Աւետարանական դպրոցներ

Հեղինակ՝ Վահրամ Լ. Շէմմասեան 06/03/25 (վերջին փոփոխութիւն՝ 06/03/25), թարգմանութիւն՝ Վարդան Թաշճեան

1856-ին, Յարութիւն Ճերահեան անունով քարոզիչ մը, Ուրֆայէն (Հալէպի նահանգ), Պիթիասի մէջ հիմը դրաւ «փոքր [աւետարանական] վարժարանի մը» [1]։ Հաւանաբար այս վարժարանը Մուսա Լերան ամենահին կրթական հաստատութիւններէն մէկը եղած է։ 1857 թուականի Հոկտեմբերին, պիթիասցի Կարապետ Սեքլեմեան, տասնութ տարեկանին, ութ ամիս հոն ուսուցչութիւն ըրած է [2]։ Երեք տարի ետք, այս «կանոնաւոր» դպրոցը [3] կ’ունենար 46 աշակերտ՝ 31 մանչ եւ 15 աղջիկ։ Բացի անոնցմէ, 17 չափահաս տղամարդիկ եւ 2 չափահաս կիներ եւս ուսում կը ստանային [4]։ 1862 եւ 1863 թուականներուն, աշակերտներուն թիւը հասցուած էր համապատասխանաբար 45-ի (33 մանչ, 12 աղջիկ) գումարած 25 չափահաս սորվողներ եւ 34-ի (22 մանչ, 12 աղջիկ) գումարած 6 չափահաս սորվողներ [5]։ Անյայտ պատճառ(ներ)ով, բայց թերեւս գիւղին մէջ առաքելական վարժարանի մը բացուելուն բերումով, աշակերտներու թիւը 1866-ին եւ 1867-ին կտրուկ անկում արձանագրեց՝ հասնելով 14-ի [6], սակայն տարի մը ետք կրկին աւելցաւ՝ հասնելով 65-ի (35 մանչ, 30 աղջիկ) [7]։ Ինչ կը վերաբերի պիւտճէին, միսիոնարները 1861-ին յատկացուցած էին 10, 1862-ին՝ 40, իսկ 1869-ին՝ մօտաւորապէս 26 տոլար (600 օսմանեան ղուրուշ) [8]։

Թէեւ կը թուի, թէ Պիթիասի մէջ իգական սեռի կրթութեան հանդէպ բացայայտ ընդդիմութիւն չկար, սակայն ժողովուրդը տակաւին պատրաստ չէր ընդունելու իգական սեռի ուսուցիչներ։ Օրինակ՝ 1872-ին, հակառակ Այնթապի գիշերօթիկ վարժարանի աղջիկներէն «արժանի եւ ընդունակ» ուսուցչուհիի մը գոյութեան, միսիոնար մը ափսոսանքով կը յայտնէր, թէ «այդ գիւղին [Պիթիաս] մէջ իգական սեռի ուսուցիչներու հանդէպ նախապաշարումը այնպէս է ... որ ես իմ բոլոր փաստարկներովս չկրցայ համոզել եղբայրները այդ ուսուցչուհին ընդունելու։ Ամենաշատը որուն յօժարեցան այն էր, որ եթէ մենք ամառը գիւղին մէջ անցընէինք եւ մեր տունէն սենեակ մը վարժարանին տրամադրելու ըլլայինք, կը խոստանային իրենց փոքրիկ զաւակները անոր քով ուղարկել» [9]։ Նոյն ժամանակ, շատ դժուար էր արական սեռի ուսուցիչներու ներգրաւումը, բացի եթէ պաշտօնեայ կրօնաւորները քարոզիչ-ուսուցիչի կրկնակի դեր ստանձնէին [10]։ Այս առումով, յատկանշական օրինակ մըն է Հաճի Աբրահամ Նիկողոսեանը, որուն մասին Աբրահամ Կ. Սեքլեմեան իր յուշերուն մէջ կը գրէ.

«Ինք նախապէս Այնթապէն առեւտրական մըն էր, որ սնանկացած էր։ Կեանքի ապրուստը ապահովելու համար, միսիոնարներէն խնդրած էր զինք տեղ մը քարոզելու ուղարկել։ Այդպէս ալ զինք ղրկեցին Պիթիաս։ Իր կրթութիւնը տարրական մակարդակի էր միայն, եւ ուսուցչութեան կամ քարոզչութեան համար յատուկ պատրաստուածութիւն չունէր։ Սակայն, ան խանդավառ, աշխատասէր անձ մըն էր, եւ դպրոց մը վարելէն կը հասկնար։ Դպրոցական կեանք տեսած էր։ Սակայն, կարեւոր թերութիւն մը ունէր. զտարիւն այնթապցի մը ըլլալով, բոլորովին հայերէն չէր գիտեր։ Թրքերէնը միակ լեզուն էր, որ կը խօսէր․ եւ նոյնիսկ այդ ալ շատ հասարակ, կոշտ եւ գաւառական էր։ Շատ յաճախ իր աշակերտները աւելի կը շփոթեցնէ՛ր, քան կ’օգնէր անոնց» [11]։

Կարգապահութիւնը խիստ էր (բոլոր դպրոցներուն մէջ), մարմնական պատիժը սովորական երեւոյթ էր՝ ծնողներու հաւանութեամբ։ Սեքլեմեան կը յիշէ իր դպրոցական օրերը՝ 1860-ականներու վերջերէն մինչեւ 1877.

«Ուսուցիչներէն մէկը ... մեզ ամէն առաւօտ շարքի կը կանգնեցնէր եւ նռնենիի ճիպոտով մեր ափերուն կու տար մէկ-երկու ուժգին հարուած։ Ուրիշ անգամներ մեզի պառկիլ կու տար՝ ոտքերնիս իրարու կապուած (ֆալաքա), եւ նորէն մտրակով մեր ոտքերուն ներբանները անողորմաբար կը ծեծէր։ Սրտաճմլիկ բան մըն էր այդ ժամանակ տեսնել խեղճ մանուկները այս դաժան պատիժին ենթարկուած, մինչ լալով ու պաղատելով ողորմութիւն կը խնդրէին։ Ոմանք այնպիսի ցաւ կը զգային պատիժէն ետք, որ ոտքի չէին կրնար կենալ։ Տեսած եմ պզտիկ մանուկներ, որոնց փափուկ ոտնաթաթերուն ներբանները կ’արիւնէին, այնքան սաստիկ էր ծեծը: Լաւ կը յիշեմ, որ այս ուսուցիչը թելի մը վրայ շարուած ուլունքներ ունէր, զորս միշտ մատներուն մէջ կը դարձնէր։ Ան կը պահանջէր, որ աշակերտները իրենց գիրքերուն վրայէն աչքերը չբարձրացնեն, ինչ որ ալ պատահի։ Ապա ան իր այդ համրիչը վեր կը նետէր եւ կը բռնէր օդին մէջ. գրեթէ բոլորը կը բարձրացնէին գլուխը, դիտելու համար ուսուցիչին խաղը։ Այդ ժամանակ կը սկսէր պատիժը, այնքա՜ն դաժան։ Թէեւ տակաւին երեխայ՝ ես չէի հասկնար, թէ ի՞նչ կապ կրնար ունենալ նման պատիժը կրթութեան կամ կարդալ սորվելուն հետ ... Մարդիկ այնքան ալ անհանգիստ չէին թուեր պատիժի այս ծայրայեղութեան ի տես: Անոնք կը կարծէին, թէ այդ՝ ուսուցիչին ամենակարեւոր պարտականութիւններէն մէկն է։ Լսած եմ ծնողներ, որ երբ իրենց զաւակները դպրոց կը բերէին, ուսուցիչին կ’ըսէին գաւազանը չխնայել, որպէսզի իրենց զաւակները լաւ կրթուին: «Միսը՝ քեզի, ոսկորը՝ մեզի», կ’ըսեն» [12]։

Պիթիասի մէջ 1876-ին ուսումնական ծրագիրը կը բաղկանար «կարդալ եւ գրել սորվելէ, Աստուածաշունչ, թուաբանութիւն եւ աշխարհագրութիւն ուսումնասիրելէ», չմոռնալով նաեւ այն փաստը որ աշակերտները «պէտք է ներկայ գտնուէին դպրոցի աղօթքներուն եւ շաբաթական երեկոյեան հաւաքոյթներուն եւլն.» [13]: 1884-ին ծրագիրը ընդլայնեցաւ ներառելով «լաւ ուսուցում ընթերցանութեան, գրելու, ուղղագրութեան, քերականութեան, աշխարհագրութեան, թուաբանութեան, արաբական տառերով թրքերէնի եւ զայն գրելուն, կազմախօսութեան եւ հայերէնի: Սա այն բոլորն է, որ ժողովուրդին պէտք է, սակայն ոչ քիչեր կը պահանջեն աւելի բարձր կրթութիւն, եթէ մենք [միսիոնարներս] վճարենք ծախսերը, որ, իհարկէ, անկարելի է» [14]: Այս առարկաներու դասաւանդումը դժուարութիւններու առջեւ կը գտնուէր սորվելու միջավայրին պատճառով: 1887-ին, օրինակ, «դպրոցին կարգ ու կանոնը ... լաւ չէր, բայց հարցական է՝ հնարաւո՞ր է իսկական կարգ ու կանոն, երբ երեխաները գետինը կը նստին» [15]: Նոյնպէս, 1892-93 ուսումնական տարեշրջանին կարգապահութիւնը տակաւին «անբաւարար էր՝ հետեւողական բացակայութիւններու եւ դասերու շարունակական չեղարկման պատճառով» [16]:

Դարու շրջադարձին Պիթիասի մէջ աւետարանական կրթութիւնը անկայուն կը շարունակուէր: Մինչ 1901-1902-ին ուսուցիչն ու քարոզիչը մեծ ոգեւորութիւն յառաջացուցին ուսման նկատմամբ, այդ խանդավառութիւնը անհետացած էր յաջորդ տարուան ընթացքին [17]: «Եթէ Պիթիասի ժողովուրդը այն եռանդին կէսը ցուցաբերէր կրթական եւ հոգեւոր հարցերուն մէջ, որ ի գործ կը դնէ իր մետաքսագործութեան կատարելագործման համար,– կը յիշատակէր միսիոնար մը,– անոնք պիտի դառնային մեր ամբողջ գործունէութեան դաշտի ամենալաւ եւ ամենազարգացած եկեղեցիներէն մէկը» [18]: Աւելին, 1905-1906-ին «անհաւանականօրէն յաջող» դպրոցական տարեշրջան մը ունեցած ըլլալով հանդերձ [19], ու թէեւ Պիթիասը «կրթութեան հարցին մէջ շատ աւելի ձեռներէց է, քան Եողուն Օլուքը, ... ամբողջ լեռնային բնակավայրը կը դանդաղի գնահատելու իր երեխաներուն բազմակողմանի ուսում ստանալու արժէքը» [20]: 1908-1909-ին պաշտօնավարող ուսուցիչին մասին կը գրուէր. «Ան կարգապահութեան մէջ արդիւնաւէտ է, բայց, ինչպէս այս դպրոցներու գրեթէ բոլոր ուսուցիչները, չի հասկնար «ուսուցանել» բառին իմաստը» [21]:

Թէեւ Եողուն Օլուքի մէջ աւետարանական դպրոց մը գոյութիւն ունեցած էր արդէն 1871-ին՝ 8 մանչ եւ 2 աղջիկ աշակերտներով [22], այնուհանդերձ, գիւղին մէջ կրթական գործը լրջօրէն ընթացք առած էր 1880-ին՝ իբրեւ «նշանակալի միջոց մը (աւետարանական) հայոց մէջ ամուր դիրք հաստատելու համար» [23]: Սկզբնական շրջանին սակայն, աշխատանքը լրջօրէն կը տուժէր համապատասխան շէնքի մը պակասին պատճառով [24]: Յատուկ դրամաշնորհ մը չափազանց օգտակար պիտի ըլլար, որովհետեւ «Այնթապի մեր գործունէութեան դաշտին մէջ որեւէ այլ վայր չկայ, ուր աւելի շահաւէտ կարելի ըլլայ ծախսել 25 թրքական ոսկի» [25], որ հազիւ բաւարար էր Այնթապի ճեմարանի դասասենեակի յատակի ծախսին [26]: 1880-ի Նոյեմբերին նոր շէնք մը պատրաստ էր օգտագործման՝ եռանդուն յանձնախումբի մը առաջնորդութեամբ [27]: Յաջող տարեշրջանէ մը ետք, ուսուցչուհին՝ Աննա Շերպեթճեան, ամուսնացաւ Պիթիասէն մէկու մը հետ ու հեռացաւ, մինչեւ 1883 առանց որակաւոր փոխարինողի թողելով Եողուն Օլուքի դպրոցը [28]: Այսուհանդերձ, վիճակը պէտք է բարելաւուած ըլլար, քանի որ 1887-ին երկու դպրոց՝ մէկը մանչերու եւ միւսը աղջկանց համար, կը գործէին Խըտըր Պէկի կարիքները հոգալու նպատակով: Երկու արտասահմանցիներ՝ Ակնէն Մարտիրոսը եւ Էքմէքճի Եսթերը, կը դասաւանդէին 61 աշակերտներու, որոնք «համեմատաբար փոքր էին, տրուած ըլլալով, որ ապրուստի պայքարը իրենց ծնողները կը ստիպէր զանոնք աւելի կանուխ գործի դնելու, քան կը նախընտրէին» [29]: Թերեւս այս պատճառով տղոց բաժինը փակուեցաւ 1888-ին [30]:

Յաջորդ քառորդ դարու ընթացքին Եողուն Օլուքի կրթական կեանքը անկում ապրեցաւ։ 1890-ականներուն ընթացքին նոր ուսուցիչներ գրեթէ ամէն տարի կը վարձուէին չորս տարեկանէն վար երեխաներուն արաբական գիրերով թրքերէն սորվեցնելու նպատակով [31]։ 1900-ականներուն աշակերտներուն թիւը նուազեցաւ, քանի որ ուսուցիչները չյաջողեցան ուսման նկատմամբ անկեղծ հետաքրքրութիւն յառաջացնել։ Ինչպէս վերը ակնարկուեցաւ, պատճառը տնտեսական էր։ Ծնողները կը դժկամէին իրենց երեխաները դպրոց ղրկելու, պարզապէս որովհետեւ անոնք պէտք էին արհեստներու մէջ կամ տան գործերուն համար։ Մանչերու պարագային, «մարդիկ կ’ուզեն իրենց զաւակները դնել սանրագործութեան արհեստին մէջ, երբ անոնք կը հասնին շուրջ տասը տարեկան հասակին, եւ պատրաստ չեն անհրաժեշտ զոհողութիւնը կատարելու դպրոց ղրկելու համար» [32]։ Աղջկանց պարագային, «մարդիկ քիչ հետաքրքրութիւն կը ցուցաբերեն իրենց զաւակները, յատկապէս աղջիկները, ուսման տալու նկատմամբ։ Անոնք կը դժգոհին, թէ դպրոց յաճախած աղջիկները իրենց կեանքը փայտ եւ ջուր կրելով չեն անցըներ եւ այսպիսով անոնք գիւղին համար անարժէք կ’ըլլան»։ [33]

Այս տնտեսական խնդիրը դիմագրաւելու համար, քարոզիչ մը փորձեց երեկոյեան դասընթացներ կազմակերպել ցերեկը աշխատողներուն համար, բայց այս ծրագիրը «ձախողեցաւ հետաքրքրութեան պակասի պատճառով» [34]։ Ուսուցչուհի մը այլ ռազմավարութիւն մը որդեգրելով՝ կազմեց կանանց եւ աղջիկներու ընկերակցութիւն մը, որ ամէն Կիրակնօրեայ դպրոցի աւարտին կը հաւաքուէր ընթերցանութիւնը զարգացնելու եւ սեփական փոքր գրադարան մը ունենալու նպատակով [35]։ Կացութիւնը որոշ չափով բարելաւուեցաւ 1911-1912-ին, երբ պատուելի Սամուէլ Ինկիլիզեան եւ իր կինը սկիզբ դրին «դպրոցի գնահատման նոր ձեւի մը, որ շատ յաջող գործեց, եւ որուն միջոցով մարդիկ իրենց ուսման կրթաթոշակի բաժինը ժամանակին կը վճարէին, ու թէեւ բազմաթիւ գրիգորեաններ [առաքելական հայեր] սկզբնական շրջանին հեռացան, անոնց մեծամասնութիւնը քանի մը շաբաթ ետք ենթարկուեցաւ անխուսափելիին ու վերադարձաւ» [36]։

Հաճի Հապիպլիի մէջ առաջին աւետարանական դպրոցը իր դռները բացաւ 1861-ին [37]։ Աշակերտներուն թիւը մէկ տարուան ընթացքին 15-էն հասաւ 35-ի, եւ այդ սահմանին մէջ մնաց մինչեւ 1870-ականները [38]։ Այդ երկու տասնամեակներուն միսիոնարները վճռած էին այդ եւ նման հաստատութիւնները բաց պահել՝ առանց ծախսերուն ուշադրութիւն դարձնելու. աղքատութենէն տառապող վայրերը կրթութենէ պէտք չէ զրկուէին [39]։ Այս աներկբայ աջակցութեան քաղաքականութիւնը ի վերջոյ վերանայուեցաւ ու նկատուեցաւ ֆինանսապէս աննպատակայարմար։ Հետեւաբար, «Միսիոնարութեան շատ յստակ հրահանգուած էր, որ իր ... եկեղեցիները եւ դպրոցները պէտք է, ինչ-որ կերպով, յարմարցնէ մօտակայ գիւղերուն, որ մեծ զգուշութիւն պէտք է ցուցաբերուի բանալու կամ բաց պահելու համար նոր տեղեր, որոնք կրնան յաւելեալ [ծախսեր] պահանջել» [40]։

Հաճի Հապիպլին կը պատկանէր այդ փոքր աւետարանական համայնքներու թիւին։ 1880-ականներու սկիզբին դպրոցի աշակերտութեան թիւը նուազեցաւ 12-ի, ու թէեւ 6 ուրիշներ երեկոյեան դասերու կը հետեւէին, «այդքան փոքր դպրոց մը չէր կրնար այս ծախսը արդարացնել, եթէ ուսուցիչը քարոզչական գործով եւ [առաքելական] հայերուն մէջ աշխատանքով զբաղած չըլլար» [41]։ Աւելի գործնական լուծում մը պիտի ըլլար որակեալ ուսուցիչ մը գործի ընդունիլ՝ հինգ ամիս Հաճի Հապիպլիի եւ հինգ ամիս Պիթիասի մէջ դասաւանդելու համար [42]։ «Բազում ջանքեր» գործադրելէ ետք, Հաճի Հապիպլին շուրջ 1884-ին ընդունեց համատեղ ուսուցիչ ունենալու գաղափարը [43]։ Սակայն այս փորձը երկար չտեւեց, որովհետեւ 1889-1890-ին միսիոնարութիւնը «կերպով մը կրկին յանգած էր» Հաճի Հապիպլիի մէջ առանձին դպրոց մը բանալու եւ կրօնական ծառայութիւնները վերսկսելու մտքին՝ տարեկան 4500 ղուրուշ ծախսով [44]։ Սակայն սխալը, ինչպէս պատասխանատու միսիոնարը ընդունած էր, այլեւս չկրկնուեցաւ, թէեւ աւետարանականները վերջնագիր մը ներկայացուցին, որ եթէ առանձին դպրոց ունենալու իրենց պահանջները չբաւարարուին, իրենք պիտի վերադառնան Հայ Առաքելական Եկեղեցի [45]։

Հաճի Հապիպլիի հարցերով զբաղող միսիոնարը իր որոշումը չվերանայեցաւ, որովհետեւ Հայ Առաքելական Եկեղեցի վերադարձը «ոչ մէկ յատուկ փոփոխութիւն կ’ենթադրէր իրենց [աւետարանականներու] սովորոյթներուն կամ վարքագիծին մէջ» [46]։ Աւելին, տհաճ էր տեսնել, որ միսիոնարական ճիգերը աւետարանականներուն փոխարէն առաքելական հայ մանուկներուն օգտակար կ’ըլլային։ Օրինակ, 1890-1891 եւ 1891-1892 ուսումնական տարիներուն համապատասխանաբար 27 աշակերտներէն 22-ը եւ 32 աշակերտներէն 27-ը առաքելական էին։ [47] Հետեւաբար, «անցած է այն օրը, երբ միսիոնարութիւնը կրնայ դպրոցներ պահել [առաքելական] հայ մանուկներու կրթութեան համար» [48]։

Քանի որ աւետարանականութիւնը հաստատուն հիմք չունեցաւ Գապուսիէի մէջ, կրթութիւնը տուժեց։ Հոնդպրոց մը գործեց երկու անգամ. առաջինը՝ 1861-ին՝ 15-20 աշակերտներով [49], երկրորդը՝ 1880-ի Հոկտեմբերին, որ քիչ ետք փակուեցաւ ուսուցիչին հիւանդութեան պատճառով [50]։ Անշուշտ, գիւղացիները «մեծ փափաք» կը յայտնէին ուսման նկատմամբ, բայց միսիոնարները մերժեցին տկար համայնքներու մէջ դպրոցներ բանալ, քանի որ անոնք պէտք էր իրենց սեփական պիւտճէն ստեղծէին [51]։ Այս պայմանին հակառակ, Գապուսիէէն քանի մը աղջիկներ ղրկուեցան Քեսապ, ուր կրթութիւն ստացան միսիոնարներու նիւթական օժանդակութեամբ [52]։ Անոնցմէ մէկը, վկայուելէ ետք, վերադարձաւ իր ծննդավայրը՝ դասաւանդելու համար ամբողջովին առաքելական «քառասուն մեծ աղջիկներու» խումբի մը [53]։

Խըտըր Պէկ, ինչպէս Հաճի Հապիպլի եւ Գապուսիէ, կը համարուէր արբանեակ համայնք մը. հոն որեւէ եկեղեցի կամ դպրոց պէտք էր գործէր Եողուն Օլուքի հետ միասին։ Սակայն, բացառապէս, 1878-ին Խըտըր Պէկի մէջ գործեց առանձին աւետարանական դպրոց մը՝ մօտաւորապէս 20 աշակերտներով [54]։ 1880-ականներու սկիզբը, 9 մանչեր եւ երիտասարդներ ամէն երեկոյ տարբեր աւետարանականի մը տունը կը սորվէին կարդալ [55]։ Մինչեւ 50 մանուկներ կրնային կազմել դպրոց մը, բայց «այս պահանջը որոշ չափով ապահովելու եւ միեւնոյն ժամանակ առանձին համայնքի մը ստեղծումի վտանգէն խուսափելու համար, ես [միսիոնար Լիւսիէն Հ. Ատամզ] կը նախընտրեմ, որ Եողուն Օլուքի դպրոցին յատկացուող գումարը աւելցուի, որպէսզի հոն գործի ընդունուի արու լաւ ուսուցիչ մը, պայմանով որ ան շաբաթը երեք երեկոյ Խըտըր Պէկի մէջ դասընթացներ վարէ եւ չորրորդ երեկոյ մը կրօնական հանդիպում մը կազմակերպէ, ու տեղացիները ամէն օր գոնէ տասնհինգ աշակերտ ղրկեն Եողուն Օլուքի դպրոցը» [56]։ Լաւ ուսուցիչ մը, նախընտրաբար՝ արու, «երեւի թէ շատերը ճշմարտութեան առաջնորդէր» [57], կամ «մեծ թիւով մարդիկ ներգրաւէր անվերապահօրէն» [58]։ Իսկապէս, քարոզիչ մը եւ ուսուցիչ մը «միակ անհրաժեշտ երկու բաներն են, որ կրնան լրացնել աւետարանականներու աճը Խըտըր Պէկի մէջ» [59]։ Այս բոլորը մնացին ցանկալի յոյսեր։

Աղբիւրներ՝ ABCFM, ABC: Letters and Papers addressed to the Board, vol. 287, Mission to Central Turkey, Supplementary Tabular View South Armenia Mission, 1860, No. I, 1862, No. II 1863, No. II 1865, No. II 1866, No. II 1867, No. II 1868, No. II 1869, No. II 1870, No. II 1871; 16.9.5, vol. 6, Lucien Adams to N.G. Clark, Statistics of Estimates for Aintab Station, C.T. Mission. November 5, 1884; section 22, 1888; section 93, Tabular View of School in the Aintab Field, April 1881; section 98, Aintab Station, Report of Schools and Bible Readers, received June 10, 1882; vol. 8, Myra A. Proctor to N.G. Clark, Monthly Wages of Teachers in Antioch Field, September 16, 1881; vol. 11 sections 19, 24, 34, 37, 40, 46, 49, and 55; Annual Tabular Views for the Years Ending December 31, 1890, 1891, 1893, 1895, 1896, 1897, and 1899, Aintab Station; section 28, Statistics of Estimates, Aintab Station, CTM, July 28, 1892; vol. 15, sections 113, 118, 122, 126, 131, 136, 139, 141, 146, and 150; Tables of Statistics for the Years Ending December 31, 1900, 1901, 1902, 1903, 1904, 1905, 1906, 1907,  and 1909, Aintab Station, Central Turkey Mission.

Հակառակ բազմաթիւ դժուարութիւններու, ներառեալ նիւթական սահմանափակումները, Մուսա Լերան մէջ աւետարանական կրթութիւնը ունեցաւ դրական որոշ կողմեր։ Աշակերտներու միջին թիւը 1880-ականներու 81 հոգիէն 1890-ականներուն բարձրացաւ 102-ի, իսկ 1900-ականներուն՝ 117-ի։ Թէեւ աղջիկներու տոկոսը 1890-ականներու 37 առ հարիւրէն 1900-ականներուն անբացատրելիօրէն նուազեցաւ 31 առ հարիւրի, անոնք տակաւին կը կազմէին աշակերտութեան մէկ երրորդը։ Աւելին, մէկ ուսուցիչի համար աշակերտներու միջին թիւը 1890-ականներու 45 հոգիէն 1900-ականներուն նուազեցաւ 39-ի, ինչը պիտի բարելաւէր կրթութեան որակը։ Նոյնքան կարեւոր է այն, որ ուսուցիչներու 69 առ հարիւրը կին էր, ոմանք՝ տեղացի։ Վերջապէս, բայց ոչ պակաս կարեւոր, աւետարանական համայնքն եղաւ առաջինը, որ առաջին աշխարհամարտէն առաջսկիզբ դրաւ երկսեռ դպրոցներուն Մուսա Լերան մէջ։

• [1] The Missionary Herald (Boston) LII: 7 (July, 1856): 209; LII: 9 (September, 1856)։ 271։ Ճերահեանի՝ դպրոցի հիմնադիրը ըլլալուն մասին տե՛ս Լի Սեքլեմեան, անձնական թուղթեր, Քոնքորտ, Գալիֆորնիա, «Յուշեր Աբրահամ Կ. Սեքլեմեանի», էջ 2։
• [2] Սեքլեմեան, անձնական թուղթեր, «Յուշեր Աբրահամ Կ. Սեքլեմեանի», էջ 2։ Աբրահամ Կարապետի որդին էր։ 1862-ին, «Սեքլեմ Կարապետ» կրկին յիշուած է իբրեւ ուսուցիչ։ Տե՛ս ABCFM, ABC: 16.9.5, Letters and Papers addressed to the Board, vol. 287, Mission to Central Turkey, Annual Tabular View, No. I, Names of Pastors, Licensed Preachers, and Other Helpers, 1862։ 
• [3] The Missionary Herald, LVI: 9 (September, 1860): 266․
• [4] ABCFM, ABC: 16.9.5, Letters and Papers addressed to the Board, vol. 287, Mission to Central Turkey, Supplementary Tabular View South Armenian Mission, 1860․
• [5] Ibid., Annual Tabular View, No. II, for the Year 1862; Annual Tabular View, No. I, for the Year 1863.
• [6] Ibid., Annual Tabular View, No. II, for the Year 1866; Annual Tabular View, No. II, for the Year 1867.
• [7] Ibid., Annual Tabular View, No. II, for the Year 1868.
• [8] Ibid., Estimates of the Southern Armenian Mission for 1861; Estimates of the Mission to Central Turkey for 1862; Report of Estimates for Central Turkey Mission for the Year 1869.
• [9] ABCFM, ABC: 16.9.5, vol. 4, P.O. Powers to N.G. Clark, March 19, 1872.
• [10] Տե՛ս, օրինակի համար, The Missionary Herald LIX: 7 (July, 1863): 217; ABCFM, ABC 16.9.5, vol. 4, Corinna Shattuck to Clark, October 17, 1876.
• [11] Սեքլեմեան, անձնական թուղթեր, «Յուշեր Աբրահամ Կ. Սեքլեմեանի», էջ 8։
• [12] Նոյն տեղը, էջ 6-7։ 
• [13] ABCFM, ABC: 16.9.5, vol. 4, Shattuck to Clark, October 17, 1876.
• [14] Ibid., vol. 6, L.H. Adams to Clark, October 17, 1876.
• [15] Ibid. Sanders, Report of Aintab Station for Year Ending May 25, 1887.
• [16] Ibid., vol. 10, Adams, Report of the Antioch Field, 12 Mo[nth]s, June, 1893.
• [17] ABCFM, ABC: 16.9.5, vol. 16, Sanders, Annual Report – Aintab Station, July 1901-June 1902; idem, General Report of Aintab Station, July 1902-June 1903; idem, vol. 20, Sanders to Judson Smith, September 23, 1902, March 11, 1903.
• [18] Ibid., vol. 16, Sanders, General Report of Aintab Station, July 1, 1902-June 30, 1903.
• [19] Ibid., Sanders, Report of Aintab Station, C.T.M., July 1905-April 15, 1906.
• [20] Ibid., vol. 19, John Merrill to Bell, May 21, 1906.
• [21] Ibid., ABC: 16.9.6, vol. 1, Isabel M. Blake, Report of Educational Work in Aintab Station, 1908-1909.
• [22] Ibid., Annual Tabular View, No. II, for the Year 1871.
• [23] Ibid., ABC: 16.9.5, vol. 3, Adams to Clark, February 27, 1880.
• [24] Ibidem.
• [25] Ibidem. 
• [26] Ibid., April 6, 1880.
• [27] Ibid., vol. 6, Adams, Report of the Antioch Field, April 2, 1881; idem, Report of Woman’s Work, Aintab Station, for the Year Ending April 1, 1881.
• [28] Ibid., Myra A. Proctor, Report of Schools and Bible Readers in the Aintab Station for the Year Ending April 11, 1882.
• [29] Ibid., Sanders, Report of Aintab Station for the Year Ending May 25, 1887.
• [30] Ibid., Sanders, Report of Aintab Station, C.T.M., for Ten and One Half Months Ending April 16, 1888.
• [31] Ibid., vol. 10, Adams, Reports of the Antioch Field, 1890-1891, 1891-1892, for 12 Mo[nth]s, June 1893, July 1893-June 1894; idem., vol. 11, Adams to Smith, May 24, 1890.
• [32] Ibid., vol. 16, John Merrill, Report of Aintab Station for the Year 1906-1907. See also idem, Sanders, General Reports of Aintab Station, July 1902-June 30, 1903, July 1903-June 1904, July 1904-June 1905, July 1905-April 15, 1906.
• [33] Ibid., Isabel J. Merrill, Report of Women’s Work in Aintab Station (Ուրֆան եւ Քեսապը չեն ներառնուած), 1906-1907․
• [34] Ibid., John Merrill, Report of Aintab Station for the Year 1906-1907.
• [35] Ibid., ABC: 16.9.6, vol. 1, Blake, Report of Educational Work in Aintab Station, 1908-1909.
• [36] Ibid., Lucille Foreman, Woman’s Work in Aintab Station, 1911-1912.
• [37] The Missionary Herald, LVII: 9 (September, 1861): 279.
• [38] Ibid.. ABCFM, ABC: 16.9.5, vol. 4, Shattuck to Clark, August 14, 1878․ Տիգրան Ժ. Խրլոբեան, Ոսկեմատեան. Պատմութիւն Մերձ[աւոր] Արեւելքի Հայ Աւետ[արանական] Միութեան, Ա. հատոր, հրատարակութիւն Մերձաւոր Արեւելքի Հայ Աւետարանական Միութեան, Պէյրութ, 1950, էջ 346։ 
• [39] ABCFM, ABC: 16.9.5, vol. 4, Shattuck to Clark, August 14, 1878.
• [40] Ibid., vol. 10, Adams, Report of Antioch Field, 1891-1892.
• [41] Ibid., vol. 6, Proctor, Report of Schools and Bible Readers in Aintab Station for the Year Ending April 1, 1882.
• [42] Ibid., Adams, Report of Antioch Field, 1881-1882.
• [43] Ibid., vol. 10, Adams, Report of Antioch Field, 1891-1892.
• [44] Ibidem. 
• [45] Ibid., Adams, Report of the Antioch Field, 12 Mo[nth]s, June, 1893.
• [46] Ibidem.
• [47] Ibid., Adams, Reports of the Antioch Field, 1890-1891, 1891-1892.
• [48] Ibid., 1890-1891-ի տեղեկագիր։
• [49] The Missionary Herald LVII: 9 (September, 1861): 279.
• [50] ABCFM, ABC: 16.9.5, vol. 6, Proctor, Report of Woman’s Work, Aintab Station, for the Year Ending April 1, 1881.
• [51] Ibid., Proctor, Report of Schools and Bible Readers in the Aintab Station for the Year Ending April 1, 1882։ Տե՛ս նաեւ Գլուխ 3։
• [52] Ibidem. 
• [53] Ibid., vol. 16, Isabelle J. Merrill, Report of Woman’s Work in Aintab Station (Ուրֆան եւ Քեսապը չեն ներառնուած), 1906-1907։ Տե՛ս նաեւ Ibid., vol. 19, John Merrill to Bell, May 21, 1907։
• [54] Ibid., vol. 4, Shattuck to Clark, June 13, 1878.
• [55] Ibid., vol. 7, Proctor, Report of Woman’s Work, Aintab Station, for the Year Ending April 1, 1881.
• [56] Ibid., Adams, Report of Antioch Field, 1881-1882 April.
• [57] Ibid., Report of Woman’s Work, Aintab Station, for the Year Ending April 1, 1881.
• [58] Ibid., Report of Aintab Station for 11 Months Ending May 31, 1886.
• [59] Ibid., vol. 10, Adams, Report of Antioch Field, 1891-1892.