Ամասիա - Կրօնական բարքեր

Հեղինակ՝ Լոռի Թաշճեան 29/10/2021 (վերջին փոփոխութիւն՝ 29/10/2021)

Կրօնական բարքերով եւ սովորութիւններով հարուստ էր ամասիացիներու կենցաղը: Տոհմիկ եւ նահապետական այս աւանդութիւններէն ոմանք կտակուած էին հին հեթանոսական ժամանակներէն։ Կրօնական տօներուն կողքին, անոնք կը կիրարկուէին մարդկային կեանքի հիմնական փուլերուն. ծնունդ-մկրտութիւն, նշանախօսութիւն-ամուսնութիւն, մահ-թաղում:

Պապենական բարքերու հաւատարիմ ամասիացիները միշտ նախանձախնդիր եղած են կարեւորութեամբ նշելու կեանքի այս հանգրուանները:

Ամասիացի երիտասարդ մը երբ ամուսնութեան տարիքին կը հասնէր, անոր ծնողքը եւ ազգականները կը լծուէին պատուաւոր հարս մը գտնելու աշխատանքին: Եթէ թեկնածու մը ճշդէին, պարզ է որ հարսնցուին ծնողքն ու ազգականները իրենց կարգին պէտք էր իրենց հաւանութիւնը տային: Այս պատճառաւ, երբեմն բանակցութիւնները երկու կողմերուն միջեւ կը տեւէին ամիսներ կամ նոյնիսկ տարի մը: Մինչեւ որ այս բոլորը դասաւորուէին, տղուն մայրը կը հետաքրքրուէր աղջկան ֆիզիքականով. ան պէտք էր ըլլար անթերի: Այս մէկը մօտէն քննելու համար եւ նկատի ունենալով որԱմասիոյ բնակիչները շաբաթը մէկ անպայման կը յաճախէին հանրային բաղնիք, երիտասարդ տղուն մայրը կը յաջողէր իմանալ աղջկան բաղնիք երթալու օրը եւ նոյն այդ օրը ինքն ալ հոն կ՚ըլլար: Եթէ քննութեան արդիւնքը գոհացուցիչ ըլլար, սովորութիւն էր ըսել թէ «բաղնիքնութիւնը աղուոր է»:

Երիտասարդին հայրը, կնքահայրը կամ ոեւէ ազդեցիկ ազգական մը կը փորձէր աղջկան հօր եւ անոր ազգականներուն տրամադրութիւնները շօշափել: Երբ տեսնէին թէ մթնոլորտը դրական է, խնամիախօս անձեր կ'երթային աղջկան տունը եւ սովորական որպիսական հարցումներէ ետք, աղջկան ծնողքին կ'ըսէին. «Աստծոյ հրամանովը եւ մեր եկեղեցիին օրէնքովն ու կանոնովը, եկանք ձեր յօժարութիւնը խնդրելու որ մեր [տղուն անունը] եւ ձեր [աղջկան անունը] ամուսնացնենք»: Սովորութիւն էր, որ աղջկան ծնողները առաջին հերթին հակազդէին եւ ըսէին, թէ իրենց աղջիկը տակաւին փոքր է, տունի գործերուն ծանօթ չէ, օժիտը պատրաստ չէ, եւ այլ պատճառաբանութիւններ։ Վերջաւորութեան, երբ յօժարէին, կ՚ըսէին. «քանի որ դուք յարմար տեսեր էք, ըսածնիդ թող ըլլայ»: Այս խօսքերը արտասանելէ ետք աղջկան մայրը կ՚անցնէր քովի սենեակը, ուր կը գտնուէր աղջիկը եւ անոր կը պատուիրէր հիւրերուն հրամցնել օղի, շաքար, լոխում, մէզէ եւ սուրճ: Սենեակին մէջ գտնուողներէն ամէնէն երէցը օղին կամ լիքորը խմելէ առաջ՝ սրտի մաղթանքներն ու շնորհաւորութիւնները կը յայտնէր. այնուհետեւ ներկաները յաջորդաբար կը կրկնէին «Աչքերնիդ, աչքերնիս լոյս, Տէրը շնորհաւոր անէ, Աստուած կատարումին արժանացնէ, լոյս աչքով մնաք»: Այսպիսով կը վերջանար խօսքկապը եւ կ՚որոշուէր նշանտուքի թուականը: Իսկ երբ աղջկան կողմը մերժէր առաջարկը, խնամայախօսութեան համար եկած անձերը «Աստուած երկու կողմին ալ խայըրլըն (բարին) շնորհէ» ըսելով կը բաժնուէին իրարմէ։ [1]

19-րդ դարու երկրորդ քառորդէն առաջ, նշանատուութիւնը տեղի կ'ունենար շատ պարզ ձեւով: Տղուն ծնողքն ու ազգականները աղջկան տունը կ'երթային, հետերնին տանելով երկու տեսակի ափսէներ. մէկը զարդարուած կ'ըլլար ծաղկեփունջերով, իսկ միւսը շաքարեղէնով։ Այս վերջին ափսէին մէջտեղը դրուած կ՚ըլլար ոսկիէ զարդը: Տղամարդիկ եւ կիները կը հիւրասիրուէին անջատ սենեակներու մէջ: Այդ ժամանակներուն մատանիի փոխանակութիւն տեղի չէր ունենար:

Հետագայ ժամանակներուն այս սովորութիւնը Ամասիոյ մէջ փոփոխութիւն կը կրէ: Այսպէս, խօսքկապէն ետք ոսկերիչ մը կ'երթար նախ աղջկան, ապա տղուն տունը որպէսզի անոնց համար շինուելիք մատանիին մատի չափը առնէ: Տղուն կողմը կը վճարէր աղջկան մատանիին գինը, իսկ աղջկան կողմն ալ՝ տղունը: Աղջկան ընտանիքը կը ստանձնէր նաեւ ընդունելութեան եւ հիւրասիրութեան պատրաստութիւնները, իսկ տղուն ընտանիքը կը գնէր շաքարեղէն եւ ոսկիէ զարդեղէններ: Նշանտուքէն մէկ օր առաջ, ազգականները գեղեցիկ կերպով կը պատրաստէին շաքարեղէնով լեցուած ափսէն, որուն մէջտեղը կը դրուէին զարդոսկիները, իսկ անոնց կեդրոնն ալ մետաքսէ թաշկինակի մը վրայ անցուած՝ աղջկան մատանին:

Նշանտուքները տեղի կ'ունենային շաբաթ օր մը: Տղուն կողմի երկսեռ ազգականները թափօր մը կազմած կ՚ուղղուէին աղջկան տունը, ուր հաւաքուած կ՚ըլլային աղջկան ազգականները։ Թափօրին մէջ կ՚ըլլար նաեւ գունաւոր մետաքսեայ շղարշով մը ծածկուած շաքարեղէնի եւ մատանիի ափսէն: Աղջկան տան մէջ այս ափսէն կը զետեղուէր սրահին կեդրոնը՝ ասեղնագործով ծածկուած սեղանի մը ճիշդ մէջտեղը: Աղջիկը, իր ընտանիքի անդամ նորահարսի մը հետ կը մօտենար սեղանին, հարսնցուին կը մօտենար իր կնքամայրը, որ մատանին կը վերցնէր եւ կ'անցընէր աղջկան մատին, ոսկիէ զարդերն ալ՝ անոր վիզին: Հարսնցուն կը համբուրէր ներկաներուն ձեռքը. առաջին հերթին փեսացուին մօր ձեռքը, ապա՝ կնքամօրը, այնուհետեւ՝ միւսներունը։ Բոլորէն ալ կ'արժանանար բարի մաղթանքներու: Ամբողջ ժամանակը երիտասարդուհիներ մեծ ափսէներ բռնած կը կատարէին հիւրասիրութիւն:

Նշանտուքի ընդունելութիւնը կը տեւէր քանի մը ժամ: Տղուն կողմը մեկնելէ առաջ կը ստանար ափսէ մը՝ շաքարեղէնով զարդարուած, որուն մէջտեղը մետաքսէ թաշկինակի մը անցուած կ՚ըլլար տղուն մատանին:

Աւելի մօտ ժամանակներուն, Ամասիոյ մէջ սովորութիւն կը դառնայ նաեւ փեսացուին նուիրել ոսկի շղթայով ոսկի ժամացոյց մը, որ ան պիտի կրէր հարսանիքի օրը: Այս նոր ժամանակներուն հարսնցուն եւ փեսացուն իրենք է որ իրարու մատ կ՚անցընէին մատանիները։ Այս արարողութենէն ետք այլեւս մեղք չէր նկատուեր նշանուածներուն միջեւ թղթակցութիւնը կամ զանազան առիթներով հանդիպումը:

Նշանտուքի արարողութեան ներկայ կ՚ըլլար նաեւ քահանան, որ իր «Պահպանիչ»ով կ՚օրհնէր կապը։ Երկու ընտանիքները այնուհետեւ կը ճշդէին հարսանիքին թուականը: [2]

Ամասիոյ մէջ հրատարակուող «Ամասիա» թերթին 1911 թուականի թիւին մէջ կայ նշանօրհնութեան նկարագրութիւն մը: Հոս կը տեսնենք, որ նշանօրհնութիւնը տեղի կ'ունենայ եկեղեցւոյ մէջ, եկեղեցական սովորական արարողութենէն անմիջապէս վերջ, ներկայութեամբ տղուն եւ աղջկան ընտանիքներուն, մօտիկ ազգականներուն, քահանաներու եւ դպիրներու: Խորանին վրայ, ճերմակ ծածկոցով սեղանի մը վրայ կը դրուի նշանը, որ տղուն ու աղջկան կողմերէն եկած մէկական ոսկի մատանիներ են՝ մետաքս թաշկինակներու վրայ անցուած: Քահանան կը վարէ արարողութիւնը, կը նուիրականացնէ նշանտուքը, ապա բոլոր քահանաները եւ դպիրները միաբերան «Նշանաւ ամենայաղթ»ը կ՚երգեն: [3]

Հարսանեկան պատրաստութիւնները կը սկսէին ճշտուած թուականի շաբթուան երկուշաբթի օրը: Աղջկան օժիտը նախօրօք պատրաստ կ'ըլլար: Հարսանիքի զգեստներն ու ծախսերը տղուն ընտանիքը պէտք էր հոգար, իսկ հարսանեկան հագուստին քօղը կնքահայրը եւ կնքամայրը պէտք էր ապահովէին: Չորեքշաբթի եւ Հինգշաբթի օրերը յատկացուած էին հրաւիրատոմսերը ուղարկելուն. կարգ մը ընտանիքներու պարագային այս հրաւիրատոմսերուն կ'ընկերակցէր ընտրեալ անձ մը՝ ընդհանրապէս կնքահայրը, որ անձամբ կ՚ուղղէր հարսանիքի հրաւէրը: Ուրբաթ եւ շաբաթ օրերը յատկացուած էին խնճոյքի. ընտանիքը, ազգականներն ու կնքահայրը կը ժամանէին հարսնեւորին տունը, ուր մինչեւ ուշ գիշեր ուրախ մթնոլորտ կը տիրէր: Այս հիւրերը կը գիշերէին հարսնեւորին տան մէջ: Գրաւոր հրաւիրագիրներ ղրկելու սովորութեան ընդհանրացումէն առաջ, Ամասիոյ մէջ գոյութիւն ունէր «ծենտուք»ը, այսինքն ընտանիքի անդամներ անձամբ կ'երթային ազգականներուն եւ բարեկամներուն տուները եւ հրաւէրը կը յայտնէին։  Ծենտուք կը նշանակէ ձայնտուք, հոսկէ ալ գոյացած է ամասիական բարբառին մէջ գործածական «ծենել» բայը, որ կը նշանակէ ձայնել, կոչ ընել կամ հրաւիրել։ [4]

Նախապէս հրաւիրատոմսերը ձեռագիր էին։ Աւելի ուշ, տպագիր հրաւիրատոմսեր կը պատրաստուին, երբ Ամասիոյ մէջ կը սկսին տպարաններ գործել:

Մինչեւ երկուշաբթի երեկոյ, խնճոյքներ տեղի կ՚ունենային աղջկան եւ տղուն ընտանեկան տուներուն մէջ: Ազգականներէն ոմանք կ'ուղարկէին գառնուկ, բախլավա եւ այլ ուտելիքներ։ Սովորութիւն էր նաեւ հարսնցուին ոսկեղէն նուիրել. այս տեսակ նուէրներ, որոնք կը տրուէին հարսնիքի կամ ծնունդի առիթով, կը կոչուէին «թէօրէ»:

Խնճոյքներու ժամանակ տղաքը եւ կիները նոյն սրահին մէջ կ'ըլլային, սակայն՝ իրարմէ բաժնուած: Տղոց կողմը, յատուկ այս առիթով կը պատրաստէր երկար սեղան մը, որ գետինէն 45 ս.մ. բարձրութեամբ երկար փայտեր էին։ Այս ժամանակաւոր սեղանին շուրջ ներկաները ծալլապատիկ կը բոլորուէին: Սեղանին վրայ կը տարածէին սփռոցներ եւ երկայն անձեռոց մը, որ «տոլամա բէշկիր» կը կոչուէր՝ մանր քառակուսիներով, ճերմակով-կապոյտ գոյներով, որմէ ամէն ընտանիք կ'ունենար եւ յատուկ էր Ամասիոյ շրջանին: Նմանօրինակ սեղան մը կը զետեղուէր նաեւ կիներուն կողմը։ Նուագածու երգիչներուն կը յատկացուէր առանձին սեղան մը: Աւելի հին ժամանակներուն, կիներն ու աղջիկները այրերէն զատ, ուրիշ սենեակի մը մէջ կը ճաշէին:

Բուն հարսանիքը կը սկսէր շաբաթ օրը, տղուն տան մէջ։ Այս մէկուն կը տրուէր «էրկէնլեր» անուանումը: Ամուրիներուն մէջէն կ'ընտրուէր էրկէն պաշի մը, որ թամատայի համազօր պաշտօն մըն էր. ան պէտք էր ղեկավարէր օրուան սպասարկութիւնները: Փեսացուն անոր մէջքին կը կապէր քէշան փէշտիմպալ մը, որ Քէշանի մետաքսէ գոգնոց մըն էր: Էրկէն պաշին իր կարգին կ՚ընտրէր ուրիշ երիտասարդներ, որոնց  մէջքին կը կապէին տեղական գոգնոցներ։ Այս անձերը զինք պիտի օգնէին սպասարկութեան ժամանակ։

Առաջին հերթին ճաշասեղաններուն վրայ կը դրուէր սինի պուրմա պէօրէկը, այլ տեսակի անուշ խմորեղէններ, մեզէներ եւ օղի: Ներկաները օղիի գաւաթները իրար զարնելով – այս զարնելը կը կոչեն թօխա - կը խմէին կենացներ՝ ամուրիներուն տարոս մաղթելով: Ասկէ ետք սեղան կը բերուէր զէրտելիով (ծիրան) միս, փաչա եւ զանազան թուրշիներ: Մինչ այդ տան փուռին մէջ պատրաստուած կ'ըլլար փորը փիլաւով լեցուած եւ խոորոված ղուզու/քուզուն (գառնուկ): Եփուած գառը - բերանին ազատքեղ - կը դրուէր ափսէին վրայ եւ կը բերուէր սեղան: Թամատանը խորովածը կը կտրէր եւ կը սկսէր բաժնել. առաջին բաժինը կը յատկացուէր կնքահօր եւ կնքամօր:

Գինիի առաջին գաւաթը վերցնողը նորէն էրկէն պաշին կ'ըլլար եւ կը խմէր կնքահօր եւ կնքամօր կենացը, ապա կ'երգէր յեղափոխական հերոսի մը երգը, որ յաճախ կ՚ըլլար Ռաֆայէլ Պատկանեանի երգի վերածուած սոյն բանաստեղծութիւնը՝

Թէ իմ ալեւոր հերքս [մազերս] սեւնային,
Ոյժս ինծ ետ գար, կտրիճ դառնայի,
Նժոյգ ձի նստած, պեխերս ոլորած,
Ձեռքս թուր արած ռազմադաշտ կ'երթայի: [5]

Գինին արատօրէն կը հոսէր սեղաններուն վրայ, երգը, նուագն ու պարը ծայր կ՚առնէին, ճոխ ու կենսուրախ մթնոլորտ մը կը ստեղծուէր: Նոյն ժամանակ աղջկան տունն ալ խրախճանք կ'ըլլար, բայց ոչ այսքան շռայլ կերպով:

Շաբաթ առտու կնքամայրը հարսնցուն կը տանէր բաղնիք։ Իրենց կ՚ընկերանային ամուսնութեան տարիքի հասած այլ երիտասարդուհիներ։ Իսկ երեկոյեան, այս անգամ կնքահայրն էր, որ իր հետ առնելով այլ երիտասարդներ՝ փեսան կ՚առաջնորդէր բաղնիք։ Այս արարողութիւնը կը կոչուէր «փեսաբաղնիք» եւ կ՚անցնէր զուարթ մթնոլորտի մը մէջ:

Շաբաթ գիշեր փեսային տան մէջ տեղի կ՚ունենար «հինա խաղցնելու» արարողութիւնը։ Հինան կը դրուէր բաղնիքի թասի մը մէջ, երգուպարի ժամանակ ներկաներէն շատեր կը պարէին այս թասը իրենց գլխուն վրայ բռնելով: Փեսախպօր ճկոյթ մատը կը հինայուէր, իսկ մնացած հինան կը ղրկուէր աղջկան տունը, ուր հարսնցուն եւ ուրիշ փափաքողներ կը հինայէին իրենց ճկոյթ մատները: Աւելի հին ժամանակներու սովորութիւն էր զանազան նախշերով հինայել նաեւ հարսնցուին կրունկը, ոտքին մատները եւ ձեռքերը։ Նշենք այստեղ որ փեսախպարը յատուկ պաշտօն մըն էր հարսանիքին ժամանակ եւ այս բառը չի նշանակեր փեսային եղբայրը։ Փեսախպարը ամբողջ հարսանիքին ժամանակ փեսային ընկերակցող եւ օգնող պատանի մը կամ երիտասարդ մըն էր։ Ան յաճախ կ՚ըլլար փեսային կնքահօր որդին։

Կիրակի առաւօտ փեսային տունէն աղջկան տունը կը ղրկուէին հարսանեկան հագուստները, ինչպէս նաեւ օժիտի պարապ սնտուկը, որ ընդհանրապէս ընկուզենիի փայտէ շինուած կ'ըլլար: Սնտուկին բանալին կը տրուէր փոքր տղու մը, որ միայն նուէր մը ստանալէ ետք՝ բանալին կը յանձնէր հարսնցուին: Տիկիններ եւ աղջիկներ կը սկսէին սնտուկին մէջ խնամքով տեղաւորել հարսնցուին օժիտը:

Կիրակի օրը տղուն տան մէջ տեղի կ՚ունենար փեսայ թրաշի կոչուող արարողութիւնը: Կու գար սափրիչ մը, որ կարգով կ'ածիլէր նախ կնքահայրը, ապա փեսացուն, ատկէ ետք ալ փափաքողները: Այս արարողութեան նուագներով կը մասնակցէր նուագախումբը. նուագածու մը իւրաքանչիւր ածիլուողի համար գովաբանական տաղ մը կ'երգէր, փոխարէնը կը ստանար դրամական նուէր մը, որ կը դրուէր սանթուր նուագողին նուագարանին վրայ:

Կիրակի երեկոյեան ժամերգութենէն ետք, եկեղեցիին մէջ կը կատարուէր հալաւին (օժիտ) եւ հարսանեկան հագուստներուն օրհնութիւնը:

Կիրակի օրուան խնճոյքէն ետք, երեկոյեան ծայր կ՚առնէր փեսայ հագցնելու արարողութիւնը, որ կը տեւէր մինչեւ ուշ գիշեր: Փեսան կեցած կ'ըլլար անդրավարտիքով եւ ներքնաշապիկով, շուրջի տղաքը կարգով զինք կը հագցնէին ու ամէն անգամ որ բան մը հագուէր՝ «Աստուած շնորհաւոր անէ» միաբերան կը բացագանչէին: [6]

Մինչեւ 19-րդ դարու առաջին քառորդը, ամասիացի փեսան հարսանիքի օրը գլխուն կը կրէր ծոպաւոր ֆէս մը, հագած կ'ըլլար մելէս (մետաքսեայ) շապիկ, վրայէն ելէք (անթեւ բաճկոն) եւ օսլայնուած օձիք: Ելէքին վրայ կը կրէր Պուրսայի մետաքսով կարուած բաճկոն, իսկ մէջքին ալ կը կապէր Կիւրինի շալ գօտի: Բաճկոնին վրայէն կը հագուէր կապոյտ ասուիէ (բուրդ) մինթանը կամ միթանը, որ կարճ թիկնոց մըն է։ Անդրավարտիքին վրայէն փեսան կը հագուէր դարձեալ կապոյտ ասուիէ շալվար, ոտքերուն կ՚անցընէր գուլպայ եւ լապճին կալօշ կօշիկ: Վիզէն կախուած կ՚ըլլար սաաթ քէօսթէք, որ շղթայով ժամացոյցն է: Ամուսնական տարազի այս ոճը հետզհետէ փոփոխութիւն կը կրէ եւ կ՚արեւմտականանայ։ Վերջաւորութեան այս բոլորէն կը պահուէր միայն ծոպաւոր ֆէսը: [7]

Մինչ հարսերը, մինչեւ 19-րդ դարու կէսերը, կը հագուէին պարզ մետաքս կերպասներու վրայ արծաթ թելերով ասեղնագործուած շրջազգեստ մը: Հարսը մէջքին կ'ունենար նոյնպէս ասեղնագործուած գօտի մը՝ արծաթեայ ագոյցով։ Շրջազգեստին վրայէն կը հագուէր արծաթ թելերով ասեղնագործուած բաճկոն մը: Հագուստի այս ամբողջութիւնը կը կոչուէր կապա: Հարսը իր գլխուն կը կրէր կարճ ֆէսի նմանող գլխարկ մը, զոր արհեստաւորներ կը շինէին թեթեւ փայտի միջամասը փորելով: Փայտէ այս գլխարկը փաթթուած կ'ըլլար գունաւոր մետաքսներով եւ կը կոչուէր տինկիլ։ Անոր վրայէն մինչեւ հարսին կռնակը եւ երեսը ձգուած կ'ըլլար գունաւոր պարզ մետաքսեայ շղարշ մը: Ոտքին կը հագուէր գուլպայ եւ ասեղնագործուած մետաքսեայ հողաթափի նմանող կօշիկներ: Հարսին գլուխէն մինչեւ սրունքները ծածկուած կ'ըլլար գունաւոր, պարզ եւ խիտ գործուած մետաքսեայ  քօղով մը, որ ընդհանրապէս կնքամօր նուէրն էր: Հարսին մէջքի գօտին կը կապէր անոր մեծ եղբայրը՝ երեք անգամ կրկնելով. «մէկ քեզի պէս, երկուք ինծի պէս». այս մէկը բաղձանք մըն էր, որ կը նշանակէր՝ «մէկ աղջիկի դէմ երկու մանչ զաւակ ունենաս»: Հարսը հագուեցնելու ամբողջ գործը կնքամօր պարտականութիւնն էր։

19-րդ դարու կէսերէն ետք, փեսային հագուստներուն նման՝ հարսին զգեստն ալ արեւմտեան ազդեցութիւններ կը սկսի կրել: Կապային կը փոխարինէ պինտալլը (հազար ճիւղով) կոչուած հագուստը, որ գոց կապոյտ կամ կարմիր թաւիշի վրայ արծաթ թելերով ասեղնագործուած եւ ծաղկազարդուած վերէն վար ամբողջական զգեստ մըն էր: Ասոր վրայէն կը հագուէին միեւնոյն նիւթով կարուած բաճկոն մը, իսկ մէջքին՝ դարձեալ նոյն նիւթով պատրաստուած գօտի: Գլխուն վրայ, նախկին տինկիլին փոխարէն հարսը կը կրէր ասեղնագործուած մետաքսեայ շղարշ մը: Իսկ 19-րդ դարու վերջաւորութեան, Ամասիոյ մէջ հարսի զգեստը կ՚որդեգրէ ամբողջութեամբ եւրոպական ոճը: [8]

Երբ հարսին ու փեսային հագուելու արարողութիւնները աւարտէին, կէս գիշերէն երկու ժամ անց կը սկսէին հարսնառի (հարսը առնելու) երթալու պատրաստութիւնները: Կը կազմուէր թափօր մը, որուն գլուխը կ՚ըլլար երիտասարդ մը՝ վառող մարխոտ (խէժ պարունակող) ճիւղեր բռնած։ Անոր ետեւէն կը քալէր, կնքահայրը, տան անդամները, միւս տղամարդիկը, անոնց ետեւէն կիներն ու երեխաները, ինչպէս նաեւ նուագածուները: Այս ամբողջ խումբը պէտք էր հարսնցուն տունէն հանէր եւ տանէր եկեղեցի՝ պսակի համար։ Թափօրը կը հասնէր աղջկան տունը, ուր տան դուռը փակ կ՚ըլլար. քանի մը անգամ կը զարնէին, սակայն ոչ ոք կը բանար: Հոս է որ դռան ետեւ կանգնող պահակին դրամական պարգեւ մը կը խոստացուէր, անմիջապէս դուռը կը բացուէր եւ թափօրը կը մտնէր սրահ: [9]

Ըստ սովորութեան, տղուն կողմէն երիտասարդներ կը փորձէին աղջկան տան հաւնոցէն հնդկահաւ մը կամ քանի մը հաւ գողնալ, իսկ աղջկան կողմի երիտասարդները կը փորձէին դէմ կենալ: Վերջաւորութեան միշտ ալ կը յաջողուէր կենդանի մը փախցնել: Անոնք հաւուն կամ հնդկահաւին ոտքերը կը կապէին երկար ձողի մը, որուն երկու կողմերը կը դնէին իրենց ուսերուն, կը վառէին լուսավառ մեղրամոմ մը եւ կը սպասէին թափօրին կրկին փողոց ելլելուն:

Քանի մը ժամ աղջկան տունը մնալէ ետք, պահը կը հասնէր եկեղեցի երթալու եւ պսակի արարողութիւնը կատարելու։ Աղջկան կողմը սովորութիւն չունէր եկեղեցի երթալու։ Բայց իբրեւ հարսնցուին ներկայացուցիչ, կ՚ընտրուէին անոր ազգականներէն երկու տղայ եւ երկու կին, որոնք ներկայ կ՚ըլլային եկեղեցական ամբողջ արարողութեան։ Ասոնք կը կոչուէին հարսնպահ: Երբ փեսան աղջկան տունէն դուրս կու գար, զոքանչ մայրը անոր եւ փեսախպօր թեւին տակ մեծ ու փոքր երկու գաթաներ կը տեղաւորէր: Հարսին թափօրը կ'առաջնորդէր փեսային խումբը, առջեւէն կը քալէին երկու աղջնակ, որոնք վառող մեղրամոմեր կը բռնէին, ետքը կու գար հարսը՝ իր կողքին ունենալով փեսային կնքամայրը, փեսային մայրը, հարսնպահ կիները, ինչպէս նաեւ տղուն կողմի բոլոր կիներն ու աղջիկները՝ բոլորին ձեռքին լուսաւոր մոմեր։ Ասոնց կը հետեւէր փեսային թափօրը, որուն ամէնէն առջեւը կը գտնուէր փեսան, անոր կողքէն կը քալէին փեսախպարը, փեսային հայրն ու կնքահայրը։ Մնացեալ այր մարդիկը, ինչպէս նաեւ նուագածուները կը հետեւէին այս խումբին: Կը պատմուի թէ աւելի հին ժամանակներուն, հարսը կը նստէր նժոյգի մը վրայ եւ եկեղեցի կը տանէին երեք կտրիճներու ուղեկցութեամբ: Անոնցմէ մէկը կը բռնէր ձիուն սանձը։

Հարսին տունին առջեւ եւ դէպի եկեղեցի ճամբուն վրայ երաժիշտներն ու երգիչները հարսնիքներու համար յօրինուած երգեր կ'երգէին, որոնցմէ կարելի եղած է պահպանել հետեւեալները.

Հարսանիքի թրքերէն երգերէն ծանօթ է հետեւեալը (կողքին թարգմանութիւնը).

Թափօրը եկեղեցիէն ներս կը մտնէր, հարսը, փեսան եւ կնքահայրը աւագ խորանին առջեւ կը կանգնէին: Կը կատարուէր Ս. Պսակի արարողութիւնը: Ապա հարսն ու փեսան միասին եկեղեցիէն դուրս կ'ելլէին, թափօրը կը վերակազմուէր ու կ՚ուղղուէր տղուն տունը: Տան սեմին կը մորթուէր ոչխար մը կամ գառնուկ մը, հարսը արիւնին վրայ կոխելով մոմակիր աղջիկներուն հետ միասին կը մտնէր աղջիկներու բաժինի սրահը: Այս մոմերը կը պահուէին ծնուելիք երեխային մկրտութեան ծէսերուն յատկացուելու համար: Տղամարդիկը կը մտնէին աւելի մեծ սենեակ մը: Փեսան անկիւնը կը սպասէր մինչեւ որ բոլորը իրենց տեղերը գրաւեն, ապա կը սկսէր իրմէ երէցներուն ձեռքերը համբուրել՝ փոխարէնը ստանալով բարեմաղթութիւններ։ Իրմէ փոքրերուն հետ պարզապէս կը ձեռնուէր։ Փեսան ի վերջոյ կը նստէր կնքահօր արտօնութիւնը ստանալէ ետք: Հարսը, աղջիկներու յատկացուած սրահին մէջ նոյնպէս կը սպասէր, որ բոլորը նստին։ Այնուհետեւ, ինք եւս բոլորին ձեռքը կը համբուրէր: Հոս է որ հարսը կը ստանար թէօրէներ, որոնք այս առիթով եղած ոսկեղէն նուէրներ էին: [11] Անոնք սովորաբար կ'ըլլային վիզի ոսկի, շղթաներ, մարգարիտէ եւ ադամանդէ ականջի օղեր: [12]

Այս միջոցին երիտասարդ աղջիկներ կը հրամցնէին ափսէներու վրայ զետեղուած օղի, բախլավա, ղուրապիյէ, շաքարեղէն եւ այլ կարկանդակներ: Կնքամայրը եւ երիտասարդուհի մը միասնաբար հարսը կ'առաջնորդէին տղոց սրահը, ուր հարսը կը համբուրէր կնքահօր, փեսային հօր, անկէ ետք ալմնացեալին ձեռքը՝ բոլորէն լսելով օրհնական խօսքեր: [13]

Երկուշաբթի օրը, գործի գացող տղամարդիկ կը մեկնէին իրենց աշխատանքին՝ խոստանալով վերադառնալ եւ ներկայ ըլլալ երկոյեան կատարուելիք խնճոյքին: Սրահին մէջ կը մնային փեսան, անոր ընտանեկան պարագաները եւ քիչ թիւով ազգականներ: Աղջիկներու սրահէն ներս խնճոյքը կը շարունակուէր, երգով, նուագով ու պարով:

Երկուշաբթի գիշերուան խնճոյքը կը սկսէր, սեղանները կը լեցուէին եւ թամատանը կը բերէր ճաշը, որ ընդհանրապէս փուռին մէջ խորոված, փորը բրինձով լեցուած գառնուկ էր: Այս ընթրիք-խնճոյքը կը շարունակուէր մինչեւ ժամը 10-11, երաժիշտներու ներկայութեամբ: Այնուհետեւ տան մէջ հաւաքուածներէն բոլորն ալ կը մեկնէին, նոյնիսկ տղուն տան մէջ ապրողներ այդ գիշեր պէտք էր երթային եւ ազգականի մը տունը քնանային։ Տան մէջ կը մնային փեսան, հարսը, կնքամայրը, փեսային մայրը, տիկին մը եւ քանի մը երեխաներ։

Փեսան կ'առանձնանար առագաստի ննջասենեակը։ Սովորութիւն էր, որ կնքամայրը, երբեմն ալ անոր կողքին ըլլալով կեսուրը, քնքուշ խօսքեր ըսէին հարսին եւ համոզէին անոր, որ միանայ ամուսինին:

Երեքշաբթի առտու՝ առագաստի գիշերուան յաջորդ օրը, կնքամայրը նորապսակները կ՚արթնցնէր, առագաստի անկողինը կը ստուգէր եւ եթէ ամէն ինչ ակնկալուածին պէս տեղի ունեցած էր, հարսն ու փեսան կ՚առաջնորդէր տան սրահը, ուր հաւաքուած կ'ըլլային փոքր թիւով ազգականներ: Այս առիթով պատրաստ կ'ըլլար արդար իւղով պատրաստուած ալիւրով հելվան։ Սեղանին շուրջի ներկաները օղիի գաւաթները իրար կը զարնէին եւ աչքի լոյսի մաղթանքներ կ՚ընէին: Կ՚ընտրուէր կին մը, որ բարի լուրը հարսին ծնողքին ալ կ՚իմացնէր, անոնց նուիրելով նաեւ ծրար մը շաքարեղէն:

Այս ձեւով ծայր կ՚առնէր հարս ու փեսային նոր կեանքը տղուն տան մէջ։ Ամասիացիք սովորութիւն ունէին մէկ տան մէջ քանի մը ընտանիքով ապրելու։ Այսպէս, ընտանիքի մը որդիները կ՚ամուսնանային եւ ընտանեկան նոր բոյնը կը կառուցէին իրենց պապենական տան մէջ։ Միայն երբ տան մէջ այլեւս ազատ տարածք չմնար, այն ժամանակ անդրանիկ որդին նոր տուն մը կը փոխադրուէր: Երբեմն կը պատահէր, որ փեսան ինքը հարսին հօրենական տունը փոխադրուէր. այս աւանդութիւնը «տուն փեսայ» կը կոչուէր։ Այս մէկը շատ ընդունուած սովորութիւն չէր, փեսային հետ վէճերն ալ անպակաս կ՚ըլլային։ Այնպէս որ այս սովորութիւնը արտայայտող ամասիական առած մըն ալ կար. «տուն փեսայ, շուն փեսայ»: [14]

Հարսանիքէն հինգ օր ետք, ուրբաթ օրը, կեսուրմայրը հրաւէր կը ղրկէր կին խնամիներուն, կնքամօր, կին բարեկամներու եւ ազգականներու միասնաբար բաղնիք երթալու: Շաբաթ առտու, այս ամբողջ խումբը երեխաներու ընկերակցութեամբ եւ անշուշտ հարսին հետ կը մտնէր բաղնիք: Այս եւս մաս կը կազմէր հարսանեկան արարողակարգին եւ կը կոչուէր հարսնբաղնիք։ Բաղնիքին մէջ հարսին եւ անոր անմիջական ազգականներուն համար յատկացուած կ՚ըլլար յատուկ տեղ մը, որ միւս օթեակներուն նման ամէն կողմէ գոց չէր. հոս կը գտնուէր գետնէն մօտ մէկ մեթր բարձրութեամբ պատուանդան մը, որուն վրայ ալ կը նստէր ընտանիքը՝ բոլորին կողմէ տեսանելի։ Հարսը լոգցնելը պատուական կը համարուէր, այնպէս որ իւրաքանչիւր կին կը փորձէր իր մասնակցութիւնը բերել այս արարքին։ Լոգնալու գործողութիւնը աւարտելէ ետք, կէսօրին կը փռուէր ծածկոցը եւ հարսն ու երիտասարդուհիներ կը սպասարկէին բերուած ուտելիքները:

Հարսին վերջին լոգանքէն ետք, անոր գլխուն վրայ կը զետեղուէր զարդարուն հիւսուած երիզէ պսակ մը, որմէ կախուած էին արծաթահիւս շղթաներ: Հարսը ներկաներուն ձեռքը կը համբուրէր, դուրս կու գար բուն բաղնիքէն եւ անմիջապէս կը մտնէր այլ սենեակի մը մէջ իրեն համար բռնուած վարագոյրի մը ետին: Հոս, հարսը կը հագուէր իր ներքնազգեստները, ապա վարագոյրը վար կ՚առնուէր եւ կը սկսէր բաղնիքի բոլոր ներկաներուն համար տեսանելի՝ հարսը հագցնելու արարողակարգը։ Նորահարսին կը հագցնէին իր օժիտին ամենաթանկ զգեստները, ապա կը կանգնէր օթեակին անկիւնը, ոպէսզի բոլոր ներկաները տեսնէին. «Աստուած պախշէ [նայի], չար նազարէն [նայուածքէն] պահէ», կ՚ըսէին հայ կիները, մինչ թուրք կիները կ'ըսէին՝ «Մաշալլահ, Ալլահ սահապընա պաղշլասըն»: Ասկէ ետք ամէն մէկը իր տունը կ՚ուղղուէր: 

Հարսանիքին յաջորդող առաջին կիրակին, կեսուր մայրը իր ազգականներուն հետ հարսը կը տանէին եկեղեցի: Երկրորդ կիրակին, եկեղեցի ներկայ կ՚ըլլային նաեւ հարսին ծնողները։ Եկեղեցական արարողութենէն ետք, նոր խնամիները, հարսն ու փեսան կը ճաշէին աղջկան ծնողներուն տունը։ Երեկոյեան, հիւրերը կը մեկնէին, բայց հարսն ու փեսան քանի մը օր կը մնային հոն: Այս սովորութեան անունն էր «ծեռք [ձեռք] պագնել երթալ»: [15]

Ամասիացիները «տղարուք» կ՚անուանեն նորածին երեխայի մը կնունքը եւ անկէ ետք տան մէջ տեղի ունեցող խնճոյքը, որուն հրաւիրուած կ'ըլլային ընդհանրապէս կիներ, ինչպէս կնքամայրը, դայեակը, կին ազգականներ եւ անոնց աղջիկներն ու երեխաները:

Կնունքի արարողութիւնը կը կատարուէր երեխային աշխարհ գալէն ութ օր ետք՝ ամէնէն մօտիկ կիրակին: Յատկանշական է, որ կրօնական այս արարողութեան ներկաները մեծ մասամբ կիներն էին։ Այդ կիրակի օրը դայեակը, կնքամայրը եւ ազգականուհիներ կը հաւաքուէին երեխային տունը, ապա միասնաբար կ՚ուղղուէին եկեղեցիին մատուռը։ Ծննդաբեր մայրը կը մնար տունը։ Եկեղեցիին մէջ քահանան կը կատարէր մկրտութեան արարողութիւնը, որուն աւարտին երեխան լաթերով կը փաթթուէր եւ կը յանձնուէր կնքահօր։ Այս վերջինը կը մօտենար աւագ խորանին բեմին վրայ կանգնող օրուան պատարագիչ քահանային, որ իր ձեռքի սկիհէն նշխարքի շատ մանր պատառ մը կը դնէր երեխային շրթունքներէն ներս: Այս ձեւով կը կատարուէր նորածինին առաջին հաղորդութիւնը։ Կնքահայրը կը վերադառնար մատուռ եւ նորածինը կը յանձնէր կնքամօր: Ազգականներու խումբը, քահանային ընկերակցութեամբ, կը վերադառնար տուն, ուր կը շարունակուէր տղարուքը։ [16]

Այլ աղբիւր մը կը յայտնէ, որ Ամասիոյ մէջ տղարուքի արարողութիւնը տեղի կ՚ունենար կնունքին յաջորդ օրը։ Կին հիւրերուն ժամանումէն ետք, նորածինը անոնց առջեւ կը բերուի իր օրօրոցին մէջ։ Այն ատեն ներկաները կը համբուրէին երեխային միւռոնով օծուած ճակատը եւ իւրաքանչիւր հիւր մանուկին քով կը դնէր իր նուէրը, որ ընդհանրապէս կ՚ըլլար ոսկի կամ արծաթ դրամ, եազմա, գուլպայ, ճերմակեղէն։ Ըստ նոյն աղբիւրին, տղարուքը ընդհանրապէս տեղի կ՚ունենար առջինեկին համար։ [17]

Տղարուքի հիւրընկալութիւնը կը շարունակուէր մինչեւ կէսօր. այն ատեն տղամարդիկը կը մեկնէին եւ կը մնային կիները, աղջիկներն ու փոքրերը։ Կը հրամցուէին տարբեր-տարբեր անուշէղէններ, չափահասները կը խմէին զանազան ոգելից ըմպելիներ: Կէսօրէ ետք  կարգը կու գար ուտելու յատուկ չէօրէկ մը, որուն կու տային «չէօրէկ շուկայի» [18] անունը եւ Ամասիոյ խոհանոցային իւրայատկութիւններէն էր։ Այս խմորեղէնը անպակաս կ՚ըլլար հարսանիքի եւ կնունքի խնճոյքի սեղաններէն։ Կը պատրաստուի նուրբ թերթիկներով եւ ծալ-ծալ, մէջը կը դնեն ընկոյզի ծեծուած միջուկ, տարչին եւ մեխակի փոշի։

Առաջին քառասուն օրերը, չէին ձգեր որ մայրն ու երեխան իրենց սենեակին մէջ առանձին քնանան։ Ընդհանրապէս նոյն սենեակին մէջ կը քնանար նաեւ կեսուրը կամ տարիքոտ կին մը: Ասոնց պարտականութիւնն էր արթուն հսկել, որպէսզի ալը սենեակին պատուհանէն ներս չի խուժեր, մայրն ու նորածինը չի խեղդեր, երեխան չառեւանգեր եւ ուրիշով մը չի փոխեր: Իսկ եթէ պատահէր որ կինն ու նորածինը առանձին պիտի մնային սենեակին մէջ, այն ատեն տղամարդու մը գլխարկը կը դնէին մօր սնարին վրայ կամ ասեղ մը կը խոթէին վերմակին՝ ալը վախցնելու համար։ [19]  Ալը չար ոգին էր: Այսպիսի չար ոգիներու նկատմամբ հաւատամքը հիմնուած էր այն իրողութեան վրայ, որ այդ ժամանակներուն յաճախակի էին ծնունդէն անմիջապէս ետք երեխաներու կամ ծծնդաբեր մայրերու մահը զանազան հիւանդութիւններու հետեւանքով։ Այսպէս, երբ ծնունդէն կարճ ժամանակ ետք, մայրը կամ երեխան մահանային՝ ամասիացիք կ՚ըսէին «ալը կոխեր է»: [20] Ամասիացիք սովորութիւն ունէին նաեւ ըսելու՝ «Քառասուն օր, գիշեր ցորեկ զազման քիւրէկը [բրիչը եւ բահը] տղաձգանին բարձին տակէն պակաս չըննար»։ Բրիչը եւ բահը գերեզման փորելու կը ծառայէին։ Ինչ որ կը նշանակէր, որ առաջին քառասուն օրերուն մահը կը թեւածէ նորածինին եւ մօր վերեւ:

Տղարուքին յաջորդ օրը, տան մէջ տեղի կ'ունենար երեխային միւռոնէն հանելու արարողութիւնը: Դայեակը կը լուար երեխան, վերստին զայն կը դնէր օրօրոցին վրայ, որուն առջեւը՝ գետնին վրայ կը լեցնէին երկու քիլոյի չափ բամպակ: Դայեակը երկու ձեռքով երեխան կ՚առնէր ու կամացուկ մը բամպակին վրայ կը գլորէր։ Գործողութիւնը երեք անգամ կը կրկնուէր եւ ամէն անգամ ալ դայեակը կ՚արտասանէր նոյն բառերը. «ծառը ելլաս, սարը ելլաս, լեռը ելլաս. իյնալու որ ըլլաս, թային վրայ իյնաս»: Թայ կը նշանակէ մատաղ ձի։ Այս խօսքին միտք բանին շատ հաւանաբար այն է, թէ կեանքին մէջ երեխան շատ բան թող տեսնէ, բայց առողջ թող մնայ։ [21]  

Ամասիայի տղաձգան կինը «քառասունք» պահելու սովորութիւն մըն ալ ունէր։  Ան նուազագոյնը քառասուն, երբեմն նաեւ աւելի՝ մինչեւ վաթսուն օր, տունէն դուրս չէր գար։ Այս ժամկէտը լրանալէն ետք, կիրակի առտու մը, մայրը վայելչօրէն հագուած եւ նորածինը իր հետ առած կ՚երթար եկեղեցի։ Հոս, ժամերգութենէն ետք, քահանան մասնաւոր ընթերցումներ կը կատարէր մօրը եւ նորածինին վրայ: «Քառասունք»էն ելլող կինը անպայմանօրէն եկեղեցիէն ետք իր ազգականներէն մէկուն տունը ճաշի կը հրաւիրուէր։ [22]  

Ամասիացի նորածինները մինչեւ իրենց նուազագոյնը մէկ տարեկանը մօր կաթով կը սնուէին։ Երբեմն այս մէկը կ'երկարէր երեք տարիներու վրայ: Եթէ մօր կաթը պակսէր կամ մայրը հիւանդանար, կը բերուէր փոխարինող ստնտու մը, որուն ճըզկան կ՚ըսէին։ [23] Սաստիկ կը մեղադրուէին այն մայրերը, որոնք կաթ ունենալով մէկտեղ ստնտուի մը կը յանձնէին իրենց զաւակը: [24]

Նշենք որ Ամասիոյ դայեակները ընդհանրապէս տարիքով մեծ կիներ կ'ըլլային, որոնք մօտէն կը հետեւէին յղիութեան ամբողջ ընթացքին: Օսմանեան Սահմանադրութեան հռչակումէն ետք (1908), Պոլսոյ բժշկական վարժարանէն վկայուած դայեակ մը՝ Աղաւնի Ոսկերիչեան, կը վերադառնայ Ամասիա եւ տեղական օսմանեան իշխանութիւններուն կողմէ կը դառնայ քաղաքին պաշտօնական դայեակը։ Անոր կը դիմէին աւելի յառաջադէմ համարուող ընտանիքներ, մինչ աւանդական դայեակները տակաւին կը շարունակէին իրենց գործունէութիւնը։ [25]

Ամասիացի մայրը, մինչեւ «քառասունք», սովորութիւն ունէր նորածինը ամէն օր տաք ջուրով լոգցնել։ Լոգանքի ժամանակ սովորութիւն էր, որ մայրը նորածինին ոտքերէն բռնէր, դէպի վար կախէր եւ ըսէր հետեւեալ խօսքը. «Շալկէ մեսիկ, թոթուէ ջուրիկ»: Յայտնի չէ, թէ ինչ կը նշանակէ «մեսիկ»։ Արդեօ՞ք պէտք է հասկնալ «միսիկ», այսինքն նորածինը հոս կը նմանուի միսի կտորի մը։ [26]

Ամասիացիք նշանաւոր ասացուածք մը ունէին, որ առածի կարգի անցած էր։ Որեւէ գործ որ ձախողութեան կը մատնուէր՝ կ'ըսէին «ասի ջուրէն չելաւ»։ Սոյն ասացուածքը հիմնուած էր հետեւեալ պատահարին վրայ: Ամասիոյ Սավայիտ թաղամասի Սուրբ Աստուածածին եկեղեցիին մէջ մօտ վեց երեխաներ պիտի մկրտուէին միեւնոյն օրը։ Քահանան երբ առաջին երեխան ջուրին մէջ կը մտցնէ, երեխան յանկարծամահ կ՚ըլլայ, նկատի ունենալով ջուրին չափազանց տաքութիւնը։ Ասոր վրայ քահանան կ'ըսէ. «Ասի ջուրէն չելաւ, ուրիշ մը բերէք»: [27]

Հոս կը ներկայացնենք Ամասիոյ մայրերու օրօրներէն քանի մը նմուշ.

Ամասիացի հայ մայրերուն երգած թրքերէն մէկ օրօրը.

Նէննի նէննի նէստէսի,
Կիլապտոնըն տէստէսի,
Օղլում ույգու խասթէսի,
Նէննի տէյիմ ույուսուն,
Ույուսուն տէ պէօյիւսուն,
Չըքսըն պէշիքտէն նիւրիւսիւն: [28]

Մահաքունի մտած հիւանդին քով կը կանչուէր քահանան, որ Նարեկ կը կարդար եւ հաղորդութիւն կու տար: Այս դասական արարողակարգին կողքին կար ուրիշ մը, որ աւելի յատկանշական էր։ Այսպէս, Ամասիոյ մէջ գոյութիւն ունէին տարիքոտ կիներ, որոնք յատուկ պաշտօն ունէին հիւանդին գլխուն աղօթքներ մրմնջելու։ Այս կիներէն մէկը կը կանչուէր, ձեռքին կ՚ունենար հացի դանակ մը, զոր հիւանդին կռնակին ու գլխուն կը դպցնէր, նոյն ժամանակ ալ անլսելի ձայնով աղօթք մը կը մրմնջէր: Սովորութիւն էր, որ գործողութեան ատեն տարիքոտ կինը յօրանջէր: Եթէ պատահէր որ յօրանջումը շատ կրկնուէր, այդ կը նշանակէր որ հիւանդութիւնը անցողակի էր եւ բժշկութիւնը պէտք չէր ուշանար։

Նոյն այս կինը երբեմն ալ կը կատարէր ղուրշուն թափելու (կապար թափել) գործողութիւնը: [29] Այսպէս, տապակի մը վրայ կապար կամ մեղրամոմ կը հալեցնէր, ապա նոյն կապարը կամ մեղրամոմը կը թափէր աման մը ջուրի մէջ։ [30] Թափցուն զանազան ձեւեր կ՚առնէր, եւ կնոջ գործն էր իւրաքանչիւր ձեւը քննել, մեկնաբանել եւ հիւանդին վերաբերող գուշակութիւններ ընել։ [31]

Եթէ հիւանդը ի վերջոյ մահանար, մեռեալին սենեակը հաւաքուած ազգականներէն կամ դրացիներէն մէկը կը գոցէր անոր բաց մնացած աչքերը, ապա անոր ձեռքերն ու ոտքերը կը շտկէր, ձեռքերը կուրծքին վրայ խաչաձեւ կը միացնէր:

Ամասիոյ հաւատաւոր հայ ժողովուրդը եւ մանաւանդ իգական սեռին եւ ռամիկ դասակարգին պատկանողները, սովորութիւն ունէին իրենց մեռելները լուալ, որպէսզի մաքրուած մեկնէին այս աշխարհէն: Անոնք մեռնողին գլխուն ետեւը վառած մոմով աշտանակ մը կը դնէին: Սովորութիւն էր նաեւ մեռելին ափին մէջ Երուսաղէմէն Սուրբ Զատիկին Քրիստոսի գերեզմանի լոյսէն վառուած եւ հանգուած մեղրամոմի կտոր մը դնել։ Այս մեղրամոմէն ընդհանրապէս ամէն ամուսնացած կին կ՚ունենար հարսանեկան իր սնտուկին մէջ: Այնուհետեւ մեռելը ճերմակ կտաւով կը պատանքուէր։

Մեռելը կը դրուէր դագաղի մը մէջ – կամ ինչպէս ամասիացիները կ՚ըսէին՝ կաթախքի մէջ -, այնուհետեւ ազգականներու թափօր մը կը կազմուէր եւ կ՚երթային թաղումի։ Այս թափօրին մէջ կիներ չէին ըլլար։ Հետաքրքրական է, որ թափօրին մէջ կ՚ըլլար մէկը, որ ուսին կը կրէր մեռելին տունէն ելած գորգ մը կամ կարպետ մը, որ եկեղեցիին ուղղուած նուէր մըն էր։ Եկեղեցական կարճ արարողութենէ մը ետք, դագաղը կը բերուէր գերեզման։ Թաղման արարողութիւնները կատարուելէ ետք, ննջեցեալին մարմինը կ'իջեցուէր գերեզման: Քահանան կ'օրհնէր թիով իրեն երկարուած հողը, ապա գերեզմանը կը ծածկէին հողով: Սովորութիւն էր ծաղկեպսակներ դնել գերեզմանին վրայ. այնուհետեւ, յուղարկաւորները կը համբուրէին քահանային խաչը եւ գերեզմանատան աղբիւրին ջուրով կը լուային երեսնին եւ ձեռքերնին: Եկեղեցիին արտաքին դուռին քով տեղի կ՚ունենար համեստ հիւրասիրութիւն. սգաւորները կը խմէին օղի եւ կ'ուտէին քէսմէ շէքէր եւ լօխում:

Հարազատի մը մահէն ետք կիներ մինչեւ քառասուն օր սեւ կը հագուէին, իսկ այր մարդիկ ալ նոյնքան ժամանակ չէին ածիլուեր: Երբեմն չածիլուելու այս սովորութիւնը կ'երկարէր երեքէն վեց ամիս: [32]

1. [1] Գաբրիէլ Յ. Սիմոնեան, Յուշամատեան Պոնտական Ամասիոյ, Վենետիկ, Ս. Ղազար, 1966, էջ 892:
2. [2] Նոյն, էջ 893:
3. [3] Արգամ Գնունի, «Հայ գաւառական բարքեր եւ սովորութիւններ – Նշանտուքը», Ամասիա, Ա տարի, 15 Դեկտեմբեր 1911, թիւ 5, էջ 71-73։
4. [4] Սիմոնեան, Յուշամատեան Պոնտական Ամասիոյ, էջ 895:
5. [5] Նոյն, էջ 896:
6. [6] Նոյն, էջ 897:
7. [7] Նոյն, էջ 890:
8. [8] Նոյն, էջ 886-887:
9. [9] Նոյն, էջ 897:
10. [10] Նոյն, էջ 898:
11. [11] Նոյն:
12. [12] Նոյն, էջ 884:
13. [13] Նոյն, էջ 899:
14. [14] Նոյն, էջ 900:
15. [15] Նոյն, էջ 902:
16. [16] Նոյն, էջ 902-903։
17. [17] Մկրտիչ Քէչէճեան, «Ամասիացի հայ կինը», Մանզումէի Էֆիքեար, 49-րդ տարի, 17/30 Յունուար 1907, թիւ 1711, Պոլիս:
18. [18] Սիմոնեան, Յուշամատեան Պոնտական Ամասիոյ, էջ 879:
19. [19] Նոյն, էջ 903, Մկրտիչ Քէչէճեան, «Ամասիացի հայ կինը»:
20. [20] Սիմոնեան, Յուշամատեան Պոնտական Ամասիոյ, էջ 923:
21. [21] Նոյն, էջ 904:
22. [22] Մկրտիչ Քէչէճեան, «Ամասիացի հայ կինը»:
23. [23] Սիմոնեան, Յուշամատեան Պոնտական Ամասիոյ, էջ 921:
24. [24] Մկրտիչ Քէչէճեան, «Ամասիացի հայ կինը»։
25. [25] Սիմոնեան, Յուշամատեան Պոնտական Ամասիոյ,, էջ 921:
26. [26] Մկրտիչ Քէչէճեան, «Ամասիացի հայ կինը»:
27. [27] Սիմոնեան, Յուշամատեան Պոնտական Ամասիոյ, էջ 903:
28. [28] Մկրտիչ Քէչէճեան, «Ամասիացի հայ կինը»։
29. [29] Սիմոնեան, Յուշամատեան Պոնտական Ամասիոյ, էջ 918:
30. [30] Նոյն, էջ 921:
31. [31] Նոյն, էջ 918:
32. [32] Նոյն, էջ 919: