջապատուած էր բարձր պարիսպներով [81]: 1880-ական թթ. կէսերին վանքապատկան տնտեսութիւնն ընդգրկում էր 36 կտոր արտեր, 8 ոչխար, 7 այծ, 5 կով ու 3 հորթ [82]: Վանքին կից կար մարգագետին՝ շրջապատուած թթենի, ուռենի և բարդի ծառերով, բանջարանոց, պարտէզ և ընդարձակ պտղատու այգի:
Որպէս Երզնկա քաղաքին առաւել մօտիկ գտնուող գործող վանք՝ Ս. Ներսէսը գտնւում էր թեմական իշխանութիւնների և համայնքի յատուկ ուշադրութեան կենտրոնում, ունենում էր բազմաթիւ ուխտաւորներ և այցելուներ [83]: 1880-ական թթ. վանքի մէջ գործում էր գիշերօթիկ վարժարան:
Ինչպէս Երզնկայի ալ վանքերը՝ Ս. Ներսէսը ևս կառավարւում էր վանապահների միջոցով: 1880-ական թթ. որպէս վանապահ յիշատակւում է ծնունդով Դերջանից Տէր Վարդան քահանան, որը թողել էր իր ծննդավայրը և վանք էր տեղափոխուել՝ չկարողանալով դիմադրել Քուդ անունով ոմն թուրք հողատիրոջ ճնշումներին [84]:
Բթառիճի Ս. Նիկողոս (Ս. Նիկողայոս)
Ս. Նիկողոս (Ս. Նիկողայոս) վանքը գտնւում էր Երզնկայից մօտ 25 կմ դէպի հիւսիս-արևելք՝ Քէշիշ տաղ և Սարը-ղայա լեռների ստորոտում՝ Բթառիճ գիւղի մօտ [85]:
Մեծ եղեռնի նախաշէմին վանքը բաղկացած էր կանգուն գմբէթաւոր տաճարից, լայն գաւիթից, վանատնից, ուխտաւորների համար կացարաններից և տնտեսական տարբեր շինութիւններից (ախոռ, գոմ, մարագ և այլն), շրջապատուած էր բարձր և հաստատուն պարիսպով [86]:
1880-ական թթ. վանքի վանապահն էր Մեղուցիկ գիւղից Գաբրիէլ քահանայ Տէր-Մարուքեանը, որը տնօրինում էր վանքապատկան վարելահողերը, ծառաստանն ու խոշոր այգին [87]:
1) Բթառիճի Ս. Նիկողոս (Ս. Նիկողայոս) վանքի յատակագիծը. A) Եկեղեցի; B) Ժամատուն; C) Ս. Նիկողոս եկեղեցի; D) Մատուռ ; E) Մատուռ։
2) Բթառիճի Ս. Նիկողոս (Ս. Նիկողայոս) վանքի աւերակները։
(Աղբիւր՝ Jean-Michel Thierry de Crussol, Monuments arméniens de Haute-Arménie, CNRS Editions, Paris, 2005)։
1900-ական թթ. որպէս Ս. Նիկողոսի վանապետ յիշատակւում է Բթառիճի գիւղացի Աբրահամ աղան՝ «քաջասիրտ անձնաւորութիւն մը, որ վանքը թուրքերու ու քիւրտերու ասպատակութենէն զերծ պահելու համար բաւական դժուարութիւններու կը ճակատէր» [88]:
Ս. Նիկողայոսի թեմ համարուող գիւղերն էին Բթառիճը, Ղարաքիլիսէն, Աղճէքէնտը, Խնձորեկը և Շըխլին [89]:
Առանձնանալով իր բարձր դիրքով և հրաշալի տեսարանով՝ վանքը հարևան գիւղերի բնակիչների համար սիրելի ամառանոց-ուխտատեղի էր. «Մարգագետնին վրայ լայնատարած ճիւղերով հովանաւորուող թթաստաններուն տակ՝ ուխտաւորները խառնիխուռն նստած են՝ տարածուած կապերտներու և անկողիններու վրայ, որոնցմէ ոմանք թթենիները կը քարկոտեն, ոմանք վրան ելած՝ անոնց ճիւղերը կը թօթուեն, ուրիշներ ինկած թութերը շտապով ժողուելու խուճապին մէջ են, - աւելի կիները, տղաք և աղջիկներն են այս բաները ընող -, ոմանք – էրիկ մարդիկ- օղիի շիշերը կը ճնկեն՝ զովասուն դալարին վրայ օղիին կազմածները տարածած և անոնց քով ափսէի մը մէջ դրած խորոված գառնուկը. ոմանք նարտ կը խաղան, ոմանք ճատրակ կը զարնեն, ուրիշներ որսորդութեան ելած՝ իրենց հրացանին ընդհատուած բամբիւնները լսելի կ՚ընեն շարունակ», կարդում ենք վանք ուխտագնացութեան տեսարանի մի նկարագրութեան մէջ [90]:
Երկանի Ս. Գէորգ
Ս. Գէորգ վանքը գտնւում էր Երզնկա քաղաքից մօտ 20 կմ դէպի հարաւ-արևելք՝ հայաբնակ Երկան և Կէօլնցիք գիւղերի հարևանութեամբ Տուժիկ (Մերճան) լեռների լանջերից մէկի վրայ [91]:
Վանքային համալիրը բաղկացած էր երկու իրար կից եկեղեցիներից: Մէկը՝ Ս. Գէորգը [92], նկարագրւում է որպէս անշուք, մթին ու խոնաւ, միւսը՝ Ս. Աստուածածինը՝ փոքրիկ, քարուկիր ու հաստահիմն: Երկու եկեղեցիներն էլ աղքատ և անխնամ վիճակում էին [93]:
Վանքն ունէր վանապահի և ուխտաւորների համար կացարաններ (15-20 սենեակներ), գիւղատնտեսական նշանակութեան շինութիւններ (տնտեսատուն, ախոռներ և այլն), շրջապատուած էր պարիսպով [94]: Վանքի տարածքում բխում էր լուսաղբիւր, որի ջրից հաւատացեալները լուացւում և խմում էին ի բժշկութիւն: Վանքին էր պատկանում 50 արտավարի չափ սեփական մշակելի հող և մեծ մրգաստան [95]:
Վանքի խնամակալութիւնը ստանձնել էին Երզնկայի պղնձագործները, որոնք իրար մէջ կազմակերպուած հանգանակութեան միջոցով հոգում էին վանքի պէտքերը և դարձել էին վանքի մնայուն յաճախորդները [96]:
Երկանի Ս. Գէորգ վանքի յատակագիծը. A) Ս. Գէորգ եկեղեցի; B) Ս. Աստուածածին եկեղեցի; B') Ժամատուն; C) Սենեակներ; D) Անծանօթ; E) Տաղաւար; F) Առաջնորդարան (Աղբիւր՝ Jean-Michel Thierry de Crussol, Monuments arméniens de Haute-Arménie, CNRS Editions, Paris, 2005)։
Ս. Կիրակոս
Ս. Կիրակոսի [97] վանքը գտնւում էր Մնձուրի լեռների ստորոտին՝ Երզնկա քաղաքից դէպի հարաւ-արևելք մօտ մէկուկէս ժամ (8 կմ) հեռաւորութեան վրայ՝ քրդաբնակ Քրտգեղ գիւղի հարևանութեամբ [98]: Վանքի դիրքը բնութագրւում է որպէս բարձր և հրաշալի՝ դէպի Երզնկայի հովիտ բացուող գեղեցիկ համայնապատկեր տեսարանով: Վանքն իր վսեմ և դիւթիչ տեսքով նույնպէս ամէն կողմից տեսանելի էր [99]:
Մեծ եղեռնի նախաշէմին վանական համալիրը բաղկացած էր եկեղեցուց, կից կացարանից՝ 8-10 խուց-սենեակներով, երկու հովանոցներից (այվան), որոնք նախատեսուած էին ուխտաւորների համար [100]: Եկեղեցում էին պահւում մի քանի նկարազարդ ձեռագիր մագաղաթեայ մատեաններ, ինչպէս նաև Ս. Կիրակոսի մասունքը [101]:
Վանքը պարսպապատ չէր, զուրկ էր պարտէզից և պտղատու այգուց, չունէր նաև մշակելի հողեր: Վանապահները զբաղւում էին բացառապէս անասնապահութեամբ: Վանքի ձորի միւս կողմը կանգնած էր Սուրբ Եղիա կոչուող դալարագեղ սարը, ուր արածւում էին վանքի հօտերը: Ձորի մէջ կար մի լուսաղբիւր, որը հռչակուած էր իր պաղ, զուլալ և առատահոս ջրով [102]:
Վանքին հանդիպակաց լեռան ստորին լանջին կար Մատուռիկ կոչուող մի քարայր, որն ըստ աւանդութեան ծառայել է Սուրբ Կիրակոսի համար որպէս ճգնարան [103]:
Իր դիրքի, օդի և ջրի լաւութեան, ինչպէս նաև քաղաքին մօտիկ գտնուելու պատճառով՝ ամռան ամիսներին, յատկապէս՝ Վարդավառին, դիտւում էր ուխտի և օդափոխութեան նպատակով վանք այցելողների մեծ հոսք, ինչից էլ գոյանում էին վանքի հիմնական եկամուտները [104]:
Վանքի խնամքը յանձնուած էր Երզնկայի հայ ներկարար արհեստաւորներից կազմուած հոգաբարձութեանը, «որ փոյթ կը տանի շէնացնել ու զարգացնել վանքն տակաւ» [105]:
Միաւոր Ս. Կարապետ
Միաւոր Ս. Կարապետ վանքը գտնւում էր Երնզկա քաղաքից դէպի հիւսիս-արևմուտք, երկու-երեք ժամ (մօտ 12 կմ) հեռաւորութեան վրայ՝ Սուբնգոր (Սուրբ Գրիգոր) լեռնաշղթայի գագաթներից մէկի՝ Աղդաղի ստորոտին [106]: Վանքի շինութիւնները նկարագրւում են որպէս «հնացեալ» և «խարխարեալ», տաճարը՝ վանքի գլխաւոր եկեղեցին, թէև բաձրադիր և ընդարձակ, սակայն կիսաւեր, պարիսպը՝ «հաստատ»: 1880-ական թթ. դրութեամբ վանքն արդէն կորցրել էր իր կալուածքների մեծ մասը և համարւում էր աղքատ: Ունէր միայն 12 արտավարի չափ անջրդի հողեր և վանքին կից գրեթէ չխնամուող մրգաստան [107]:
Դրա հետ մէկտեղ, վանքից դէպի Երզնկայի դաշտ բացուող տեսարանի, օդի և ջրի շնորհիւ՝ այն ամառներն ընդունում էր քաղաքից և շրջակայ հայկական գիւղերից բաւականին մեծ թւով ուխտաւորներ [108]:
Վանքի վանապետութիւնը ժառանգաբար վարում էր ոմն Թորոսեան ընտանիքը՝ հարևան հայաբնակ Կարմրի գիւղից [109]:
Ս. Պօղոս-Պետրոս (Չախըրմանու վանք)
Ս. Պօղոս-Պետրոս կամ Չախըրմանու (Չարախափան) վանքը գտնւում էր Երզնկա քաղաքից մօտ երկու ժամ (10-12 կմ) դէպի հիւսիս-արևելք` Քէշիշ տաղ սարի լանջերին: Օժտուած էր առողջ օդով, համեղ ու պաղ ջրով, գեղեցիկ դիրքով [110]:
Վանքի եկեղեցին քարաշէն էր և փոքր՝ շրջապատուած կացարաններով և տնտեսական շինութիւններով [111]:
XIX դարի սկզբներին վանքը գտնւում էր Պոլսոյ Տատեան գերդաստանի հովանաւորութեան տակ, որի ներկայացուցիչները այն վերանորոգել էին և որոշ ժամանակ հետևում էին նրա վիճակին [112]:
1870-ական թթ. վանքը կիսալքուած վիճակում էր, կառավարւում էր թուրք վանապահի կողմից, որը վանքի մէջ գոմ էր կազմակերպել: 1880-ական թթ. սկզբներին Հմայեակ եպիսկոպոս Դիմաքսեանը յանձնում է վանքի վանապահութիւնը հայ աշխարհականին և վանքի համար Բզուան գիւղի բնակիչներից կազմուած հոգաբարձութիւն հաստատում: Նա նաև կարողանում է յետ ստանալ վանքապատկան կալուածքների մի մասը, որոնք իւրացուել էին հարևան թուրքական և քրդական գիւղերի բնակիչների կողմից (վանքին էր պատկանում այգի և յիսուն արտավարի չափ մշակելի հող) [113]:
- [1] Ա. Խ. Սաֆրաստեան, «Կոստանդնուպոլսի Հայոց պատրիարքարանի կողմից Թուրքիայի արդարադատութեան և դաւանանքների մինիստրութեան ներկայացուած եկեղեցիների և վանքերի ցուցակներն ու թաքրիրները (1912-1913 թթ.)», Էջմիածին, պաշտօնական ամսագիր հայրապետական աթոռոյ Սուրբ Էջմիածնի, 1965, Ա, յունուար, էջ 45-47։ Ըստ նշուած ցուցակի եկեղեցիների և վանքերի առանձնացուած հաշուարկը կատարուել է ֆրանսահայ ուսումնասիրող Ռայմոն Յարութիւն Գէորգեանի կողմից (տե՛ս Raymond H. Kévorkian, Paul B. Paboudjian, Les Arméniens dans l'Empire Ottoman à la veille du Génocide, ARHIS, Paris, 1992, էջ 59, 453-455):
- [2] Տրդատ եպս. Պալեան, Հայ վանորայք, Ս. Էջմիածին, 2008, էջ 168-180:
- [3] Հ. Ոսկեան, Բարձր Հայքի վանքերը, Վիեննա, տպ. Մխիթարեան, 1951, էջ 53-113:
- [4] Բիւզանդիոն, Կ. Պոլիս, 1897 թ., դեկտեմբեր 20 (1898 թ., յունուար 1), №351; Կիրակոս Ս. Ղազանճեան,Խառն նամակներ ուղեւորութեան, Կ. Պօլիս, տպ. Սարըեան, 1887, էջ 22-26: Նոյն վանքերն են թուարկւումորպէս գործող 1878 թ. Երզնկայի թեմի վիճակացոյցում (Երևանի Ե. Չարենցի անուան գրականութեան և արուեստի թանգարանի արխիւ (ԳԱԹ), Թ. Ազատեանի ֆոնդ, բաժին 3, գործ 42, թերթ 7): Երզնկայի թեմում ինը կանգուն, «յորոց ոմանք և խարխուլ և կիսակործան վիճակի մէջ», վանքերի մասին է նշում նաև Սարգիս Ամատեանը (Արեւելեան մամուլ, Զմիւռնիա, 1887, փետրուար, էջ 49): Երզնկայի թեմի վանքերի ցուցակը տե՛ս նաև «1904 Ընդարձակ Օրացոյց Ս. Փրկչեան հիւանդանոցի Հայոց», Կ. Պոլիս, 1904, էջ 369: Նշենք, սակայն, որ այս ցանկը սխալներ է պարունակում, մասնաւորապէս՝ բացակայում է Ս. Պօղոս-Պետրոս վանքը և ընդգրկուած է աւերակ և չգործող Թիլի Ս. Հայրապետ վանքը:
- [5] Գ. Սիւրմէնեան, Երզնկա, Գահիրէ, տպ. Սահակ-Մեսրոպ, 1947, էջ 86:
- [6] Արեւելեան մամուլ, 1887, փետրուար, էջ 49-50:
- [7] Սիւրմէնեան, Երզնկա, էջ 102: Հեղինակը վերագրում է այդ բժշկութիւնը լոգանքի ընթացքում հիւանդի մարմնի մէջ առաջացած արեան շրջանառութեան արագացմանը:
- [8] Արգամ, «Երզնկայի Ս. Լուսաւորիչ վանքն եւ իր թեմերը», Արեւելեան մամուլ, 1899, դեկտեմբեր 15, թիւ 24, էջ 1046:
- [9] Սիւրմէնեան, Երզնկա, էջ 91, 99:
- [10] Ղազանճեան, Խառն նամակներ, էջ 24:
- [11] Պայմանագրի աբողջ տեքստը տե՛ս Արեւելեան մամուլ, 1888, փետրուար, էջ 54-55:
- [12] Արեւելեան մամուլ, 1887, փետրուար, էջ 50-51:
- [13] Սիւրմէնեան, Երզնկա, էջ 102:
- [14] Նոյն, էջ 104:
- [15] Արեւելեան մամուլ, 1887, փետրուար, էջ 51:
- [16] Սիւրմէնեան, Երզնկա, էջ 104:
- [17] «Հայաստանեայց եկեղեցին Տաճկաստանում», Արարատ, 1896, փետրուար, էջ 88:
- [18] Ոսկեան, Բարձր Հայքի վանքերը, էջ 3; Պալեան, Հայ վանորայք, էջ 181:
- [19] Նոյն:
- [20] Սիւրմէնեան, Երզնկա, էջ 86-88:
- [21] Նոյն, էջ 88; Դանիէլ վարդ. Յակոբեանց, «Սեպուհ լեռան սրբավայրերը», էջ 364:
- [22] Սիւրմէնեան, Երզնկա, էջ 88:
- [23] Պալեան, Հայ վանորայք, էջ 182:
- [24] Սիւրմէնեան, Երզնկա, էջ 86: Մեկ այլ վարկածով՝ Դեղթափ քարը Գրիգոր Լուսաւորչին Սեղբեստրոս պապի նուէրն էր (Պալեան, Հայ վանորայք, էջ 182):
- [25] Պալեան, Հայ վանորայք, էջ 181:
- [26] Դանիէլ վարդ. Յակոբեանց, «Սեպուհ լեռան սրբավայրերը», Արարատ, 1901, թիւ Է և Ը, էջ 364:
- [27] Երուանդ եպիսկոպոս (Փերտահճեան), «Դարանաղեաց գաւառը (Հայրենի Յուշերէ)», Սիոն, Ա տարի, 1927, յուլիս-օգոստոս, թիւ 7-8, էջ 213:
- [28] Նոյն:
- [29] Դանիէլ վարդ. Յակոբեանց, «Սեպուհ լեռան սրբավայրերը», էջ 364; Երուանդ եպիսկոպոս (Փերտահճեան), «Դարանաղեաց գաւառը», էջ 213:
- [30] Պալեան, Հայ վանորայք, էջ 185:
- [31] Դանիէլ վարդ. Յակոբեանց, «Սեպուհ լեռան սրբավայրերը», էջ 363: Եկեղեցու մանրամասն ճարտարապետական նկարագրութիւնը տե՛ս Ժան-Միշել Թիերի, «Սեպուհ լեռան յուշարձանները (հնագիտական ուսումնասիրութիւն)», Էջմիածին, 1989, ԽԶ (Դ-Զ). էջ 80-81։
- [32] Ոսկեան, Բարձր Հայքի վանքերը, էջ 33-34:
- [33] Ժան-Միշել Թիերի, «Սեպուհ լեռան յուշարձանները», էջ 81:
- [34] Սիւրմէնեան, Երզնկա, էջ 88:
- [35] Երուանդ եպիսկոպոս (Փերտահճեան), «Դարանաղեաց գաւառը», էջ 213:
- [36] Ոսկեան, Բարձր Հայքի վանքերը, էջ 34:
- [37] Պալեան, Հայ վանորայք, էջ 185:
- [38] Սիւրմէնեան, Երզնկա, էջ 91։
- [39] Երուանդ եպիսկոպոս (Փերտահճեան), «Դարանաղեաց գաւառը», էջ 213:
- [40] Դանիէլ վարդ. Յակոբեանց, «Սեպուհ լեռան սրբավայրերը», էջ 364:
- [41] Ոսկեան, Բարձր Հայքի վանքերը, էջ 31:
- [42] Մեծ եղեռնի նախօրեակին Թորդանն ունէր 46 տուն, 430 շունչ հայ բնակչութիւն (Kévorkian, Paboudjian, Les Arméniens, էջ 456):
- [43] Դանիէլ վարդ. Յակոբեանց, «Սեպուհ լեռան սրբավայրերը», էջ 362: Ըստ Երուանդ եպիսկոպոս Փերտահճեանի՝ եկեղեցում ամփոփուած էին նաև Արիստակէսի, Ներսէս Մեծի, Սահակ Պարթևի և Գառնիկ ճգնաւորի մասունքները: Հեղինակը սակայն նշում է, որ համաձայն պատմական աղբիւրների՝ միայն Գրիգոր Լուսաւորիչը, Վրթանէսն ու Յուսիկն են թաղուած Թորդանում, Արիստակէսն ու Ներսէսը հանգչում են Թիլ աւանում՝ Ջուխտակ Հայրապետաց փլատակ վանքի մէջ, Սահակ Պարթևի գերեզմանը գտնւում է Տարօնի Աշտիշատում, Գրիգորիսի գերեզմանը ցոյց է տրւում Ամարասի Ս. Գրիգորիս վանքի մէջ, Խադի մարմինը ամփոփուած է Քղիի Հագստուն գիւղի եկեղեցու մէջ (Խադի մասին տե՛ս նաև Յուշամատեան կայքէջի «Քղի- վանքեր և եկեղեցիներ» յօդուածը, ինչպէս նաեւ Երուանդ եպիսկոպոս (Փերտահճեան), «Դարանաղեաց գաւառը», էջ 212):
- [44] Պալեան, Հայ վանորայք, էջ 186:
- [45] Դանիէլ վարդ. Յակոբեանց, «Սեպուհ լեռան սրբավայրերը», էջ 362:
- [46] Նոյն:
- [47] Նոյն:
- [48] Ոսկեան, Բարձր Հայքի վանքերը, էջ 69-70:
- [49] Արեւելեան մամուլ, 1888, մարտ, էջ 98:
- [50] Սիւրմէնեան, Երզնկա, էջ 97:
- [51] Արեւելեան մամուլ, 1888, մարտ, էջ 99:
- [52] Պալեան, Հայ վանորայք, էջ 177:
- [53] Սիւրմէնեան, Երզնկա, էջ 98:
- [54] Արեւելեան մամուլ, 1888, մարտ, էջ 100:
- [55] Դանիէլ վարդ. Յակոբեանց, «Սեպուհ լեռան սրբավայրերը, էջ 364:
- [56] Արեւելեան մամուլ, 1888, մարտ, էջ 100; Սիւրմէնեան, Երզնկա, էջ 98:
- [57] Պալեան, Հայ վանորայք, էջ 173; Ոսկեան, Բարձր Հայքի վանքերը, էջ 99:
- [58] Սիւրմէնեան, Երզնկա, էջ 96:
- [59] Պալեան, Հայ վանորայք, էջ 173:
- [60] Ղազանճեան, Խառն նամակներ, էջ 24:
- [61] Սիւրմէնեան, Երզնկա, էջ 97:
- [62] Արեւելեան մամուլ, 1889, սեպտեմբեր, էջ 175:
- [63] Սիւրմէնեան, Երզնկա, էջ 97:
- [64] Սիւրմէնեան, Երզնկա, էջ 94-95; Արեւելեան մամուլ, 1887, օգոստոս, էջ 380-381։
- [65] Պալեան, Հայ վանորայք, էջ 171:
- [66] Սիւրմէնեան, Երզնկա, էջ 95:
- [67] Ոսկեան, Բարձր Հայքի վանքերը, էջ 102:
- [68] Նոյն; Պալեան, Հայ վանորայք, էջ 171:
- [69] Ղազանճեան, Խառն նամակներ, էջ 25:
- [70] Արեւելեան մամուլ, 1887, օգոստոս, էջ 383:
- [71] Արգամ, «Երզնկայի Ս. Լուսաւորիչ վանքն եւ իր թեմերը», էջ 1047:
- [72] Սիւրմէնեան, Երզնկա, էջ 95:
- [73] Արգամ, «Երզնկայի Ս. Լուսաւորիչ վանքն եւ իր թեմերը», էջ 1047:
- [74] Սիւրմէնեան, Երզնկա, էջ 92:
- [75] Արեւելեան մամուլ, 1888, փետրվար, էջ 49:
- [76] Նոյն, էջ 50:
- [77] Պալեան, Հայ վանորայք, էջ 174:
- [78] Սիւրմէնեան, Երզնկա, էջ 92:
- [79] Արեւելեան մամուլ, 1888, փետրուար, էջ 50:
- [80] Նոյն, էջ 51:
- [81] Ոսկեան, Բարձր Հայքի վանքերը, էջ 106:
- [82] Արեւելեան մամուլ, 1888, փետրուար, էջ 51, 54:
- [83] Սիւրմէնեան, Երզնկա, էջ 93:
- [84] Արեւելեան մամուլ, 1888, փետրուար, էջ 53:
- [85] Ոսկեան, Բարձր Հայքի վանքերը, էջ 96:
- [86] Սիւրմէնեան, Երզնկա, էջ 99:
- [87] Ղազանճեան, Խառն նամակներ, էջ 22; Արեւելեան մամուլ, 1887, օգոստոս, էջ 380; Պալեան, Հայ վանորայք, էջ 170:
- [88] Սիւրմէնեան, Երզնկա, էջ 100:
- [89] Արեւելեան մամուլ, 1887, օգոստոս, էջ 380:
- [90] Արշաւիր, «Մենաստաններու շուրջը. Ս. Նիկողոս վանք», Մասիս, Կ. Պոլիս, 5 օգոստոս, 1906, թիւ 21, էջ 334:
- [91] Ղազանճեան, Խառն նամակներ, էջ 25; Ոսկեան, Բարձր Հայքի վանքերը, էջ 56:
- [92] Գ. Սիւրմէնեանն այն համարում է մատուռ (Սիւրմէնեան, Երզնկա, էջ 91):
- [93] Արեւելեան մամուլ, 1887, սեպտեմբեր, էջ 437-438:
- [94] Սիւրմէնեան, Երզնկա, էջ 91:
- [95] Պալեան, Հայ վանորայք, էջ 180:
- [96] Սիւրմէնեան, Երզնկա, էջ 91; Արեւելեան մամուլ, 1887, սեպտեմբեր, էջ 438:
- [97] Վանքի լրիւ անունն է «Ս. Կիրակոսի և մօր նորա Ս. Իւղիտայի», ուստի այն նաև յիշատակւում է որպէս Ս. Կիրակոս-Իւղիտայի վանք (Ոսկեան, Բարձր Հայքի վանքերը, էջ 82):
- [98] Պալեան, Հայ վանորայք, էջ 168; Սիւրմէնեան, Երզնկա, էջ 93; Ոսկեան, Բարձր Հայքի վանքերը, էջ 82-83:
- [99] Սիւրմէնեան, Երզնկա, էջ 93:
- [100] Արեւելեան մամուլ, 1888, փետրուար, էջ 56; Սիւրմէնեան, Երզնկա, էջ 94:
- [101] Սիւրմէնեան, Երզնկա, էջ 94:
- [102] Նոյն:
- [103] Պալեան, Հայ վանորայք, էջ 168:
- [104] Սիւրմէնեան, Երզնկա, էջ 94:
- [105] Արեւելեան մամուլ, 1888, փետրուար, էջ 57: Ղազանճեան, Խառն նամակներ, էջ 24:
- [106] Արեւելեան մամուլ, 1887, փետրուար, էջ 52, Պալեան, Հայ վանորայք, էջ 172:
- [107] Արեւելեան մամուլ, 1887, փետրուար, էջ 52, Պալեան, Հայ վանորայք, էջ 173:
- [108] Սիւրմէնեան, Երզնկա, էջ 94:
- [109] Նոյն, էջ 98:
- [110] Պալեան, Հայ վանորայք, էջ 170; Ոսկեան, Բարձր Հայքի վանքերը, էջ 100:
- [111] Սիւրմէնեան, Երզնկա, էջ 99:
- [112] Ղազանճեան, Խառն նամակներ, էջ 22-23:
- [113] Արեւելեան մամուլ, 1887, փետրուար, էջ 53; Պալեան, Հայ վանորայք, էջ 170: