Պոլիս - Ժողովրդագրութիւն
Հեղինակ՝ Տանիէլ Օհանեան եւ այլք, 06/05/19 (վերջին փոփոխութիւն՝ 06/05/19), թարգմանութիւն՝ Շաղիկ Շահինեան Արծրունի
Օսմանեան Պոլիսը եւ իր հայ բնակիչները. ժողովրդական տուեալներ եւ քարտէսներ (1830-ականներէն 1907-ի շուրջ)
Ստորեւ բերուած նիւթերը նուիրած է Տանիէլ Օհանեանը, որ «Ուշ օսմանեան շրջանի Պոլսոյ մէջ հայերու ներկայութիւնը վերականգնել եւ օսմանեան ժամանակաշրջանէն ժողովրդագրական տուեալներ բոլորին հասանելի դարձնել» (Recovering Armenians in Late Ottoman Istanbul and Making Ottoman-Era Population Data Available for All) գիտահետազօտական նախագիծին համագլխաւոր հետազօտողն էր։ Այս նախագիծը մեկնարկած է 2015-ին եւ փակուած 2018-ին։ Ծախսերու հովանաւորը Գալուստ Կիւլպէնկեան հիմնարկութիւնն էր, իսկ հիւրընկալող հաստատութիւնը՝ Պոլսոյ «Պիլկի» համալսարանը։ Նախագիծին գլխաւոր հետազօտողներն էին Մ. Էրտեմ Քապատայըն եւ Տանիէլ Օհանեանը:
Հարցումներ ունենալու պարագային կամ սրբագրութիւններ առաջարկելու համար հաճեցէք գրել Տանիէլ Օհանեանին dohanian@ucla.edu հասցէին։
Կրնաք ներբեռնել հետեւեալ նիւթերը.
1. Տեղացիներ (1830-ականներէն 1880-ականներ)
Տուեալներու այս հաւաքածոն կը վերաբերի 12 824 հայ այրերու, որոնք Պոլիս քաղաքի մնայուն բնակիչ էին (նշուած են «müteehhil» եւ «evli» թրքերէն բառերով)։ Ժողովրդագրական մատեանները, որոնց վրայ հիմնուած է ան, օսմաներէնով կազմուած են, կ’ընդգրկեն 1830-ականներէն 1880-ական թուականները եւ պարբերաբար թարմացուած են։ Մատեանները Թուրքիոյ Հանրապետութեան Վարչապետի գրասենեակի օսմանեան արխիւներուն մէջ կը գտնուին (ժողովրդագրական մատեաններ 511–517, NFS.d.00511–NFS.d.00517)։ Մատեանները գրեթէ ամբողջութեամբ արտագրուած են. դուրս ձգուած են միայն այն համառօտագրութիւնները, որոնք անվերծանելի էին։
Յղում՝ Տանիէլ Օհանեան եւ այլք, Պոլիս քաղաքի տեղացի հայ այրերու վերաբերեալ թիւ 511–517 օսմանեան ժողովրդագրական մատեաններու արտագրութիւն [տուեալներու հաւաքածոյ], վերջին թարմացում՝ 4 նոյեմբեր 2018, www.houshamadyan.org
2. Պանդուխտներ (1830-ականներէն 1880-ականներ)
Տուեալներու այս հաւաքածոն կը վերաբերի Պոլիս քաղաքին մէջ ապրող 9 697 հայ պանդուխտներու կամ գաղթած այրերու (թրքերէնով նշուած են «bekarlar» անուանման տակ)։ Ժողովրդագրական մատեանները, որոնց վրայ հիմնուած է ան, օսմաներէնով կազմուած են, կ’ընդգրկեն 1830-ականներէն 1880-ական թուականները եւ պարբերաբար թարմացուած են։ Մատեանները Թուրքիոյ Հանրապետութեան Վարչապետի գրասենեակի օսմանեան արխիւներուն մէջ կը գտնուին (ժողովրդագրական մատեաններ 511 եւ 513–516, NFS.d.00511 եւ NFS.d.00513–NFS.d.00516)։ Մատեանները գրեթէ ամբողջութեամբ արտագրուած են. դուրս ձգուած են միայն այն համառօտագրութիւնները, որոնք անվերծանելի էին։
Հաւաքածոն առկայ է անգլերէնով, թրքերէնով եւ հայերէնով։
Յղում՝ Տանիէլ Օհանեան եւ այլք, Պոլիս քաղաքի պանդուխտ հայերու վերաբերեալ թիւ 511 եւ 513–516 օսմանեան ժողովրդագրական մատեաններու արտագրութիւն [տուեալներու հաւաքածոյ], վերջին թարմացում՝ 4 նոյեմբեր 2018, www.houshamadyan.org
3. Արհեստներ (1830-ականներէն 1880-ականներ)
Այստեղ բերուած է ըստ Քէմպրիճի համալսարանի դասախօս Է. Ա. Ռիկլիի եւ հետազօտող Ռոս Տէյուիզի ստեղծած եռաբանեայ՝ առաջնային, երկրորդական, երրորդական համակարգին (Primary, Secondary, Tertiary System) 1830-ականներէն 1880-ականներու ժողովրդագրական մատեաններու արհեստներու տուեալները դասակարգող բանալին։ Այս բանալին առիթ կու տայ նման արհեստները միասին խմբելու եւ կը դիւրացնէ համեմատութիւնը միջազգային հատոյթով։
Յղում՝ Տանիէլ Օհանեան եւ այլք, Առաջնային, երկրորդական, երրորդական համակարգի բանալի օսմանեան Պոլսոյ արհեստներու վերաբերեալ (1830-ականներէն 1880-ականներ) [տուեալներու հաւաքածոյ], վերջին թարմացում՝ 13 ապրիլ 2019, www.houshamadyan.org
4. Տեղացիներու ՊԱՏՀ (1830-ականներէն 1880-ականներ)
Ասիկա պատմական աշխարհագրական տեղեկատուական համակարգ (ՊԱՏՀ) (historical geographic information system - HGIS) մըն է, որ բնակչութեան մասին վերոնշեալ տուեալները կը տեղաւորէ այժմու Պոլսոյ քարտէսին վրայ։ Բանալու համար պէտք է համակարգչային յատուկ ծրագիր, որ կ’աշխատի Windows-ի մէջ։ Պարզացուած տարբերակին կարելի է ծանօթանալ բանալով PMF պանակը ArcReader 10.6 անվճար բեռնուող ծրագիրով։ Ամբողջական տարբերակին կարելի է ծանօթանալ բանալով MXD պանակը ArcMap 10.6 վճարովի ծրագիրով։
Յղում՝ Տանիէլ Օհանեան եւ այլք, Պոլիս քաղաքի տեղացի հայ այրերու ՊԱՏՀ (1830-ականներէն 1880-ականներ) [տուեալներու հաւաքածոյ], վերջին թարմացում՝ 12 նոյեմբեր 2018, www.houshamadyan.org
5. Պանդուխտներու ՊԱՏՀ (1830-ականներէն 1880-ականներ)
Ասիկա պատմական աշխարհագրական տեղեկատուական համակարգ (ՊԱՏՀ) (historical geographic information system - HGIS) մըն է, որ բնակչութեան մասին վերոնշեալ տուեալները կը տեղաւորէ այժմու Պոլսոյ քարտէսին վրայ։ Բանալու համար պէտք է համակարգչային յատուկ ծրագիր, որ կ’աշխատի Windows-ի մէջ։ Պարզացուած տարբերակին կարելի է ծանօթանալ բանալով PMF պանակըArcReader 10.6 անվճար բեռնուող ծրագիրով։ Ամբողջական տարբերակին կարելի է ծանօթանալ բանալով MXD պանակը ArcMap 10.6 վճարովի ծրագիրով։
Յղում՝ Տանիէլ Օհանեան եւ այլք, Պոլիս քաղաքի պանդուխտ հայերու ՊԱՏՀ (1830-ականներէն 1880-ականներ) [տուեալներու հաւաքածոյ], վերջին թարմացում՝ 12 նոյեմբեր 2018, www.houshamadyan.org
6. Տեղացիներ (1907-ի շուրջ)
Տուեալներու այս հաւաքածոն կը վերաբերի հայ առաքելական յարանուանութեան պատկանող 23 885 այրերու եւ էգերու, որոնք Պոլիս նահանգի մշտական բնակիչ էին (նշուած են թրքերէն «yerliler» եւ հայերէն «տեղացիներ» անուանումներով)։ Ժողովրդագրական այն մատեանը, որուն վրայ հիմնուած է այս հաւաքածոն, կազմուած էր 1907-ի շուրջ որպէս ամբողջ համակայսերական մարդահամարին մաս։ Հայերէն էր եւ հայատառ թրքերէն։ Յստակ չէ ո՛ւր կը գտնուի բնօրինակը, սակայն մանրաժապաւէններու վրայ պահուած պատճէն մը կայ Նիւ Եորք քաղաքի Գրիգոր եւ Գլառա Զօհրապ տեղեկատուական կեդրոնէն ներս (թիւ 1213461, 1213462 եւ 1213463 մանրաժապաւէններ)։ Արտագրած ենք մատեանին 60%-ը։ Ամբողջ մատեանը 40 000 անձի մասին տեղեկութիւն կը պարունակէ։
Այս տուեալները քննարկող եւ գիտահետազօտութեան առարկայ դարձնող նիւթերու ծանօթանալու համար տե՛ս Daniel Ohanian, «Collaboration in Ottoman Governance: The c. 1907 Imperial Census and the Armenian Apostolic Patriarchate of Istanbul», Journal of the Ottoman and Turkish Studies Association 4, 2 (2017), էջ 365–380 եւ Daniel Ohanian, «The 1902 (AH 1320, AR 1318) Ottoman Census Regulations», Academia.edu, https://www.academia.edu/34414609։ Այս աղբիւրին գոյացման մասին, ինչպէս նաեւ անոր արտագրման կերպին մասին տե՛ս Daniel Ohanian, Z. Mehmet Başkurt եւ M. Erdem Kabadayı, «An Historical Geographic Information System for Ottoman Studies: The c. 1907 Ottoman Census and Armenian Settlement in Istanbul», Turcica. Revue d’études turques—peuples, langues, cultures, États 51 (2020), էջ 255-283։
Տուեալներու այս շարքը առկայ է բնագրային տարբերակով (հայերէն եւ հայատառ թրքերէն), անգլերէնով, արդի թրքերէնով եւ հայերէնով։
Յղում՝ Սայաթ Թէքիր եւ Տանիէլ Օհանեան, Պոլսոյ Հայ առաքելական պատրիարքութեան 1907-ի շուրջի ժողովրդագրական մատեանի մասնակի արտագրութիւն [տուեալներու հաւաքածոյ], վերջին թարմացում՝ 1 նոյեմբեր 2018, www.houshamadyan.org
7. Արհեստներ (1907-ի շուրջ)
Այստեղ բերուած է ըստ Քէմպրիճի համալսարանի դասախօս Է. Ա. Ռիկլիի եւ հետազօտող Ռոս Տէյուիզի ստեղծած եռաբանեայ՝ առաջնային, երկրորդական, երրորդական համակարգին (Primary, Secondary, Tertiary System) 1907-ի շուրջի ժողովրդագրական մատեանին արհեստներու տուեալները դասակարգող բանալին։ Այս բանալին առիթ կու տայ նման արհեստները միասին խմբելու եւ կը դիւրացնէ համեմատութիւնը միջազգային հատոյթով։
Յղում՝ Տանիէլ Օհանեան եւ այլք, Առաջնային, երկրորդական, երրորդական համակարգի բանալի օսմանեան Պոլսոյ արհեստներու վերաբերեալ (1907-ի շուրջ) [տուեալներու հաւաքածոյ], վերջին թարմացում՝ 14 ապրիլ 2019, www.houshamadyan.org
8. Տեղացիներու ՊԱՏՀ (1907-ի շուրջ)
Ասիկա պատմական աշխարհագրական տեղեկատուական համակարգ (ՊԱՏՀ) (historical geographic information system - HGIS) մըն է, որ բնակչութեան մասին վերոնշեալ տուեալները կը տեղաւորէ այժմու Պոլսոյ քարտէսին վրայ։ Բանալու համար պէտք է համակարգչային յատուկ ծրագիր, որ կ’աշխատի Windows-ի մէջ։ Պարզացուած տարբերակին կարելի է ծանօթանալ բանալով PMF պանակը ArcReader 10.6 անվճար բեռնուող ծրագիրով։ Ամբողջական տարբերակին կարելի է ծանօթանալ բանալով MXD պանակը ArcMap 10.6 վճարովի ծրագիրով։
Այս համակարգին արտադրման մասին բացատրութեան մը ծանօթանալու համար տե՛ս Daniel Ohanian, Z. Mehmet Başkurt եւ M. Erdem Kabadayı, «An Historical Geographic Information System for Ottoman Studies: The c. 1907 Ottoman Census and Armenian Settlement in Istanbul», Turcica. Revue d’études turques—peuples, langues, cultures, États 51 (2020), էջ 255-283։
Յղում՝ Տանիէլ Օհանեան եւ այլք, Պոլիս նահանգի հայ առաքելական տեղացիներու ՊԱՏՀ (1907-ի շուրջ) [տուեալներու հաւաքածոյ], վերջին թարմացում՝ 12 նոյեմբեր 2018, www.houshamadyan.org
Քարտէս 1. Իճատիէ թաղամասի կրակի դէմ ապահովագրութեան քարտէսը, պատրաստուած 1930-ին։ Ժաք Փերվիթիչ, Պոլիս. Սկիւտար 78՝ Իճատիէ. ապահովագրութեան յատակագիծ (Istanbul: Türkiye Sigortacılar Daire-i Merkeziyyesi, 1930), İBB Atatürk Kitaplığı Sayısal Arşiv ve e-Kaynaklar, ataturkkitapligi.ibb.gov.tr/kutuphane3/haritalar/Hrt_000552.pdf.
Քարտէս 2. Կէտիկ Փաշա եւ Գում Գաբու թաղամասերու կրակի դէմ ապահովագրութեան քարտէսը, պատրաստուած 1923-ին։ Ժաք Փերվիթիչ, Պոլիս. բաժանմունք 7՝ Կէտիկ Փաշա, Գում Գաբու. ապահովագրութեան կալուածային յատակագիծ (Istanbul: Türkiye Sigortacılar Daire-i Merkeziyyesi, 1923), İBB Atatürk Kitaplığı Sayısal Arşiv ve e-Kaynaklar, ataturkkitapligi.ibb.gov.tr/kutuphane3/haritalar/Hrt_000665.pdf.
Քարտէս 3. Գում Գաբու թաղամասի կրակի դէմ ապահովագրութեան քարտէսը, պատրաստուած 1922-1924-ին։ Ժաք Փերվիթիչ, Պոլիս 13՝ Գում Գաբու. ապահովագրութեան կալուածային յատակագիծ (Constantinople: Türkiye Sigortacılar Daire-i Merkeziyyesi, 1924), İBB Atatürk Kitaplığı Sayısal Arşiv ve e-Kaynaklar, ataturkkitapligi.ibb.gov.tr/kutuphane3/haritalar/Hrt_000672.pdf.
Պոլիս, 1896. Կալաթայի կամուրջին տեսարանը Ոսկեղջիւրէն դիտուած։ Խորքին կ՚երեւի Կալաթայի աշտարակը (Աղբիւր՝ Quaker & Special Collections, Haverford College, Haverford, PA)
Քարտէս 1. Աշխարհագրական մօտաւոր ներկայացում, 1907-ի շուրջ, ՊԱՏՀ։
Քարտէս 2. 1907-ի շուրջ Պոլիս նահանգի այն վայրերը, ուր տուները յայտնի հասցէներ ունին։
Պատկերներու բացատրութիւններ եւ աղբիւրներ
1) Բերա (Պէյօղլու թաղամաս), 19 Յուլիս 1908. հայոց Սուրբ Երրորդութիւն եկեղեցւոյ փողոցին մէջ (Աղբիւր՝ Raymond H. Kévorkian/Paul B. Paboudjian, Les Arméniens dans l'Empire Ottoman à la veille du génocide, Paris, 1992)։
2) Պոլիս, Շիշլի թաղամաս (Աղբիւր՝ Raymond H. Kévorkian/Paul B. Paboudjian, Les Arméniens dans l'Empire Ottoman à la veille du génocide, Paris, 1992)։
3) Պոլիս, հրշէջներու խումբ մը։ Լուսանկար՝ Ապտուլլահ եղբայրներ (Աղբիւր՝ Մխիթարեան միաբանութիւն, Սուրբ Ղազար, Վենետիկ)։
4) Պոլիս, Չարշըքափը՝ Մեծ պազարի (Քափալըչարշը) մուտքերէն մէկը. բուսական դեղերու վաճառորդներ (քէօքճի) (Աղբիւր՝ Մխիթարեան միաբանութիւն, Սուրբ Ղազար, Վենետիկ)։
5) Շմաւոնեան ընտանիքը, Պոլիս։ Լուսանկարիչ՝ Sébah & Joaillier (Աղբիւր՝ Ժամկոչեան հաւաքածոյ, Միացեալ Նահանգներ)։
6) Պոլիս։ Ձախէն աջ՝ Ահարոն Արսլան (ծնած ու մահացած Խարբերդի մէջ), կեդրոնը՝ դուստրը՝ Մարիցա (1893 Պոլիս կամ Խարբերդ - 1962 Պոլիս), աջի անձը՝ անծանօթ։ Մարիցայի հագուստին վրայ կարուած են Մ եւ Տ տառերը, որոնք հաւանաբար կը նշանակեն ՄանկաՊարտէզ (Աղբիւր՝ Պոսիէր/Մանթարեանի հաւաքածոյ, Նանթ, Ֆրանսա)։
7) Պոլիս, Քատըգիւղ, 1897. պատկերին կեդրոնը Վռամշապուհ քահանայ Քիպարեան։ Նստողները, ձախին՝ Յակոբ (քահանային հայրը), իսկ աջին՝ աներմայրը (Թագուհիին մայրը) (Աղբիւր՝ Քիպարեանի հաւաքածոյ, Փարիզ)։
8) Պոլիս. Արսլաններու ընտանիքը. ձախին՝ Նազլի Արսլան (ծն. Պարսում, 1863 Խարբերդ - 1952 կամ 1955 Խարբերդ), Նազլիի կողքին՝ ամուսինը՝ Ահարոն Արսլան, Ահարոնի ձեռքերուն մէջ՝ Նաում (1896 Պոլիս - 1955 Խարբերդ), փոքրիկ աղջիկը՝ Մարիցա (1893-1962) (Աղբիւր՝ Պոսիէր/Մանթարեանի հաւաքածոյ, Նանթ, Ֆրանսա)։
9) Պոլիս, Ինճիճեան ընտանիքի անդամներ (Ինճիճեան ընտանիքի հաւաքածոյ, Փարիզ)։
10) Կալաթայի թաղամասը Ոսկեղջիւրէն դիտուած (Աղբիւր՝ Raymond H. Kévorkian/Paul B. Paboudjian, Les Arméniens dans l'Empire Ottoman à la veille du génocide, Paris, 1992)։
11) Պոլիս, Բերայի փողոցէն տեսարան մը (Աղբիւր՝ Raymond H. Kévorkian/Paul B. Paboudjian, Les Arméniens dans l'Empire Ottoman à la veille du génocide, Paris, 1992)։
12) Իսրայէլեան ընտանիքը, Քընալը կղզի, Պոլիս, 1900-ական թուականներ (Աղբիւր՝ Կայտայի հաւաքածոյ, Պրիւքսէլ)։
13) Պոլիս. Կոստանդեան ընտանիքը։ Լուսանկարիչ՝ Phébus (Աղբիւր՝ Ժամկոչեան հաւաքածոյ, Միացեալ Նահանգներ)։
14) Կալաթայէն Բերա բարձրացող Եիւքսէք Քալտըրըմ փողոցը (Աղբիւր՝ Raymond H. Kévorkian/Paul B. Paboudjian, Les Arméniens dans l'Empire Ottoman à la veille du génocide, Paris, 1992)։
15) Հայ Կաթողիկէ Պետրոս Ազարեան Պատրիարքի թաղման թափօրը, 1899 (Աղբիւր՝ Raymond H. Kévorkian/Paul B. Paboudjian, Les Arméniens dans l'Empire Ottoman à la veille du génocide, Paris, 1992)։
16) Կալաթայի աշտարակը (Աղբիւր՝ Մխիթարեան միաբանութիւն, Սուրբ Ղազար, Վենետիկ)։
17) Պոլիս. կողովի շրջուն վաճառորդ մը (սեփեթճի). լուսանկար՝ Ապտուլլահ եղբայրներ (Աղբիւր՝ Մխիթարեան միաբանութիւն, Սուրբ Ղազար, Վենետիկ)։
18) Պոլիս. փողոցի սափրիչ մը. լուսանկար՝ Ապտուլլահ եղբայրներ (Աղբիւր՝ Մխիթարեան միաբանութիւն, Սուրբ Ղազար, Վենետիկ)։
19) Սոխ վաճառողը. լուսանկար՝ Ապտուլլահ եղբայրներ (Աղբիւր՝ Մխիթարեան միաբանութիւն, Սուրբ Ղազար, Վենետիկ)։