Վարդանեան կրթարան

Հեղինակ՝ Անի Ոսկանեան, 16/11/24 (վերջին փոփոխութիւնը՝ 16/11/24)

1867 թ. Այնթապի Հայոց թեմի առաջնորդ Գրիգորիս ծ. վրդ. Աբարդեանի, Յովհաննէս Քիւրքճեանօֆի եւ Թաղական խորհրդի ատենապետ Նիկողոս Աղա Նազարէթեանի կարգադրութեամբ Ս. Աստուածածին եկեղեցու բակում տեղի է ունենում Վարդանանց տօնակատարութիւնը: Այդ օրուայ յիշատակը անմահացնելու համար որոշւում է ազգային-կրթական տարբեր ընկերութիւնների ձուլմամբ (Ուսումնասիրաց թանգարան, Լսարան եւ այլն) կազմել նոր ընկերութիւն, որը, կրկին, ի յիշատակ Վարդանանց, անուանակոչում են «Սրբոց Վարդանանց Թանգարան Ընկերութիւն»: Ընկերութեան նախագահ է հռչակւում Գրիրգորիս ծ. վրդ. Աբարդեանը, ատենապետ ընտրւում է Նիկողոս Նազարէթեանը, իսկ ատենադպիր՝ Յովհաննէս Լուսարարեանը [1]:

«Սրբոց Վարդանանց Թանգարան Ընկերութիւնը», կարճ ժամանակ անց կրճատուելով, դառնալու է «Վարդանանց Ընկերութիւն» [2]: Նրա ղեկավար կազմի մէջ էին մտնում Կարապետ Նազարեանը, Գէորգ Սիւլահեանը, Խաչատուր Պօղարեանը, Յովհաննէս Եաղուպեանը, Յակոբ Թէրզիպաշեանը, Կարապետ Եաղսըզեանը, Աւետիս Տէր Պետրոսեանը, Աւետիս Տէր Մելքոնեանը եւ այլք: Ընկերութիւնը հաստատում է իր կանոնադրութիւնը՝ հետեւեալ առաջադրութիւններով՝

1. ա) Շաբաթական նուազագոյնը մէկ մեթալիկ տուրք վճարել:
2. բ) Շաբաթը երեք օր գիշերային դպրոց պահել, կարդալ չիմացողներին կարդալ սովորեցնելու համար:
3. գ) Հայերէն խօսելը պայման է:
4. դ) Ազգային Սահմանադրութեան գործադրութիւնը ապահովել եւ Եկեղեցու բարելաւման համար աշխատել:
5. ե) Ընտանեկան դաստիարակութիւնը ապահովելու համար բացել իգական յատուկ դպրոց:
6. զ) Երբ բաւարար դրամ գոյանայ՝ սեփական դպրոց բացել՝ որբ ու աղքատ երեխաներին անվճար կրթելու համար [3]:

Կ. Պոլսի «Արեւելք» թերթի բնորոշմամբ, Վարդանեան ընկերութիւնը հաստատուել է մի խումբ տեղացի «գործօն ուսումնասէրներու» ձեռամբ՝ մայրենի լեզուն ու կրթութիւնը ընդլայնելու եւ զարգացնելու նպատակով: Այն իր հրապարակային գործունէութիւնն սկսել է 1882 թ. բացումովը Վարդանեան կրթարանի, որը «Կիլիկիոյ բոլոր վարժարանաց բարձրագոյնը հանդիսանալով», պատիւ է բերել հիմնադիրներին [4]:

Վարդանեան ընկերութեան վարկանիշը շատ բարձր էր ողջ Կիլիկիայում, եւ ժամանակակիցների վկայութեամբ՝ լիովին համապատասխանում էր այդ գնահատականին: Վարդանեանի գործունէութեան շնորհիւ լայն թափ է ստանում հայոց լեզւով կրթութեան տարածումը Այնթապում: Նրա բեմադրած թատերական ներկայացումները լուրջ ազդեցութիւն էին ունենում հայ կրթական վիճակի բարձրացման վրայ: Ընկերութեան ջանքերի շնորհիւ Այնթապ մուտք է գործում մեծածաւալ գրականութիւն, այդ թւում՝ պարբերական մամուլ [5], նաեւ՝ Վարդանեանի ուսուցչական եւ աշակերտական կազմերը ստեղծում են տեղում հրապարակուող տարբեր թերթեր, որոնք լայն տարածում են գտնում: Ընկերութեան գործունէութիւնը, իրաւամբ, շրջադարձային էր Այնթապի հայոց կրթութեան ոլորտի զարգացման ու առաջընթացի մէջ:

19-րդ դարի վերջին, Ղեւոնդ քհն. Տէր-Նահապետեանի բնորոշմամբ՝ Վարդանեան ընկերութիւնը Այնթապի հայոց ամենափառաւոր հաստատութիւններից էր [6]:

1878 թ. Վարդանեան ընկերութիւնը ստեղծում է Կիրակնօրեայ Լսարան: Որոշակի եկամուտ ապահովելու համար ժամանակ առ ժամանակ կազմակերպում էին թատերական ներկայացումներ: Բացի այդ, «Սրբոց Վարդանանց Թանգարան Ընկերութիւնը» հաստատում է Այնթապի առաջին Գործակցական ընկերութիւնը՝ «Անձնական Ընկերութիւն» անունով, որը իր գործունէութիւնը շարունակում է մինչեւ 1875 թ.: Նորաբաց ընկերութիւնը 1 մեջիտ բաժնետոմսերով գոյացնում է 400 օսմ. ոսկի դրամագլուխ, երեք տարբեր թաղամասերում (Էպլահան, Պալըգլը, Գալա Ալթը) հաստատում է նպարատուներ, որտեղից գնումներ էին կատարում ընկերութեան անդամները: Հաստատուելուց կարճ ժամանակ անց ընկերութեան անդամների թիւը անցնում էր 300-ը: 1892 թ. հինգ վարդանեանցիների՝ Նազարէթ Մանուշակեանի, Սարգիս Խաչատուրեանի, Յակոբ Համալեանի, Մովսէս Լէյլէկեանի եւ Դաւիթ Պարսումեանի ջանքերով կազմւում է Գործակցական նոր ընկերութիւնը, որը իր աշխատանքները շարունակում է մինչեւ 1895 թ. [7]:

Վարդանեան ընկերութեան նախատեսած գիշերային վարժարանը արագ հաստատւում է՝ որպէս 1858 թ. հիմնադրուած Թանգարանային Ընկերութեան գործունէութեան շարունակութիւն: Բացի այդ, այստեղ ուսանելու հնարաւորութիւն են ստանում բազմաթիւ արհեստաւորներ: Որպէս ցերեկօթիկ՝ իգական վարժարանի փոխարէն 1874 թ. հաստատւում է Վարդանեանց Մեսրոպեան Սանուց Վարժարանը: Նախապէս, հողատարածք եւ առանձին շէնք չունենալու պատճառով այն Թաղական խորհրդի [8] կարգադրութեամբ սկսում է գործել Ազգային Ներսէսեան Վարժարանի շէնքում: Առաջին տարում աշակերտների թիւը 30 հոգի էր՝ 2 մեջիտ թոշակով։ Յաջորդ տարի աշակերտների թիւը կրկնապատկւում է եւ վարժարանը իր գործունէութիւնը շարունակում է Եկեղեցու թաղում՝ Թորոս Տուզճեանի տանը: Դպրոցին տեսչութիւնը յանձնարարւում է Կ. Պոլսի Նուպար-Շահնազարեան Վարժարանի շրջանաւարտ Փիլիպպոս Սարգիսեանին [9]:

Վարդանեանց Մեսրոպեան Սանուց Վարժարանը պատշաճ կահաւորուած էր, ունէր նորաձեւ գրասեղան-նստարաններ: Վարժարանում գործում էր կրթական կանոնաւոր ծրագիր, դասաւանդւում էին կրօնագիտութիւն, թուաբանութիւն, հայերէն, թուրքերէն, ֆրանսերէն, գեղագիտութիւն, նաեւ գիտական առարկաներ: Մարզանքը եւ ֆիզիկական կրթութիւնը առաջին անգամ ներմուծուել են այս դպրոցի կրթական ծրագրի մէջ, ինչպէս նաեւ դադարեցուել են այլազան պատիժները աշակերտների նկատմամբ: Նախապէս դասաւանդում էին Վերին Վարժատան, այնուհետեւ՝ Գիշերօթիկ Վարժարանի ուսուցիչները, որոնց մէջ էր նաեւ Վահան Քիւրքճեանը [10]:

Վարդանանց Մեսրոպեան Սանուց Վարժարանի (ժողովրդական անուանակոչութեամբ՝ «Վարդանաս Սանոս Վարժարանի») աշակերտները հայախօս էին եւ բաւականին շնորհալի: Վարժարանի բոլոր աշակերտների անունները, Կիլիկիոյ Մկրտիչ Ա Քէֆսիզեան կաթողիկոսի Գիշերօթիկ Վարժարանից օրինակ վերցնելով, հայկականացուած էին։ Բացի այդ, աշակերտներն իրենց շապիկների վրայ կրում էին դպրոցի անուան սկզբնատառերը՝ «Վ. Մ. Ս. Վ.» [11]:

Վարդանանց Մեսրոպեան Սանուց Վարժարանը իր գործունէութիւնը դադարեցնում է 1878 թ.: Մի քանի տարուայ լռութիւնից յետոյ այն կրկին ասպարէզ է գալիս բոլորովին վերազինուած եւ նոր ծրագրով՝ հիմնադրելու համար Վարդանեան կրթարանը [12]:

Վարդանեան կրթարանը առանձնակի նշանակութիւն է ունեցել Այնթապի հայոց կրթութեան պատմութեան մէջ․ նրա շրջանաւարտներից շատերը դարձել են այն շարժիչ ուժը, որը առաջ է մղել Այնթապի հայոց մշակութային, կրթական ու տնտեսական կեանքը:

Ազգային Վարդանեան կրթարանը հնարաւոր եղաւ բացել մեծանուն վաճառական ու բարերար Գալուստ Ղազարեանի դրամական օժանդակութեամբ եւ բազմավաստակ գրող ու մտաւորական Վահան Քիւրքճեանի տնօրէնութեամբ [13]:

Վարդանեան կրթարանի կրթական ծրագիրը կազմուած էր «Կեդրոնական Վարչութեան Ուսումնական Խորհրդոյ» (Ուսումնական խորհրդի մասին տեսնել Այնթապ – Դպրոցներ (Ա.) յօդուածը) ընդհանուր հրահանգներին համապատասխան, որից ուսումնառութեան հնգամեայ ընթացքի դասացուցակը ներակայացւում է ստորեւ։

Վարդանեան կրթարանի 1882 թ. կրթական ծրագիրը․ [14]

Ա. Տարի

Հայերէն – Աշխարհաբար քերականութիւն, թարգմանութիւն աշխարհաբարից թուրքերէն, շարադրութիւն: Օսմաներէն – Վարժութիւն ընթերցման եւ ուղղագրութեան: Ֆրանսերէն – Ծանօթութիւն տառերի եւ բառերի: Անգլերէն – Նոյնը: Կրօնագիտութիւն – Պատմութիւն Հին Կտակարանի: Պատմութիւն – Ազգային: Աշխարհագրութիւն – Քաղաքական: Ուսողութիւն (չափագիտութիւն, մաթեմատիկա) – Թուաբանութիւն տեսական: Բնական գիտութիւն – Համառօտ բնապատմութիւն: Բարոյագիտութիւն – Քաղաքավարութեան հրահանգներ: Գեղագիտութիւն եւ գծագրութիւն։ Երաժշտութիւն։ Մարմնամարզութիւն։

Բ. Տարի

Հայերէն – Գրաբար քերականութիւն, թարգմանութիւն աշխարհաբար, պարզ շարադրութիւն: Օսմաներէն – Ուղղագրութիւն, թարգմանութիւն: Ֆրանսերէն – Թարգմանութիւն, վարժութիւն զրուցատրութեան: Անգլերէն – Նոյնը: Կրօնագիտութիւն – Նախնական քրիստոնէական վարդապետութիւն, պատմութիւն Նոր Կտակարանի: Պատմութիւն – Օսմանեան եւ հին ազգերի: Աշխարհագրութիւն – Օսմանեան պետութեան: Ուսողութիւն – Թուաբանութիւն գործնական: Բնական գիտութիւն – Մարդակազմութիւն, Առողջապահութիւն: Բարոյագիտութիւն – Ընկերական պարտաւորութիւն: Գեղագիտութիւն եւ գծագրութիւն։ Երաժշտութիւն։ Մարմնամարզութիւն։

Գ. Տարի

Հայերէն – Վերլուծութիւն, վերծանութիւն հին եւ նոր մատենագիրների: Օսմաներէն – Քերականութիւն, շարադրութիւն: Ֆրանսերէն – Քերականութիւն, թարգմանութիւն: Անգլերէն – Նոյնը: Կրօնագիտութիւն – Կրթական քրիստոնէական: Պատմութիւն – Միջին դարերի: Աշխարհագրութիւն – Բնական եւ աստղաբաշխական: Ուսողութիւն – Գրահաշիւ: Բնական գիտութիւն – Կենդանաբանութիւն: Բարոյագիտութիւն – Անձնական պարտաւորութիւն: Գեղագիտութիւն եւ գծագրութիւն։ Երաժշտութիւն։ Մարմնամարզութիւն։

Դ. Տարի

Հայերէն – Գրագիտութիւն, շարադրութիւն: Օսմաներէն – Մատենագրութեան վերծանութիւն: Ֆրանսերէն – Վերծանութիւն, շարադրութիւն: Անգլերէն – Նոյնը: Կրօնագիտութիւն – Հայ եկեղեցու պատմութիւն: Պատմութիւն – Նոր ազգերի եւ ժամանակակից: Քաղաքական տնտեսութիւն – Տարրական գիտելիք: Ուսողութիւն – Գրահաշիւ: Բնական գիտութիւն – Բնագիտութիւն: Իրաւագիտութիւն – Սկզբունք օսմանեան օրէնքների: Գեղագիտութիւն եւ գծագրութիւն։ Երաժշտութիւն։ Մարմնամարզութիւն։

Ե. Տարի

Հայերէն – Գրագիտութիւն, հին եւ նոր մատենագիրների վերծանութիւն, շարադրութիւն: Օսմաներէն – Վերծանութիւն, խմբագրութիւն պաշտօնական գրութիւնների: Ֆրանսերէն – Գրագիտութիւն: Անգլերէն – Նոյնը: Պատմութիւն – Քաղաքակրթութեան եւ իմաստասիրութեան: Իմաստասիրութիւն – Տարերք հոգեբանական, տրամաբանական եւ բարոյագիտական: Իրաւագիտութիւն – Օսմանեան օրէնքների շարունակութիւն, Ազգային սահմանադրութիւն: Վաճառականութիւն – Համարակալութիւն: Բնական գիտութիւններ – Տարերք երկրաբանութեան եւ բնալուծութեան: Գեղագիտութիւն եւ գծագրութիւն։ Երաժշտութիւն։ Մարմնամարզութիւն։

Վերոնշեալ հնգամեայ ծրագրին յաջորդում էր «Լրացուցիչ դասարանը», որը ենթադրում էր վեցամսեայ շրջան՝ ընդհանուր կրթութեամբ զբաղուելու, աւարտական քննութիւնները յանձնելու ու ատենախօսութիւնը պատրաստելու համար [15]:

«Անուանք աշակերտաց Վարդանեան Կրթարանին»։ Վարդանեան կրթարանի աշակերտների ցուցակ (54 աշակերտ), 1884 թ., տպուած է «Փունջ, առաջին նուէր յաշակերտաց Վարդանեան Կրթարանին Այնթապի» գրքոյկում (Կ. Պոլիս, տպ. «Նշան Կ. Պէրպէրեան», 1884, էջ 30-32):

Բացի այդ, Վարդանեանի սաները մասնակցում էին «Ատենախօսական մարզանք» կոչուող դասընթացին, որի նպատակն էր ուղղել արտաբերութեան, շարժումների եւ ընդհանուր տպաւորութեան մասին ատենախօսելու թերութիւնները: Կար նաեւ «Կրթական պայքար» ծրագիրը, որի ընթացքում աշակերտները, «քննիչ» եւ «քննելի» խմբերի բաժանուած, հարցաքննում էին իրար՝ նախապես պատրաստուած հարցարանի կիրառութեամբ: Ծրագրում ներառուած էր «Մանկական լսարան» դասաժամը եւս, որը նախատեսում էր շաբաթական մէկ ժամ յատկացնել աշակերտների հետ բարոյական եւ գիտական հարցերի շուրջ զրոյցներին [16]:

Վարդանանի հրատարակած «Փունջ, առաջին նուէր յաշակերտաց Վարդանեան Կրթարանին Այնթապի» նկարազարդ, հայերէն ու հայատառ թուրքերէն գրքոյկում նշւում է, որ կրթարանի Ա. շրջանը սկսուել է 1882 թ․ի փետրուարին: Կրթարանի բարձրագոյն կարգի ծրագրում առաջիկայ ուսումնական տարուայ համար նախատեսուած է դասաւանդել թուրքերէն (օսմաներէն), հայերէն եւ ֆրանսերէն, երկրաչափութիւն, ընդհանուր պատմութիւն, գծագրութիւն եւ ձայնագրութիւն: Աւելացուելու են նաեւ բնագիտութիւն, օսմանեան պատմութիւն, տոմարակալութիւն, վաճառականական աշխարհագրութիւն եւ քաղաքական տնտեսութիւն առարկաները: Աւարտական տարում ծրագրում ներառուելու են նաեւ բնական գիտութիւններ, գրագիտութիւն, իմաստասիրութիւն եւ օսմանեան օրէնքներ [17]:

1883-1884 թթ. Վարդանեան կրթարանում կրօն դասաւանդում էր Տէր Մովսէս քհն. Ժամկոչեանը, սրբազան պատմութիւն՝ Յակոբ Թէրզիպաշեանը (նա նաեւ ընդհանուր կառավարիչն էր), ձայնագրութիւն՝ Արամ Խաչերեանը, իրագիտութիւն, թուագիտութիւն, գեղագրութիւն՝ Արսէն Յարութիւնեանը, օսմաներէն՝ Գրիգոր Պօղոսեանը, երկրաչափութիւն եւ գրահաշիւ՝ Փիլիպպոս Սարգիսեանը, գծագրութիւն եւ կենդանաբանութիւն՝ Նիկողոս Սիմոնեանը, հայոց լեզու եւ պատմութիւն՝ Յովսէփ Սվաճեանը (պոլսեցի), ֆրանսերէն՝ Եղիա Տէր Ղազարեանը, աշխարհագրութիւն, պատմութիւն, բնական գիտութիւններ՝ Վահան Քիւրքճեանը [18]:

1884 թ. կրթարանին յատկացւում է արդէն սեփական շէնք, որը խթանում է դպրոցի առաջընթացն ու արագ վերելքը: Շէնքն ունէր ընդարձակ գետնայարկ սրահ, եօթը դասարան եւ բաւականին մեծ բակ: 1884 թ. Վահան Քիւրքճեանը, աւարտելով Այնթապի Կեդրոնական Թուրքիոյ Գոլէճը, պաշտօնական նամակով ուղարկւում է Կ. Պոլիս՝ Ներսէս պատրիարք Վարժապետեանից Վարդանեան կրթարանի վաւերացումը, ինչպէս նաեւ իր ուսուցչական վկայագիրը ստանալու: Ազգային Կեդրոնական Ընդհանուր Վարչութեան Ուսումնական Խորհուրդը վաւերացնում է Վարդանեան Ընկերութեան կանոնագրութիւնը, իսկ Քիւրքճեանին շնորհւում է ուսուցչական վկայագիր՝ հաստատուած Օսմանեան պետութեան կրթութեան նախարարութեան կողմից [19]:

1884 թ. կրկնապատկուել է աշակերտների թիւը, ստուարացել է ուսուցչական կազմը: Աւետիս Միլլէթպաշեանը ընդունուել է կրթարան որպէս օսմանեան քաղաքական օրէնքի ուսուցիչ, մի թուրք ուսուցիչ սկսել է դասաւանդել «Մեջելլէ» (կոդեկս, իսլամական օրէնսգիրք), վճարովի դասարաններում աւելացել է նաեւ անգլերէնի դասաւանդումը [20]:

1884 թ. «Արեւելեան մամուլը» յայտնում է, որ Վարդանեանն ունէր 50 աշակերտ [21], «Փունջ» գրքոյկում 1884 թ. ներկայացւում է 54 աշակերտ անուն առ անուն՝ «Անուանք աշակերտաց Վարդանեան կրթարանին», համաձայն որի՝ Ա դասարանում սովորում էր 9, Բ-ում՝ 8, Գ-ում՝ 16, Դ-ում՝ 14, Ե-ում ՝ 7 աշակերտ [22]:

1890 թ. ըստ «Արեւելք» թերթի, Վարդանեանի գործունէութիւնը հետզհետէ ընդլայնւում է, շրջանաւարտների ընդհանուր թիւը արդէն 10 հոգի է, իսկ նշեալ տարում շրջանաւարտները կը լինեն 9 հոգի: Նշւում է նաեւ, որ նրանց մեծամասնութիւնը անվճար է կրթուել: Բացի այդ, վարժարանում մշտապէս մօտ 20 ուսանող կրթութիւնն անվճար է ստանում [23]:

1888 թ. Սանկտ-Պետերբուրգում հրատարակուող «Արաքսը» գրում է, որ տուեալ ժամանակամիջոցում հայերը Այնթապում ունէին եօթը երկսեռ վարժարան, որոնց մէջ առաջատարն էր Վարդանեանը [24]: 1899 թ. Կ. Պոլսի «Բիւզանդիոն» օրաթերթը նշում էր, որ Վարդանեանն ունեցել է երեք շրջանաւարտ [25]:

Այնթապի հայոց կրթութեան հիմնասիւներից մէկը հանդիսացող Վարդանեան կրթարանը իր գործունէութեան 33 տարիների ընթացքում տուել է 118 շրջանաւարտ։ Մեծ թիւ են կազմել վարժարանի թերաւարտները [26]:

Ծաղկոցի, Նախակրթարանի եւ Կրթարանի բաժիններով Վարդանեանը տասնամեայ վարժարան էր, որի աշակերտների ընդհանուր թիւը տարբեր տարիների ընթացքում տատանուել է 175-ից 200-ի միջեւ: Ըստ 1914 թ. հրատարակուած տուեալների, Վարդանեանի շրջանաւարտները բաշխուել են հետեալ կերպ. 1888-ին՝ 6, 1889-ին՝ 4, 1890-ին՝ 9, 1891-ին՝ 8, 1896-ին՝ 6, 1898-ին՝ 3, 1899-ին՝ 3, 1900-ին՝ 9, 1903-ին՝ 8, 1905-ին՝ 8, 1906-ին՝ 10, 1908-ին՝ 11, 1910-ին՝ 8, 1911-ին՝ 5, 1912-ին՝ 6, 1913-ին՝ 14 հոգի [27]:

Վարդանեանի առաջին տեսուչ Վահան Քիւրքճեանից յետոյ, կրթարանի տեսչութիւնը վարել են Եղիա Տէր Ղազարեանը, Նիկողոս Գըլըճեանը, Արմենակ Նազարէթեանը (Ա. Ն. Նազար) (1896-1906), Նազարէթ Ֆըսթըգճեանը (1906-1911), Կարապետ Մուղամեանը (1911-1912), Արմենակ Չամիչեանը՝ որպէս այցելու (1912-1915): 1915-1916 թթ. Վարդանեանի տեսչութիւնը պէտք է ստանձնէր համալսարանական Արմենակ Ա. Գասարճեանը, ով Առաջին աշխարհամարտի պատճառով մնացել է ԱՄՆ-ում [28]:

Տարբեր տարիների ընթացքում Վարդանեան կրթարանում ուսուցչութիւն են արել Մինաս Խալֆէ Պապայեանը, մարաշցի Համբարձում վարժապետը, Սողոմոն Պասթաճեանը, Սարգիս Թիւրապեանը, Ներսէս Տարագճեանը, Հրանդ Սիւլահեանը, Գրիգոր Թաւուգճեանը (Տէր Ներսէս քահանայ), Աւետիս Սելեանը, Գէորգ Լեւոնեանը, Պերճ Մոմճեանը (Տէր Սահակ քահանայ), Թաթուլ Քիւփելեանը, Մովսէս Գազանճեանը, Վահան Պասթաճեանը, Գէորգ Սարաֆեանը, Յարութիւն Նալպանտեանը, Գասպար Փիլաւճեանը, Յարութիւն Նաշալեանը, Յակոբճան Եաղուպեանը, Ենովք Ալթունեանը, Հապիպ Թէճիրեանը, Եղիա Տէմիրճեանը, Յարութիւն Տաղլեանը, Յակոբ Արոյեանը, Գրիգոր Գաբրիէլեանը, Սարգիս Տէր Յակոբեանը, Յովհաննէս Թիթոյեանը, Վարդան Տէր Սարգիսեանը, Սմբատ Ղազէլեանը, Գաբրիէլ Տէր Պետրոսեանը եւ այլք [29]:

Վարդանեանի առաջին բարերարներն էին Նիկողոս Նազարէթեանը եւ Գալուստ Ղազարեանը, իսկ հիմնադիր-հոգաբարձուները՝ Գալուստ Ղազարեանը, Խաչատուր Պօղարեանը, Յովհաննէս Եաղուպեանը, Յակոբ Թէրզիպաշեանը եւ Վահան Քիւրքճեանը (ուսումնապետ): Հետագայում, որպէս հոգաբարձու երկար տարիներ ծառայում էին Գարեգին քհն. Պօղարեանը (ով 1906 թ. սկսած Վարդանեան ընկերութեան նախագահն էր), Յակոբ Համալեանը, Հրանդ Սիւլահեանը, Յակոբ Ղազարեանը, Սահակ Սահակեանը, Սարգիս Սապունճեանը, Թորոս Ղազարեանը, Յովհաննէս Խաշխաշեանը եւ այլք [30]:

«Փունջ, առաջին նուէր յաշակերտաց Վարդանեան Կրթարանին Այնթապի» գրքոյկում նշւում է, որ դպրոցի եկամուտի աղբիւրներն էին աշակերտների ուսման վարձը եւ Գալուստ Ղազարեանի յատկացրած տարեկան 4.000 ղուրուշ նպաստը, իսկ տարեկան հաշւով 50 ոսկու չափ պակասը լրացւում էր տարբեր ճանապարհներով։ Օրինակ, տուեալ գրքոյկի հրատարակման նպատակը նոյնպէս եղել է նրա վաճառքից վարժարանին հասոյթ ապահովելը: Նշւում է նաեւ, որ բազմաթիւ ուսուցիչներ սկզբնապէս աշխատում էին առանց վճարուելու [31], ինչը նոյնպէս ներդրում էր վարժարանի կայացման համար:

19-րդ դարի վերջին եւ 20-րդ դարի սկզբին կրթարանի տարեկան ծախսը հասնում էր 20.000 ղուրուշի: Ինչպէս նշուեց, կրթարանի գործունէութեան համար մեծ ներդրումներ էր կատարում Գալուստ Ղազարեանը: Բացի այդ, շինարարութեան ծախսերը փակելու համար միջոցներ էր հայթայթում Նիկողոս Նազարէթեանը, նուիրատւութիւններ էին կատարում տարբեր վաճառականներ եւս, սակայն մշտապէս կար յաւելեալ գումար հայթայթելու անհրաժեշտութիւն: Կրթարանը հրատարակում էր ժողովրդական գրքոյկներ՝ առողջապահական բովանդակութեամբ, աղօթագրքեր եւ այլն: «Միացեալ» ընկերութիւնը եւս կատարել է յատկացումներ՝ գրենական մեծարժէք պիտոյքների տեսքով: Ֆրանսերէնի ուսուցման համար Փարիզի «Ալիանս Ֆրանսէզ» ընկերութիւնը տարեկան յատկացնում էր 300 ֆրանկ, Լոնդոնի «British and Foreign School Society»-ն տրամադրում էր դասագրքեր, քարտէզներ եւ այլն: Ռուսաստանից Խորէն վարդապետ Ստեփանէն յատկացնում է նաեւ իր «Սահակ-Մեսրոպեան» մրցանակի գումարը՝ 10 օսմ. ոսկի [32]:

1906 թ. Վարդանեան ընկերութեան վերամշակուած Կանոնագիրը առաջարկում էր Վարդանենան կրթարանը վերածել միջնակարգ վարժարանի: Բացի այդ որոշւում է՝

1. ա) Սաներ ուղարկել հայկական եւ օտար բարձրագույն վարժարաններ,
2. բ) Կտակներով, նուիրատւութիւններով եւ այլն գոյացնել հիմնադրամ,
3. գ) Ընկերութեան հասոյթի 25%-ը դարձնել դրամագլուխ [33]:

Վարդանեանի Այնթապում գտնուող շրջանաւարտները 1913 թ. յունուարի 22-ին հիմնադրում են Շրջանաւարտների Միութիւն, որի առաջին վարչութեան կազմում էին Հրանդ Սիւլահեանը՝ ատենապետ, Սարգիս Թօփալեանը՝ ատենադպիր, Յովհաննէս Տէր Ղազարեանը՝ գանձապահ եւ Աւետիս Խանզէտեանը, Խորէն Վարժապետեանը, պրոֆ. Արմենակ Չամիչեանը՝ խորհրդականներ [34]:

1907 թ. ծրագրուած էր նշել Վարդանեան կրթարանի հաստատման 25-ամեակը: Այդ առիթով մասնաւոր հրաւէր է ուղարկւում նաեւ Եգիպտոս՝ Վարդանեանի առաջին տեսուչ Վահան Քիւրքճեանին: Տարբեր հանգամանքների բերումով, այս ձեռնարկը չեղարկւում է: Չի կայանում նաեւ 1917 թ. Վարդանեան ընկերութեան 50-ամեակի տօնակատարութիւնը՝ Առաջին աշխարհամարտի եւ Հայոց ցեղասպանութեան պատճառով:

1920-1921 թթ. Այնթապի հայերի գոյամարտի ընթացքում վարժարանի շէնքը ծառայում է որպէս Պարենաւորման Վարչութեան կենտրոնատեղի: Այն հիմնովին վերակառուցուած էր եւ պէտք է դառնար Այնթապի Կեդրոնական նոր վարժարանը, սակայն քաղաքի հայաթափումից յետոյ այն վերածւում է մանածի գործարանի [35]:

1899 թ. Վարդանեան Ընկերութեան նախաձեռնութեամբ ու ջանքերով, հիմնադրւում է Վարդանեան մանկապարտէզը:

Վարչական պատասախանատւութիւնը ստանձնում է Վարդանեան կրթարանի հոգաբարձութիւնը՝ Նազարէթ Մանուշակեանի գլխաւորութեամբ: Մանկապարտէզի առաջին վարիչ է նշանակւում Զարուհի Նիկողոսեանը: Աշխատանքներն սկսելու համար առաջին տարում վարձում են Իփէքեանների տունը, այնուհետեւ տեղափոխւում են եկեղեցու (հաւանաբար Ս. Աստուածածին) հիւսիս-արեւելեան անկիւնում կառուցուած սրահը: Սկզբնապէս սաների թիւը մօտ 50 հոգի էր, ապա, տարեցտարի աւելանալով, հասնում է 100-ի: Վարդանեան մանկապարտէզում տարիներով պաշտօնավարել են Արաքսիա Թօփճեանը (տիկին Կ. Աթթարեան), Ֆէրիտէ Պասթաճեանը (տիկին Թանաշեան), Հայկուհի Կիւլէսէրեանը եւ այլք: Վերջինս մի քանի տարով ուղարկւում է Կ. Պոլիս՝ մասնագիտութեան մէջ հմտանալու համար, նկատի ունենալով որ նրան նախատեսում էին նշանակել մանկապարտէզի պատասխանատու վարիչ [36]:

Վարդանեան մանկապարտէզը իր գործունէութեան շնորհիւ հասարակութեան մէջ ձեռք է բերում լուրջ համբաւ՝ արդէն 1902 թ. ունենալով իր առաջին շրջանաւարտները: Մանկապարտէզը իր աշխատանքները շարունակել է մինչեւ 1915 թ.։ 1918 թ. Մուդրոսի զինադադարից յետոյ հնարաւոր չի եղել այն վերաբացել [37]:

Այնթապի առանձնակի առաջընթացը չէր կարող չդրսեւորուել նաեւ գրատպութեան ասպարէզում: Հրատարակուող, յաճախ ձեռագիր, երբեմն եզակի օրինակով տպագիր թերթերը մեծապէս փոխանցում են Այնթապի հայերի ստեղծարար միտքը, կրթութեան որակն ու շարունակ զարգանալու որոշումը:

Մինչեւ 1908 թ. Այնթապում տպագիր միակ թերթը Վարդանեան կրթարանի հրատարակած «Մենտոր»ն էր: Թերթի արտօնատէրն ու խմբագիրը Վահան Քիւրքճեանն էր, իսկ աշխատակիցները՝ Վարդանեան կրթարանի աւագ դասարանների աշակերտներ Թաթուլ Քիւփելեանը, Պերճ Մոմճեանը, Թորոս Ղազարեանը, Սիսակ Արսլանեանը, Արմենակ Նազարէթեանը, Կարապետ Տէր Ղազարեանը, Նազարէթ Քէչէճեանը, Դաւիթ Պարսումեանը, Կարապետ Մ. Հատիտեանը, Վարազդատ Արսլանեանը, Արտաշէս Թախթաճեանը, Հրանդ Սիւլահեանը, Մովսէս Լէյլէկեանը, Յարութիւն Ճէպէճեանը, Յարութիւն Ա. Կիւլէսէրեանը (1931-1936-ին՝ Մեծի Տանն Կիլիկիոյ աթոռակից կաթողիկոս Բաբգէն Ա․): «Մենտոր»ը հայերէն եւ հայատառ թուրքերէն կիսամսեայ հանդէս էր: Ձեռագիրը թղթատարով ուղարկւում էր Կ. Պոլիս եւ տպւում «Գ. Պաղտատլեան» տպարանում: Լոյս է տեսել ընդամէնը 24 համար՝ 1886 թ. յունուարից մինչեւ դեկտեմբեր ընկած ժամանակահատուածում: Առաջին 16 թիւերը լոյս են տեսել ամսական կանոնաւոր յաջորդականութեամբ, իսկ վերջին 8-ը՝ որպէս երկամսեայ: Հանդէսի թերթերի ընդհանուր համագումարը 350 էջ է [38]:

1877-1878 թթ. Այնթապում հրատարակւում էր ձեռագիր ամսաթերթ «Դրախտ» անունով եւ «Հանդէս հայրենանուէր» մակագրութեամբ: Այն երկսիւնակ՝ հայերէն եւ հայատառ թուրքերէն ամսագիր էր: Պարունակում էր ազգային, կրթական, գիտական եւ առողջապահական յօդուածներ: Հրատարակիչն էր Սրբոց Վարդանանց Մեսրոպեան Սանուց Ընկերութիւնը՝ խմբագրութեամբ Վահան Քիւրքճեանի: Իւրաքանչիւր համար ընդօրինակւում էր մօտ 20 օրինակով, վաճառւում էր տարեկան մէկ մեջիտ բաժնեգնով [39]:

Վարդանեան կրթարանի բարձրագոյն կարգն ունէր իր աշակերտական թերթը՝ «Աստղիկ Վարդանեանը»: Այն ձեռագիր էր։ Հրատարակուել է 1888-1914 թթ. ընթացքում՝ փոխարինելով 1886 թ. դեկտեմբերին իր գոյութիւնը դադարեցրած «Մենտոր»ին: 1890-1899 թթ. այն հրատարակուել է հայատառ թուրքերէն տարբերակով եւս՝ կոչուելով «Ախթէրի Վարդանեան» [40]:

19-րդ դարի վերջին եւ 20-րդ դարի սկզբին Այնթապի հայերը ստեղծել էին կենսական գործիքակազմ ունեցող եւ ներդաշնակ գործող մի համակարգ. մի կողմից՝ հայերի ֆինանսական միջոցներն ուղղւում էին կրթական կառոյցների ստեղծմանն ու զարգացմանը, միւս կողմից՝ հայկական կրթական հաստատութիւնները ազգային գործունէութեան տարբեր ոլորտներն ու տնտեսական համակարգը ապահովում էին բանիմաց մասնագէտներով:

Վարդանանց Ընկերութեան հարիւրամեակի առթիւ Այնթապի հայոց երախտաւորներից Գրիգոր Պօղարեանը, գրելով ընկերութեան ու կրթարանի, ինչպէս նաեւ վարդանեանցիների մասին, նշում է որ Վարդանանց Ընկերութեան ու Վարդանեան կրթարանի գործունէութիւնը իրապէս յեղաշրջում են իրականացրել Այնթապի հայոց ազգային, հասարակական ու տնտեսական կեանքում [41]:

• [1] Գրիգոր Պօղարեան, «Կրթական կեանքը Այնթապի մէջ եւ պատմութիւն Այնթապի հայ դպրոցներուն», Պատմութիւն Անթէպի հայոց, Ա. հատոր, աշխատասիրեց ու խմբագրեց Գէորգ Ա. Սարաֆեան, Լոս Անճելըս, 1953 (այսուհետ՝ ՊԱՀ Ա.), էջ 665-666:
• [2] Գրականութեան մէջ առաւելապէս յիշատակւում է «Վարդանեան Ընկերութիւն» անունով:
• [3] Գրիգոր Պօղարեան, «Կրթական կեանքը Այնթապի մէջ եւ պատմութիւն Այնթապի հայ դպրոցներուն», ՊԱՀ Ա., էջ 666:
• [4] «Վարդանեան ընկ. Այնթապի», Արեւելք, Կ. Պոլիս, 1890, թիւ 1809, 24 յունուար-5 փետրուար, էջ 3:
• [5] Նոյն տեղում:
• [6] Ղեւոնդ քահանայ Տէր-Նահապետեան, «Գաւառք», Երկրագունտ, Կ. Պոլիս, 1887, թիւ 3-4, էջ 158:
• [7] Գրիգոր Պօղարեան, «Կրթական կեանքը Այնթապի մէջ եւ պատմութիւն Այնթապի հայ դպրոցներուն»,ՊԱՀ Ա., էջ 668:
• [8] Թաղական խորհուրդները բաղկացած էին, ըստ տեղի, հինգից մինչեւ տասներկու անդամներից: Նրա պաշտօնն էր թաղի ժողովրդի ազգային գործերի կարգաւորումը, եկեղեցու եւ դպրատան հոգաբարձութիւնը, աղքատների խնամակալութիւնը եւ ազգայինների մէջ պատահող վէճերի քննութիւնն ու խաղաղարարութիւնը: Իւրաքանչիւր Թաղական խորհուրդ ընտրւում է իր թաղի ժողովրդի կողմից (Ազգային Սահմանադրութիւն Հայոց, Նիզամնամէի Միլլէթի Էրմէնիան, Կ. Պոլիս, 1863, էջ 37-38):
• [9] Գրիգոր Պօղարեան, «Կրթական կեանքը Այնթապի մէջ եւ պատմութիւն Այնթապի հայ դպրոցներուն», ՊԱՀ Ա., էջ 667:
• [10] Նոյն տեղում, էջ 667-668:
• [11] Նոյն տեղում:
• [12] Նոյն տեղում, էջ 668:
• [13] Գէորգ Ա. Սարաֆեան, «Պատմութիւն Վարդանեան կրթարանի», ՊԱՀ Ա., էջ 714:
• [14] Նոյն տեղում, էջ 716-718:
• [15] Նոյն տեղում, էջ 718:
• [16] Նոյն տեղում:
• [17] «Առաջին նուէր յաշակերտաց Վարդանեան Կրթարանին Այնթապի», Փունջ, Կ. Պոլիս, տպ. «Նշան Կ. Պէրպէրեան», 1884, էջ 4:
• [18] Գ. Պ. [Գրիգոր Պօղարեան], «Վարդանեան կրթարան», Հայ Անթէպ, Պէյրութ, 1967, թիւ 2 (26), էջ 6-7: Տե՛ս նաեւ «Առաջին նուէր յաշակերտաց Վարդանեան Կրթարանին Այնթապի», Փունջ, էջ 29:
• [19] Գ. Պ. [Գրիգոր Պօղարեան], «Վարդանեան կրթարան (1882-1915)», Հայ Անթէպ, Պէյրութ, 1967, թիւ 2 (26), էջ 7:
• [20] Նոյն տեղում:
• [21] «Այնթապի Վարդանանց Ընկերութիւն», Արեւելեան Մամուլ, Զմիւռնիա, 1884, թիւ 6, էջ 320:
• [22] «Առաջին նուէր յաշակերտաց Վարդանեան Կրթարանին Այնթապի», Փունջ, էջ 30-32:
• [23] «Վարդանեան Ընկ. Այնթապի», Արեւելք, Կ. Պոլիս, 1890, թիւ 1809, 24 յունուար-5 փետրուար, էջ 3:
• [24] Մայիս, Վարդ, «Այնթապ քաղաք», Արաքս, Սանկտ-Պետերբուրգ, 1888, գիրք Բ., էջ 60:
• [25] Նազար [Արմենակ Նազարէթեան], «Կիլիկեան քրոնիկ», Բիւզանդիոն, Կ. Պոլիս, 1899, թիւ 851, օգոստոս 3/15, էջ 1:
• [26] Գ. Պօղարեան, «Այնթապի Վարդանանց ընկերութեան հարիւրամեակին առիթով», Հայ Անթէպ, Պէյրութ, 1967, թիւ 2 (26), էջ 2:
• [27] Գ. Պ. [Գրիգոր Պօղարեան], «Վարդանեան կրթարան», Հայ Անթէպ, Պէյրութ, 1967, թիւ 2 (26), էջ 10:
• [28] Նոյն տեղում, էջ 9:
• [29] Նոյն տեղում:
• [30] Նոյն տեղում:
• [31] «Առաջին նուէր յաշակերտաց Վարդանեան Կրթարանին Այնթապի», Փունջ, էջ 4-5:
• [32] Վ. Մ. Քիւրքճեան, «Ազգային յուշեր, Վարդանեան կրթարանի ներսն ու շուրջը», Հայաստանի Կոչնակ, Նիւ Եորք, 1928, թիւ 46, 17 նոյեմբեր, էջ 1455-1456:
• [33] Գ. Պ. [Գրիգոր Պօղարեան], «Վարդանեան կրթարան», Հայ Անթէպ, Պէյրութ, 1967, թիւ 2 (26), էջ 9-10:
• [34] Նոյն տեղում, էջ 11:
• [35] Նոյն տեղում:
• [36] Գրիգոր Պօղարեան, «Վարդանեան մանկապարտէզ», ՊԱՀ Ա., էջ 768-769:
• [37] Նոյն տեղում, էջ 769:
• [38] Գրիգոր Պօղարեան, Այնթապականք, Ա. հատոր, Պէյրութ, տպ. «Ատլաս», 1974, էջ 6-7:
• [39] Գրիգոր Պօղարեան, «Կրթական կեանքը Այնթապի մէջ եւ պատմութիւն Այնթապի հայ դպրոցներուն», ՊԱՀ Ա., էջ 667-668: Տե՛ս նաեւ Գրիգոր Պօղարեան, Այնթապականք, Ա. հատոր, էջ 9:
• [40] Գ. Պօղարեան, «Նօթեր Այնթապի տպարանական ու լրագրական պատմութեանց համար», Հայ Անթէպ, Պէյրութ, 1966, թիւ 3 (23), էջ 36-37: Տե՛ս նաեւ՝ Գ. Պ. [Գրիգոր Պօղարեան], «Վարդանեան կրթարան», Հայ Անթէպ, Պէյրութ, 1967, թիւ 2 (26), էջ 10:
• [41] Գրիգոր Պօղարեան, «Այնթապի Վարդանանց ընկերութեան հարիւրամեակին առթիւ», Հայ Անթէպ, Պէյրութ, 1967, թիւ 2 (26), էջ 4: