Ուրֆա - Եկեղեցիներ, վանքեր, ուխտատեղիներ

Հեղինակ՝ Վահէ Թաշճեան, 16/09/2016 (վերջին փոփոխութիւն՝ 16/09/2016)

Ուրֆան, կամ պատմական Եդեսիան քրիստոնէութեան օրրաններէն է։ Յիսուս Քրիստոսի քարոզած նոր կրօնքին հետ կապը, ըստ աւանդութեան, նկատելի է Եդեսիոյ Աբգար Ե. (5-րդ) թագաւորին օրերէն (թէեւ կը կարծուի որ քրիստոնէութեան որդեգրումը թագաւորական ընտանիքին կողմէ տեղի ունեցած է ոչ թէ Աբգար Ե.ի, այլ անոր յաջորդներէն՝ Աբգար Թ.ի ժամանակներուն (179–214))։ Աւանդական պատմութենէն գիտենք որ թագաւորին պատուիրակները տեսակցած են Քրիստոսի հետ, Աբգար հաւատացած է այս կրօնքին, իսկ յետագային, ըստ հայկական սկզբնաղբիւրներուն, Թադէոս Առաքեալ ժամանած է այս քաղաքը եւ տարածած է քրիստոնէութիւնը։

Ուրֆայի մէջ քրիստոնէութեան տարածման առնչուող պատմական իրադարձութիւնները թէեւ որոշ չափերով անորոշ են, կը նկատուին հակասութիւններ անուններու, թուականներու եւ դէպքերու շուրջ, բայց յստակ է որ նոր կրօնքին հետ քաղաքին հետ կապը շատ հին է, ինչ որ ենթադրել կու տայ որ շատ հին ժամանակներէն ի վեր այստեղ գոյութիւն ունեցած են քրիստոնէական սրբավայրեր եւ աղօթատեղիներ, որոնցմէ ոմանք յետագային կը վերածուին մզկիթներու։ [1]

Եթէ Ուրֆան շատ հինէն ի վեր քրիստոնէական ժառանգութիւն մը ունեցած է, ապա այս վաղեմի ժառանգութեան առաջին եւ գլխաւոր դերակատարները եղած են ասորիները։ Հետաքրքրականը հոն է, որ օսմանեան տարիներէն արդէն Ուրֆայի ասորիներու համայնքը աննշան թիւ մը կը կազմէր, ասոր դիմաց քաղաքին մէջ հայերու թուային, լեզուական եւ կրօնական ներկայութիւնը գերակշռող էր։ Այս պայմաններուն մէջ կը տեսնենք նաեւ որ ասորի քրիստոնէական ժառանգութեան կրողները շատ մը պարագաներու այլեւս կը դառնան հայերը, այնքան որ անոնք կ՚իւրացնեն ասորիներունը համարուող աւանդական պատմութիւններ եւ սուրբեր։ Այս բոլորին մասին աւելի մանրամասն կը տեսնենք այս յօդուածին մէջ։

Ուրֆա. Ս. Աստուածածին եկեղեցին։ Լուսանկարը քաշուած է հաւանաբար եկեղեցւոյ վերականգնումէն ետք, նկատի ունենալով որ 1895-ին անիկա կը կողոպտուի եւ կը հրկիզուի (Աղբիւր՝ Der Christliche Orient, Oktober 1900, Verlag der Deutschen Orient-Mission, Berlin)

Ըստ աւանդութեան, եկեղեցին կառուցուած է Աբգար Ե.ի օրով եւ անոր հիմնադիրը եղած է Թադէոս Առաքեալ։ Կ՚ըսուի թէ առաջին եկեղեցին կ՚ունենայ եօթ գմբէթ, բայց Աբգարի մահէն ետք գահաժառանգ որդին կռապաշտ կը դառնայ եւ քանդել կու տայ վեց գմբէթները, կանգուն ձգելով անոնցմէ միայն մէկը։ [2]

Ահաւասիկ այսքան հին կը համարեն Ուրֆայի հայերը իրենց Ս. Աստուածածին եկեղեցին։ Անիկա կը գտնուի Հայր Աբրահամի լճակի թաղին մէջ, որ հայկական թաղամասին հարաւային ծայրամասն է։ Եկեղեցիին դամբարանին մէջ կայ Ադդէ Հայրապետի (Թադէոս Առաքեալի աշակերտներէն, որ յետագային կը դառնայ Եդեսիոյ Առաջնորդ) նշխարները։ Ուրֆայի հայերը պաշտօնականացուցած են իրենց եկեղեցիին պատմական անցեալը, այլ խօսքով անհերքելի կը համարեն այս կառոյցին ուղղակի կապը Աբգար թագաւորին կամ Թադէոս Առաքեալին հետ։ Այսպէս, 1670-ականներուն երբ եկեղեցին կը վերանորոգուի, արձանագրութիւն մը կը տեղադրուի մուտքի դրան վրայ, որուն վրայ նշուած էր. «Շնորհիւ Աստուծոյ (…) նորոգուեցաւ Աբգարաշէն Աստուածածնայ արտաքոյ եկեղեցին (…)»։ Իսկ Ուրֆայի յաջորդական Առաջնորդներու աթոռը սովորութիւն էր նաեւ կոչել «սրբոյն Թադէի առաքելոյն, Ադդէ նախահայրապետի սուրբ գահը»։ [3]

Օսմանեան կայսրութեան տարիներուն Ուրֆայի հայերը բազմիցս կը դիմեն յաջորդական սուլթաններու եկեղեցին վերանորոգելու խնդրանքով։ Ասկէ կարելի է հասկնալ որ քաղաքի հայերու գլխաւոր սրբատեղին ոչ-նախանձելի վիճակի մէջ կը գտնուէր եւ վերակառուցման աշխատանքներու կարիքը մեծ էր։ Ասոնք այն տարիներն են, երբ օսմանեան կեդրոնական իշխանութիւնները անհրաժեշտ հեղինակութիւնն ու ուժը չունէին ընդարձակ կայսրութեան բազմաթիւ գաւառներու ներքին գործերուն ուղղակի միջամտելու։ Փոխարէնը՝ ստեղծուած էր կացութիւն մը, ուր տեղական իշխանաւորներ իրենք դարձած էին գլխաւոր ուժերը եւ այս տարածքները կը ղեկավարէին յաճախ օրէնքէ դուրս, կամայականութիւններ եւ բռնադատութիւններ գործադրելով։ Օրէնքը անյպէս էր որ եկեղեցի մը վերանորոգելու կամ նորը կառուցելու համար նախ պէտք էր ստանալ սուլթանական պերաթը (արտօնութիւնը)։ Ուրֆայի եկեղեցին վերանորոգել փորձելու յիշատակութիւններ կան օրինակ 16-րդ դարէն մնացած։ Թէեւ սուլթանական արտօնութիւնը կ՚ապահովուի, բայց տեղական իշխանաւորներ ամէն անգամ ալ կը յաջողին դէմ կենալ այս ծրագիրին եւ եկեղեցին կը շարունակէ մնալ խախուտ վիճակի մէջ։ 1670-ականներուն կրկին դիմում կ՚ըլլայ, Սուլթան Մեհմէտ Դ. (1642–1693) կը ստորագրէ պերաթը եւ երկար ձգձգումներէ ետք ի վերջոյ իրենց աւարտին կը հասնին եկեղեցւոյ նորոգութեան աշխատանքները։ [4]

Տեղի իսլամները սովորութիւն ունին այս եկեղեցին կոչել «Գուրպան օլում գաթըր գուզլատան Մէյրամ անէյէ» (Kurban olayım katır kuzulatan Meryem Ana'ya, Մատաղ ըլլամ ջորի յղացնող Մարիամին)։ Օսմանեան տարիներուն շատ մը իսլամներ մեծ ջերմեռանդութեամբ կը մօտենային հայկական այս սրբավայրին, այստեղ կու գային այլազան հիւանդութիւններէ բուժուելու համար եւ քահանաներէն Աւետարանի ընթերցում կը խնդրէին։ Այս անուանումը ունի իր պատմութիւնը։ Այսպէս, թուրք գապատայի (kabadayi) մը ծանրօրէն կը հիւանդանայ։ Վիճակը անյոյս է, բժիշկներէն կը լսէ հետեւեալ խօսքը. «Եթէ այս մարդուն ջորին ծննդաբերէ, ինքն ալ առողջանալու յոյս թող ունենայ» (հազուադէպ է որ ջորի մը յղիանայ)։ Հիւանդը իր մօտիկներէն կը խնդրէ որ զինք նստեցնեն իր ջորիին վրայ եւ պտտցնեն Ս. Աստուածածին եկեղեցիին (Մէյրամ անայի) շուրջ։ Այդպէս ալ կ՚ընեն. հիւանդը իր նուէրը կու տայ եկեղեցիին եւ իր ապաքինումը կը մաղթէ։ Որոշ ժամանակ ետք թէ՛ ինք կ՚առողջանայ, թէ ալ ջորին քուռակ մը կը ծնի։ [5]

1841-ին, Ուրֆայի Առաջնորդ Յարութիւն եպիսկոպոս Գապպէնճեանի (1785-1848) նախաձեռնութեամբ Ս. Աստուածածին եկեղեցւոյ կողքին կը կառուցուի ընդարձակ դպրոց մը եւ Առաջնորդարան մը։ [6]

1845-ին, բնիկ ուրֆացի այս նոյն Առաջնորդին նախաձեռնութեամբ կը ձեռնարկուի նոր եկեղեցիի մը շինութեան։ Ուրֆայի հայերը կը ստանան Սուլթան Ապտիւլմեճիտի արտօնագիրը, ինչ որ պատմական եղելութիւն մըն էր այսքան դարեր, տեղական արգելքներու հետեւանքով, խարխուլ եկեղեցիով մը գոհացած ուրֆացի հայերուն համար։ Անմիջապէս ծայր կ՚առնեն շինարարական աշխատանքները. կը քանդուի պատմական եկեղեցին եւ անոր հիմերուն վրայ կը սկսի բարձրանալ նորը։ Ժողովրդական խանդավառութիւնը մեծ էր, ամէն խաւի եւ սեռի ուրֆացի հայեր կը լծուին աշխատանքի շինարարական այս ձեռնարկը յաջողութեամբ պսակելու համար։ Կը յայտնուին բազմաթիւ կամաւորներ, որոնք կը կրեն ջուր, շաղախ, քար, իսկ շատ մը արհեստաւորներ ալ անվճար կ՚աշխատին։ Ամէն մարդ ձեւով մը իր մասնակցութիւնը կ՚ուզէր բերել պատմական այս ձեռնարկին։ Նոր եկեղեցւոյ ճարտարապետն էր Ուստա Հառապ (Հայրապետ)։

Ուրֆա. Ս. Աստուածածին եկեղեցւոյ խորանը։ Կ՚ենթադրուի որ այս լուսանկարը քաշուած է 1895-էն առաջ, նկատի ունենալով որ նոյն տարին տեղի ունեցած հակահայ ջարդերուն ընթացքին այս խորանը կը քանդուի (Աղբիւր՝ Քրիսթին Կարտոնի հաւաքածոյ, Պերլին)

Շինարարական աշխատանքները կը տեւեն մօտաւորապէս հինգ տարի, որոնց ընթացքին Ուրֆան եւ տարածքը կ՚ապրին տնտեսական մեծ տագնապ մը, նոյն տարիներուն կը մահանայ նաեւ գործին նախաձեռնակ Առաջնորդը՝ Յարութիւն եպս. Գապպէնճեան, եւ անոր կը յաջորդէ Յակոբ եպս. Ղազանճեան։ Իրենց նուիրատուութիւններով Ուրֆայի եկեղեցւոյ շինութեան կ՚օգնեն նաեւ Կարմուճի (ներկայիս Տայեթէյի), Սեւերեկի (ներկայիս Սայլաքքայեա), Ճիպինի, Հիւսնի Մանսուրի, Պիրեճիկի հայերը, բոլորն ալ Ուրֆայի շրջակայ գիւղեր եւ քաղաքներ։ Մեծագոյն նուիրատուներէն կը յիշուի գլխաւորաբար Ղազար Տատոյեանի անունը, որ կարմուճցի մըն է։ [7]

Աշխատանքները իրենց լրումին կը հասնին 1850-ին։ Նոր եկեղեցին հսկայ կառոյց մըն է։ Նշանաւոր է անոր աւագ խորանը, որու խաչկալը պատրաստուած է հայ վարպետ ատաղձագործներու կողմէ. ոսկեզօծ այս խաչկալին վրայ պատկերուած են տասներկու Առաքեալները, որոնք շրջապատուած են փողեր հնչեցնող վեց հրեշտակ մանուկներով։ Խորանին բարձր սիւները նոյնպէս ոսկեպատ են, անոնց վրայ նկարուած են ցորենի հասկեր, խաղողի ողկոյզներ, վարդի եւ մանուշակի փունջեր։ Խորանի կեդրոնը, մօտաւորապէս խաչկալին բարձրութեամբ, տեղադրուած է Աստուածածնի հսկայ պատկերը, որուն աջ եւ ձախ կողմերէն դէպի վար իջնող աստիճանաձեւ փայտեայ կառոյցը փորագրուած է բազմազան ծաղիկներով։ Եկեղեցիին երկու խորաններուն վրայ տեղադրուած են նաեւ ութ հրեշտակներու քարէ արձաններ, որոնք 1851-ին Առաջնորդի պաշտօնը ստանձնած Յովհաննէս Եպիսկոպոսի օրով վար կ՚առնուին։ Ս. Աստուածածին եկեղեցին երկու յարկանի է։ Վարի ընդարձակ սրահը յատկացուած է տղամարդոց, իսկ վերնատունը, որ կը գրաւէ վարի տարածքին քառորդը, յատկացուած է կիներուն։ [8]

1) Ուրֆա. Ս. Աստուածածին եկեղեցւոյ մուտքը եւ առջեւի գերեզմաննոցը (Աղբիւր՝ Ferdinand Brockes, Quer durch Klein-Asien, Gütersloh, 1900)
2) Ուրֆա. Ս. Աստուածածին եկեղեցին եւ անոր կողքին գտնուող գերեզմաննոցը (Աղբիւր՝ Քրիսթին Կարտոնի հաւաքածոյ, Պերլին)

Եկեղեցիէն ներս, աջ կողմի վրայ կայ փոքրիկ մատուռ մը, ուր ամփոփուած են Ադդէ հայրապետի նշխարները։ 1860-ականներուն եկեղեցին կ՚ունենայ նաեւ երկաթեայ կոչնակ մը, որուն զարկերը հաւատացեալները կը հրաւիրեն աղօթքի։ Նոյն տարիներուն կը պատրաստուի պղնձեայ ձուլածոյ մեծ զանգ մը, որ 1868-ին կը տեղադրուի եկեղեցւոյ վերեւ։ Բայց զանգին առաջին ղօղանջները անմիջապէս բողոքի ձայներ կը հանէ տեղաբնիկ իսլամ շրջանակներու մէջ։ Խռովութիւններու առաջքը առնելու նպատակով զանգը կը վերցուի եւ կը թաղուի եկեղեցիին մօտակայ տեղ մը։ Այս դէպքէն մօտ տաս տարի ետք, Խորէն Արք. Մխիթարեանի Առաջնորդութեան օրերուն, նոյն զանգը կրկին կը հանուի եւ կը տեղադրուի Ս. Աստուածածնին վերեւ եւ այնուհետեւ ամէն առիթի կը հնչեցուի։ [9]

Կը հասնի 1895 թուականը, որու վերջին ամիսներուն հակահայ զանգուածային ջարդեր կը կազմակերպուին Օսմանեան կայսրութեան տարածքին, Սուլթան Ապտուլհամիտ Բ.ի գահակալութեան օրերուն։ Ուրֆայի հայերը գլխաւոր տուժողներէն կ՚ըլլան այս բռնութիւններէն. հազարաւոր հայեր կը զոհուին, կողոպուտն ու քանդումները աւերակ կը դարձնեն հայերու տուներ, դպրոցներ, արհեստանոցներ, վաճառատուներ։ Ջարդերէն փախուստ տուող մօտ երեք հազար հայեր ապաստան կը գտնեն Ս. Աստուածածին եկեղեցւոյ մէջ։ Բայց այս սրբատեղին չի խնայուիր եւ 17/29 Դեկտեմբեր 1895-ին յարձակման կ՚ենթարկուի թուրք ամբոխին կողմէ։ Կացինի հարուածներով անոր եօթ դռները կը խորտակուին, իսկ 14 պատուհաններէն զինուած խուժանը կը սկսի կրակոցներ տեղացնել։ Ծայր կ՚առնէ ջարդը, որմէ ետք ամբոխը կը կողոպտէ եկեղեցւոյ գանձերը, խաչերը ոտնակոխ կ՚ըլլան, ոմանք կը միզեն եկեղեցական անօթներու մէջ, ուրիշներ կրօնական զգեստները հագուած փողոցներու մէջ կը զուարճանան։ Այս բոլորին զուգահեռ եկեղեցին կրակի կը տրուի ու հսկայական աւերումի կ՚ենթարկուի։ Ջարդը, կողոպուտն ու աւերը նոյնպէս կը կրկնուի Ս. Աստուածածինի կողքին գտնուող Առաջնորդարանին մէջ։ Կ՚ենթադրուի որ այս մէկ օրուան ընթացքին 2500-ի չափ հայեր զոհ կ՚երթան Ս. Աստուածածինի կոտորածին։ Այս ջարդերուն ընթացքին կը սպաննուի նաեւ Աբրահամ քհն. Արեւեան, որուն հեղինակած գիրքը Ուրֆայի եկեղեցիին շինութեան եւ անոր պատմութեան մասին գլխաւոր աղբիւրն է։ Ինքն էր նաեւ որ դէպքերէն քանի մը տարի առաջ կը գրէր Ս. Աստուածածինի նկատմամբ տեղի իսլամներուն տածած յարգանքին մասին… [10]

Գծանկար. Ուրֆայի Ս. Աստուածածին եկեղեցւոյ խորանը, որ պատրաստուած է Մարտիրոս Սեւեանի կողմէ (Աղբիւր՝ Արամ Սահակեան, Դիւցազնական Ուրֆան եւ իր հայորդիները, Պէյրութ, 1955)

Համատարած այս ջարդերէն ետք, հայեր կը փորձեն վերականգնել իրենց կեանքը։ Ուրֆայի մէջ, ի տես Ս. Աստուածածինի կիսաւեր վիճակին, լուսաւորչական համայնքի եկեղեցական արարողութիւնները ժամանակաւորապէս տեղի կ՚ունենան մօտակայ Ս. Սարգիս վանքին մէջ, զանազան առիթներով ալ Վարի թաղի ասորիներու եկեղեցիին, հայ բողոքականներու եկեղեցիին կամ Ս. Աստուածածինի շրջապատին մէջ գտնուող աղջկանց վարժարանին մէջ։ [11]

Ուրֆայի եկեղեցիին վերանորոգման աշխատանքները ծայր կ՚առնեն աւերումէն մօտ մէկ տարի ետք։ Այնպէս ինչպէս պատահած էր եկեղեցւոյ շինութեան օրերուն, այս անգամ եւս աշխատանքները կը կատարուին հաւաքական կերպով, ընդհանուր խանդավառութիւն մը կը տիրէ եւ ժողովուրդէն ստուար թիւով կամաւորներ կը մասնկացին աշխատանքներուն։ Եկեղեցիին կրած վնասները մեծ էին. մեծ դրան մօտ գտնուող երկու հսկայ սիւները նոյնպէս փլուզումի վտանգին ենթակայ էին, այնպէս որ, վերանորոգումի ժամանակ, պէտք կ՚ըլլայ անոնց վրայ երկաթեայ հաստ օղակներ անցընել։ Մեծ զանգը կրկին իր տեղը կը դրուի։ Վերաշինուած եկեղեցին կրկին կ՚օծուի եւ 1897-էն արդէն զանգին ղօղանջները անգամ մը եւս ուրֆացի հաւատացեալները կը հրաւիրեն իրենց սիրելի սրբատեղին։ [12]

Մեծ Եղեռնի օրերուն, երբ Ուրֆայի հայութիւնը կը տարագրուի կամ կը ջարդուի, Ս. Աստուածածինը կը վերածուի ախոռի։ Առաջին Համաշխարհային պատերազմին աւարտէն ետք, այն պահուն երբ Ուրֆան գրաւուած էր դաշնակից բանակներուն կողմէ, Ցեղասպանութեան վերապրած ուրֆացի տարագիրները կը վերադառնան իրենց հայրենի տունը, կը փորձեն նոր շունչ մը տալ իրենց կեանքին, կը վերաբանան Ս. Աստուածածին եկեղեցին։ Բայց այս բոլորը երկար կեանք չունենար, 1920-ականներու սկիզբը հայերը վերջնականապէս կը հեռանան իրենց հայերնի քաղաքէն եւ Ս. Աստուածածինը կը դադրի հայերուն սիրելի սրբատեղին ըլլալէ։ [13]

Ուրֆա, 1903, Ս. Աստուածածին եկեղեցւոյ փակը. հայոց Առաջնորդ՝ Խորէն Արք. Մխիթարեանի (1823-1903) թաղման արարողութիւնը։ Առաջնորդը սիրուած անձնաւորութիւն մըն էր Ուրֆայի հայութեան կողմէ (Աղբիւր՝ Der Christliche Orient, Februar 1904, Verlag der Deutschen Orient-Mission, Berlin)

Կը գտնուի Ուրֆա քաղաքէն մէկ քիլոմեթր դէպի հարաւ-արեւմուտք։ Կառուցուած է լերան մը ստորոտին։ Այստեղ կայ եկեղեցի մը, ուխտաւորներու յատկացուած սենեակներ եւ սրահներ, բարձրաստիճան եկեղեցականներու համար հիւրասենեակ մը։ Վերջին այս սենեակը յատկացուած է յատկապէս Ուրֆայի հայոց Առաջնորդին, որ այստեղ կ՚անցընէ ամառ եղանակները կամ այցելութեան կու գայ ուխտագնացութեան օրերուն։ Վանքը ունի նաեւ իր մատենադարանը, ուր կը պահուին բազմաթիւ ձեռագիրներ։

Սուրբ Սարգիսի տօնակատարութեան օրը այստեղ կը հաւաքուի Ուրֆայի ամբողջ հաւատացեալ հայութիւնը, տեղի կ՚ունենայ ժամերգութիւն, իսկ օրուան ամբողջ տեւողութեան անպակաս կ՚ըլլան մատաղները, կը կատարուին խաղեր, խրախճանք, պարեր, երգ ու երաժշտութիւն։

Վանքը ունի նաեւ իր գերեզմաննոցը, շուրջ բոլորը կան այգիներ, պարտէզներ եւ ընդարձակ արօտավայր մը, որոնք կ՚ոռոգուին ազաւանով մը։ Այս բոլորը վանքապատկան տարածքներ են, որոնք կ՚ապահովեն վանքին ծախսերուն մէկ մասը։ Մնացեալը կ՚ապահովուի ուխտաւորներու կատարած նուիրատուութիւններէն, իսկ տարին անգամ մը վանքին տնտեսվարը քաղաք կ՚իջնէ եւ հաւատացեալներէն կը հաւաքէ տարեկան պարէնը։ Ս. Սարգիսի սեփականութիւնը եղող շրջակայ այս հարուստ կալուածները յաճախ Ուրֆայի մէջ տեղացի բռնաւորներու ցանկութիւնը արթնցուցած է զանոնք գրաւելու եւ տէր դառնալու։ Հայկական համայնքը միշտ ալ փորձած է դէմ կենալ այս ընթացքին, բայց բռնաւորներ երբեմն օգտուած են այս տարածքէն ներս օսմնաեան իշխանութիւններու թուլութենէն եւ յաջողած են բռնագրաւումի իրենց ձեռնարկին մէջ։ Այնպէս որ 19-րդ դարու վերջաւորութեան Ս. Սարգիսի վանքը արդէն իսկ կորսնցուցած էր ընդարձակ տարածքներ։

Ս. Սարգիս վանքը։ Լուսանկարին մէջ կը տեսնենք Ցեղասպանութենէն վերապրած հայ կիներ, որոնք 1919-էն սկսեալ կը հաստատուին այս վանքին մէջ հիմնուած կիներու ապաստանարանը (Աղբիւր՝ Արձագանգ Փարիզի, 1921 Յունուար, հատոր 5, թիւ 21-26, Փարիզ)

Վանքի դամբարանին մէջ կը գտնուի Եփրեմ Ասորիի (Եփրեմ Խուրի, 303-373) գերեզմանը։ Ուրֆա ծնած 4-րդ դարու այս յայտնի աստուածաբանը աշակերտած է Յակոբ Մծբնեցիին։ Կը պատմուի որ իր կեանքի վերջին տարիներուն ճգնած է այն քարայրին մէջ, ուր յետագային կը կառուցուի Ս. Սարգիսի վանքը։ Ասորիներուն սուրբերէն է, այս պատճառով ալ անոնք բազմիցս փորձեր ըրած են Եփրեմ Ասորիի շիրիմը հայկական վանքէն հանել եւ փոխադրել այլուր։ Այնպէս որ յաճախ խնդրիներ ծագած են մէկ կողմէ ասորի համայնքին, որ կը փափաքէր տիրանալ ասորի սուրբին նշխարներուն, եւ միւս կողմէ հայկական համայնքին միջեւ, որ դէմ էր ամէն զիջումի։

1873-ին վանքը կ՚ենթարկուի հիմնական վերանորոգութեան։ Մեծ մասամբ կը քանդուին հին վանքն ու եկեղեցին եւ փոխարէնը կը կառուցուի նորը, վարպետ որմնադիր (թաշճը)՝ Գրիգոր Մեսրոպեանի, եւ հօր՝ Սարգիս Մեսրոպեանի ճարտարապետութեամբ։ Նոր եկեղեցին կ՚օժտուի նաեւ գմբէթով մը։ Նոր կառոյցին օծումը տեղի կ՚ունենայ 27 Սեպտեմբեր 1878-ին։ 1881-ին, վանահայրութեան պաշտօնը կը յանձնուի Աբրահամ քհն. Արեւեանի։

1895-ի հակահայ ջարդերէն ետք վանքին տարածքին մէջ կրկին տեղի կ՚ունենան նորոգութիւններ, որոնց կ՚ընկերանան վանքապատկան կալուածներու տնօրինման համակարգէն ներս հիմնական բարեփոխումներ։ Ասոնց շնորհիւ վանքի ընդարձակ արտերը կը սկսին լուրջ հասոյթներ ապահովել, Ս. Սարգիսը մինչեւ իսկ կ՚ունենայ արջառներու իր հօտը։

Վանքին կողքին հինէն գոյութիւն ունեցած է նաեւ վարժարան մը։ Իսկ ամէն անգամ որ հակահայ ջարդեր տեղի ունեցած են Ուրֆա քաղաքին մէջ, այս վանքը ապաստան եղած է աղետեալներու համար։ Այսպէս, 1895-ի ջարդերէն ետք, Ս. Սարգիսի մէջ կը հիմնուի որբանոց-դպրոց մը։ Իսկ Ցեղասպանութենէն վերապրող հայ որբեր եւ հայ կիներ նոյնպէս կը համախմբուին այստեղ, ուր 1919-ին կը հիմնուի որբանոց մը, ինչպէս նաեւ կիներու ապաստանարան մը։ [14]

Ս. Սարգիս վանք, համայնապատկեր։ Պարիսպներէն դուրս կ՚երեւին վանքապատկան ընդարձակ պարտէզները (Աղբիւր՝ Քրիսթին Կարտոնի հաւաքածոյ, Պերլին)

1) Ս. Սարգիս, համայնապատկեր (Աղբիւր՝ Միշէլ Փապուճեանի հաւաքածոյ, Փարիզ)
2) Ս. Սարգիս վանքը։ Տանիքին կը տեսնենք հայ որբեր, որոնք նոյն վանքին մէջ հիմնուած որբանոց-դպրոցին աշակերտներն են։ Հաստատութիւնը կը բացուի 1895-ի հակահայ ջարդերէն ետք (Աղբիւր՝ Արամ Սահակեան, Դիւցազնական Ուրֆան եւ իր հայորդիները, Պէյրութ, 1955)

Այս եկեղեցին կը գտնուի Թլֆըտուր Tılfındır թաղին ծայրը, ամերիկեան միսիոնին կողքին։ Բողոքականներու առաջին աղօթատեղին կը հիմնուի 1850-ական թուականներուն, երբ բողոքականութիւնը արեւմուտքցի միսիոնարներու ճամբով մուտք կը գործէ այստեղ։ Նոր եկեղեցին կը կառուցուի 1880-ին, Գէլ Գրիգորի ճարտարապետութեամբ։ Պատուելի Յակոբ Ապուհայաթեան կարեւոր դերակատարութիւն կ՚ունենայ նոր եկեղեցւոյ կառուցումին մէջ։ Բնիկ այս ուրֆացին 1877-ին կը մեկնի Գերմանիա եւ այնտեղ մեծ դրամահաւաք մը կը կազմակերպէ եկեղեցւոյ շինութեան օգտին։ Հայ պատուելին կը սպաննուի 1895ի ջարդերուն ընթացքին։ Զանգուածային բռնութեան այս օրերուն բողոքականներու եկեղեցին զերծ կը մնայ կը մնայ աւերումէ, շատ հաւանաբար ամերիկեան միսիոնին տարածքին մէջ գտնուելուն պատճառով։

Ցեղասպանութեան տարիներուն, տեղական իշխանութիւնները այս եկեղեցին կը վերածեն թրքական որբանոցներու շտեմարանի։ [15]

Ուրֆայի հայ բողոքականներու եկեղեցին (Աղբիւր՝ ամերիկեան միսիոնի արխիւներ, Harvard University, Houghton Library)

1) Ուրֆայի հայ բողոքականներու եկեղեցիին ներսը (Աղբիւր՝ Ferdinand Brockes, Quer durch Klein-Asien, Gütersloh, 1900)
2) Ուրֆա, հայ բողոքականներու եկեղեցիէն ներս արարողութիւն, որուն կը մասնկացին գերմանական որբանոցի հայ որբերն ու որբուհիները։ Որբանոցը կը հիմնուի 1895-ի հակահայ ջարդերէն ետք (Աղբիւր՝ Der Christliche Orient, Juni-Juli 1900, Verlag der Deutschen Orient-Mission, Berlin)
3) Ուրֆայի հայ բողոքականներու եկեղեցիին բեմը (Աղբիւր՝ Արամ Սահակեան, Դիւցազնական Ուրֆան եւ իր հայորդիները, Պէյրութ, 1955)

Հայ կաթողիկէներու եկեղեցին կը գտնուի հայաբնակ Թէմուրի թաղին մէջ, Մասմանա կոչուող ապարանքին կից։ Եկեղեցին կը կառուցուի 1860-ականներուն Ուրֆայի մէջ հայ կաթողիկէ Պօղոս վարդապետ Սապպաղեանի գործունէութեան օրով [16]։

Այս սրբատեղին կը գտնուի Ուրֆա քաղաքէն մօտ երկու քլմ. դէպի հարաւ։ Ջրհորը վիմափոր է եւ բոլորակաձեւ, յատակը լայն է, բերանը՝ նեղ փորուած, կը գտնուի փոքր գաւիթի մը մէջ, շրջապատուած է հաստ պատերով, որոնցմէ ներս կան նաեւ ուխտաւորներու յատկացուած սրահներ։

Աւանդութիւնը այս ջրհորը կը կապէ Անձեռակերտ Դաստառակին պատմութեան։ Դաստառակը այն կտաւն է, որու վրայ, ըստ աւանդութեան, պատկերուած է Յիսուս Քրիստոսի դիմանկարը։ Այսպէս, Ուրֆայի Աբգար թագաւորը պատուիրակութիւն մը կը ղրկէ Յիսուս Քրիստոսի քով՝ զայն Ուրֆա հրաւիրելու համար։ Ասոնք այն ժամանակներն են, երբ թագաւորը կը տառապէր բորոտութենէ, մահամերձ էր, քրիստոնեայ հաւատացեալ մը դարձած էր, կը փափաքէր տեսնել նոր հաւատքին գլխաւոր քարոզիչը, որուն միջոցաւ կը յուսար նաեւ բուժուիլ զինք հարուածող ախտէն։ Բայց Քրիստոս ի վիճակի չէր այդ ճամբորդութիւնը կատարելու։ Աբգար թագաւոր այս հանգամանքն ալ նկատի առած էր եւ կը փափաքի փոխարէնը գէթ ունենալ Քրիստոսին նկարուած պատկերը։ Բայց Աբգարի պատուիրակները անզօր կ՚ըլլան լաւագոյն ձեւով զինք նկարելու։ Ի վերջոյ, Քրիստոս թաշկինակ մը կը վերցնէ, զայն երեսին կը դպցնէ եւ կտաւին վրայ ամենայն հարազատութեամբ կը պատկերուի անոր դէմքը։ Ահաւասիկ Անձեռակերտ Դաստառակը, զոր պատուիրակները կը վերցնեն եւ կ՚ուղղուին Ուրֆա։

Վերադարձի ճամբուն վրայ, երբ արդէն մօտեցեր էին քաղաքին, պատուիրակները կը նկատեն որ հետապնդուած են աւազակներու կողմէ։ Անոնք յարմար կը նկատեն Դաստառակը նետել մօտակայ ջրհորի մը մէջ, որպէսզի չգողցուի։ Բայց հորին ջուրերը անմիջապէս կը սկսին յորդիլ եւ կ՚ողողեն շրջակայ ամբողջ տարածքը։ Այս հրաշքէն ետք սոյն վայրին մէջ կը կառուցուի Սուրբ Դաստառակի ուխտավայրը։

Ուրֆա. լուսանկարին կեդրոնը, առանց գմբէթի մեծ կառոյցը Ս. Աստուածածին եկեղեցին է (Աղբիւր՝ Միշէլ Փապուճեանի հաւաքածոյ, Փարիզ)

Ուխտավայրին հորին ջուրին կը վերագրուի բուժիչ յատկութիւններ։ Բուժուելու համար հոս կը բերուին բորոտները։ Ըստ աւանդութեան, Թադէոս Առաքեալը այս ջուրով բուժած է Աբգար թագաւորը։ Ուրֆայի ամբողջ տարածքին Ս. Դաստառակի ջրհորը ժողովրդականութիւն վայելող վայր մըն է։ Այստեղ կու գան եւ հորին ջուրերուն մէջ լոգանք կ՚առնեն հայեր, թուրքեր, ասորիներ, արաբներ, քիւրտեր, այլ խօսքով տարբեր կրօնքի եւ ազգութեան պատկանող ուխտաւորներ, որոնք կը հաւատան, որ այս ջուրերը զիրենք պիտի բուժեն այլազան ախտերէ։ Իսլամները սրբավայրը կը կոչեն Էյուպ Փեյղամպեր (Eyüp Peygamber)։

Թէեւ ամբողջ տարուան ընթացքին ուխտաւորներ միշտ ներկայ են այստեղ, բայց եւ այնպէս Սուրբ Դաստառակի ուխտագնացութեան կարեւորագոյն օրը Ս. Վարդավառն է, ուր վայրը կը ստանայ տօնական մթնոլորտ, մեծաթիւ ուխտաւորներ կը հաւաքուին այստեղ, օրը կը յատկանշուի մատաղներով, երգերով, խաղերով, մրցումներով։ Ուխտագնացութեան յատուկ օր է նաեւ Աստուածածնի աւետման օրը, ուր հայեր պատարագ կը կազմակերպեն, խունկ կը ծխուի, աղօթքներ կ՚արտասանուին։ [17]

Ս. Սարգիս վանքի տարածքին գտնուող եկեղեցւոյ խորանը (Աղբիւր՝ Արամ Սահակեան, Դիւցազնական Ուրֆան եւ իր հայորդիները, Պէյրութ, 1955)

Այլ աւանդապատում մը նոյնպէս հրաշագործութիւն մը կը վերագրէ Սուրբ Դաստառակի ջրհորին։ Դէպքը այս անգամ տեղի կ՚ունենայ արաբական տիրապետութեան ժամանակաշրջանին։ Այսպէս, Ուրֆայի բերդին մէջ տեղակայուած արաբական զօրքի գիշերապահը կը նկատէ զօրաւոր լոյս մը, որ կ՚արձակուէր ջրհորին կողմէն։ Ահազանգ կը հնչեցուի եւ զինուոած խումբ մը կ՚ուղարկուի այս վայրը։ Հոս կը տեսնեն որ հրափայլ լոյսը դուրս կը ժայթքի ջրհորին մէջէն, ուր, յատակին, երեք տարբեր լոյսի ճառագայթներ իրար միանալով կազմեր են արեւանման լոյսի գունդ մը։ Ահագին ժողովուրդ կը հաւաքուի այս վայրին մէջ՝ հրաշալի երեւոյթը տեսնելու համար, մինչեւ որ ներկաներէն մէկը համարձակութիւնը կ՚ունենայ պարանով մը իջնալու ջրհորին յատակը։ Երկու ժամ ետք մարդուն վեր կը քաշեն ուշաթափ վիճակի մէջ։ Երբ կը սթափի, ներկաներուն կը պատմէ թէ յատակին տեսած է ծիրանազգեստ կին մը եւ խաչանման գիրք մը, որոնց կը սպասարկեն երկու թեւաւոր հրեշտակներ։ [18]

Աբրահամ քհն. Արեւեան, որ Ուրֆայի մասին իր գիրքը գրած է 19-րդ դարու վերջերուն, կը յայտնէ որ Ս. Դաստառակի դռնապանութիւնը հին ժամանակներէ ի վեր ստանձնած է Ուրուկ ընտանիքը։ Անոնք կը բնակին Ուրֆա քաղաքին Խառան/Հարրանի դուռէն անմիջապէս դուրս վայր մը, որուն կու տան Քէօթիլէր անունը։ Իսկ սրբատեղիին ժամկոչը ժամանակին եղած է Արեւ Շատարեւեանը։ Ժամկոչին պաշտօնն է վայրին մաքրութիւնը ապահովել, խունկ եւ մոմ պատրաստ ունենալ ուխտաւորներուն համար։ Շատարեւեանի մահէն ետք, անոր կը յաջորդէ Սուվաճի Թաթոսը, որմէ ետք պաշտօնը կը ստանձնէ անոր որդին՝ Սուվաճի Կարապետ։ [19]

Կը գտնուի Ուրֆա քաղաքէն հարաւ, 5-6 քլմ. հեռաւորութեան վրայ, լերան մը գագաթին։ Հաւանաբար նախկին ամրոց մըն էր։ Այս վայրին մասին տեղեկութիւններ կը կարդանք Յակոբ Հիսայեանի գիրքին մէջ։ Հեղինակը գրած է հիմնուելով իր կամ բարեկամ ուրֆացի հայերու յիշողութեան վրայ, ինչ որ կը նշանակէ որ անոնց տեղեկութիւնները նախա-Ցեղասպանութեան ժամանակաշրջանին կը վերաբերին։ Հիսայեան կը գրէ որ իրենց ժամանակներուն Սուրբ Յակոբը արդէն աւերակ վայր մըն էր։ Թէեւ արտաքին ամրակուռ պատեր կը շրջապատէին այս ուխտատեղին, բայց ներքին կառոյցները՝ ճգնարան, սրահներ եւ խուցեր, փլատակներ դարձած էին։ Իսկ այս աւերակներուն մէջ կամարներու, խոյակներու, յղկուած սիւներու, երկար ու տաշուած քարերու գոյութիւնը ցոյց կու տայ որ ամբողջ համալիրը ժամանակին եղած է ճարտարապետական գեղեցիկ կառուցուածք մը։

Ըստ աւանդութեան այստեղ ձմեռ եղանակներուն ձիւներու մէջ կը ճգնէր Սուրբ Յակոբ Մծբնեցին, իսկ ամառները ան ճգնութեան համար կ՚իջնէր հարաւի տաք անապատները։ Սուրբ Յակոբի անունով ալ կոչուած է այս լեռն ու անոր կատարին կառուցուած այս ամրոց սրբատեղին։

Ամէն տարի Ս. Յակոբի տօնին Ուրֆայի եւ շրջակայքի հայերը ուխտի կու գան այս վայրը, երեկոյեան կրօնական արարողութիւն մը կ՚ըլլայ, ապա ամբողջ գիշերը ժամերգութիւններով կը հսկեն, առտուայ դէմ կը մատուցուի հանդիսաւոր պատարագ, որմէ ետք ուխտաւորները կը վերադառնան իրենց տուները։ [20]

Ուրֆայէն համայնապատկեր։ Ձախին, առաջին գիծի վրայ կ՚երեւի Ս. Սարգիս վանքէն հատուած մը (Աղբիւր՝ Paul Rohrbach, Armenien, Stuttgart, 1919)

Ուրֆա քաղաքէն երեք քլմ. հարաւ-արեւմուտք գտնուող լեռ մըն է։ Ըստ աւանդութեան այս լերան վրայ ճգնած է Ուրֆայի Աբգար թագաւորը քրիստոնէութիւնը ընդունելէ ետք։ Լերան վրայ գոյութիւն ունի քարայր մը, որ կը համարուի Աբգար թագաւորին ճգնարանը։ Գետինը կը տեսնուին երկու փոսեր, որոնց համար կ՚ըսուի թէ Աբգարին ծունկերուն հետքերն են, երբ ան ծնկաչոք երկար ժամեր կը ճգնէր։ Արեւեան կը գրէ որ նոյն լերան վրայ եղած է նաեւ Աբգար թագաւորի ամառանոցը, իսկ իր մահէն ետք թագաւորը թաղուած է այս ճգնարան-քարայրին մէջ։

Այս վայրը ուրֆացիներուն համար յայտնի ուխտատեղի մըն է։ Հիսայեան կը նշէ որ ամէն տարի Մեծ պահքի երկուշաբթին Ուրֆայի եւ շրջակայքի հաւատացեալ ժողովուրդը խուռներամ կը ժամանէ այստեղ, ուր տեղի կ՚ունենայ առաւօտեայ ժամերգութիւն, ապա՝ կերուխում, երգ ու պար, դավուլ-զուռնա, խաղեր, մրցումներ։ Այլ աղբիւրի մը մէջ կը կարդանք որ խմբային ուխտագնացութիւնը տեղի կ՚ունենայ ամէն տարուայ Յունիսի սկիզբը, որ հաւանաբար ըստ աւանդութեան կը համապատասխանէ Աբգար թագաւորի մահուան տարեդարձին։

19-րդ դարու աղբիւրները կը նշեն որ Աբգար թագաւորի լերան զանազան քարայրներուն մէջ կ՚ապրէին իսլամ գնչուներ։ [21]

Ուրֆա, համայնապատկեր։ Լուսանկարը առնուած է քաղաքին բարձրադիր բերդէն (Աղբիւր՝ Hugo Grothe, Geographische Charakterbilder, Leipzig, 1909)

Այս վայրն ու իր շրջակայքը արդէն դարերէ ի վեր կը համարուին իսլամական սրբատեղիներ։ Այնտեղ կառուցուած են մզկիթներ կամ նախկին եկեղեցիներ վերածուած են մզկիթներու, գոյութիւն ունին իսլամական գերեզմաններ։ Բայց եւ այնպէս այս վայրերուն քրիստոնէական յիշողութիւնը չէր մարած Ուրֆայի հայ կամ ասորի ժողովուրդներուն մէջ։

Հայր Աբրահամի լիճին կողքին կայ աղօթատեղի մը, ուր կը ժամանեն ամէն ազգի եւ կրօնքի պատկանող ուխտաւորներ, գումար մը կը նետեն այստեղ դրուած գանձանակին մէջ, բուժում կը խնդրեն իրենց զանազան հիւանդութիւններէն կամ իրականացում իրենց փափագներուն։ Հաւաքուած գումարը ապա կը բաժնուի աղքատներուն։ [22]

Աբրահամի լիճին քով գտնուող սրբատեղի քարայր մը (Աղբիւր՝ Ferdinand Brockes, Quer durch Klein-Asien, Gütersloh, 1900)

Կը համարուի Ուրֆայի ըմպելի ջուրի լաւագոյն աղբիւրներէն մէկը։ Կը բխի քաղաքէն մօտ 12 քլմ հեռաւորութեամբ գտնուող Տօլամաճ լերէն։ Իուզ Փիանիի ջուրերուն մէջ լոգնալու կու գան զանազան հիւանդութիւններէ վարակուածներ, նկատի ունենալով որ ժողովուրդը կը հաւատայ որ աղբիւրին ջուրը բուզիչ յատկութիւններ ունի։ Անոր մօտակայ կայ վայրի տանձի հսկայ ծառ մը, որուն ճիւղերուն ուխտաւորներ կը կապեն կտաւի կտորներ՝ իրենց փափաքը կատարուած տեսնելու յոյսով։ Իուզ Փիրանի ժամանող ուխտաւորները ամէն կրօնքի ու ազգի կը պատկանին։ [23]

Ասորի համայնքը ունի քանի մը եկեղեցիներ, որոնցմէ գլխաւորը Ս. Պօղոս Պետրոսն է։ Նոր շինուած կառոյց մըն է, որ կը գտնուի Պէկ Գափուսի կոչուող քաղաքի դրան քով։ Եկեղեցիին մէջ կը պահուի հրաշագործ համարուող բանալի մը, որուն դերը ուշ լեզու ելլող երեխաներուն «բուժել» է։ Այսպէս, պատարագէն ետք քահանան «անխօս» մանուկը կը գրկէ, զայն կը տանի խորանին առջեւ ու բանալին կը դնէ անոր բերանը։ [24]

Ուրֆա. ասորիներու Ս. Պօղոս Պետրոս եկեղեցիին խորանը։ Այնպէս ինչպէս Ս. Աստուածածին եկեղեցւոյ խորանը այս մէկը եւս գործն է Մարտիրոս Սեւեանի (Աղբիւր՝ Արամ Սահակեան, Դիւցազնական Ուրֆան եւ իր հայորդիները, Պէյրութ, 1955)

Տեղեկութիւնները կցկտուր են այս եկեղեցիին մասին։ Գիտենք որ Ուրֆայի հայոց եկեղեցւոյ նման այս մէկն ալ կոչուած է Ս. Աստուածածին։ Գոյութիւն ունեցած է հին դարերէ ի վեր։ Օրինակ, յիշատակութիւն կայ որ 1631 թուականին յարձակման կ՚ենթարկուի, կը կողոպտուի եւ կը հրկիզուի։ Բայց նոյն տարին Կարմուճի հայերը կը վերանորոգեն զայն։ 19-րդ դարուն Խորէն Արք. Մխիթարեանի (1823-1903) առաջնորդութեան օրերուն հին եկեղեցին կը քանդուի եւ 1881-ին կը կառուցուի նորը, ճարտարապետութեամբ Յակոբ Արծիւեանի։

Գիւղի շրջակայքին կան նաեւ Ս. Յովհաննէս, Ս. Թադէոս, Ս. Կարապետ եւ Ս. Յակոբ ուխտատեղիները, որոնք աւերակ դարձած ժայռափոր վանքեր կամ ճգնարաններ են։ Կարմուճի մօտակայքին կան նաեւ Ս. Յակոբի, Ս. Մինասի, Ս. Մարտիրոսի եւ Սուրբ Եղիայի վանքերուն աւերակները։ Այս աւերակները կը գտնուին գիւղացիներուն պատկանող մշակելի տարածքներու մէջ։ [25]

Միակ տեղեկութիւնը այն է որ հայ բողոքական եկեղեցի մը գոյութիւն ունեցած է այս գիւղին մէջ։ [26]

Միակ տեղեկութիւնը որ գիտենք հայ լուսաւորչական եկեղեցի մը գոյութիւն ունի Սուրուճ՝ մեծամասնութեամբ քրտաբնակ քաղաքին մէջ։ Իսկ Սուրուճի հարաւը՝ Զիարէթ գիւղին մէջ, կը գտնուի Յակոբ Սրճեցիի գերեզմանը, որ ուխտատեղի մըն է։ [27]

Պիրէճիկի հայկական եկեղեցին կը կառուցուի 1880-ական թուականներուն եւ կը կոչուի Ս. Աստուածածին։ Ճիպինի եկեղեցին կը կոչուի Ս. Նիկողոս, Էհնէշինը՝ Ս. Մերկելիոս, իսկ Նիզիպի եկեղեցին՝ Ս. Աստուածածին։ [28]

• [1] Անհետացած կամ մզկիթի վերածուած եկեղեցիներէն եւ վանքերէն կը յիշուին հետեւեալները. Արճիճայ վանք, Ուրֆայի բերդին մէջ գտնուող՝ Ս. Սարգիս եկեղեցի (յետագային կը վերածուի մզկիթի), արեւելեան բերդին քով գտնուող՝ Ս. Թորոս, Ս. Գէորգ, Ս. Սոփիա, Ս. Քառասուն Մանուկ եկեղեցիները, Թլֆըտուր Tılfındır թաղամասի Ս. Թովմաս, Ս. Յովհաննէս, Ս. Մինաս եկեղեցիները, Հայր Աբրահամի լիճին մօտ գտնուող Ս. Կիրակոս եկեղեցին, քաղաքին հիւսիսսային պարիսպին մօտ գտնուող Ս. Պետրոս եկեղեցին։ Գիտենք նաեւ որ Ուրֆայի մօտակայ Ճոսաղ գիւղաքաղաքին մէջ մինչեւ առնուազն 17-րդ դարը Ս. Աստուածածին անունով հայկական եկեղեցի մը գործած է, բայց այս սրբատեղին կ՚անհետանայ, երբ հայկական կեանքն ալ այստեղ կը մարի եւ ամայի վայր մը կը դառնայ (Աբրահամ քհն. Արեւեան (Եդեսացի), Պատմութիւն Եդեսիոյ, 1881, Եդեսիա in Արամ Սահակեան, Դիւցազնական Ուրֆան եւ իր հայորդիները, հրատ. Ուրֆայի Հայրենակցական Միութեան, Պէյրութ, 1955, էջ 97, 115, 128, 130)։
• [2] Արեւեան, Պատմութիւն Եդեսիոյ, էջ 128։
• [3] Նոյն, էջ 113, 130; Սահակեան, Դիւցազնական Ուրֆան, էջ, 239։
• [4] Արեւեան, Պատմութիւն Եդեսիոյ, էջ 106, 108, 110, 113։
• [5] Նոյն, էջ 136։
• [6] Աբրահամ քհն. Արեւեան (Եդեսացի), Պատմութիւն Եդեսիոյ ԺԹ. դար, 1889, Եդեսիա, in Սահակեան, Դիւցազնական Ուրֆան, էջ 166։
• [7] Արեւեան, Պատմութիւն Եդեսիոյ ԺԹ. դար, էջ 171, 174-181։
• [8] Արեւեան, Պատմութիւն Եդեսիոյ ԺԹ. դար, էջ 183, 186; Սահակեան, Դիւցազնական Ուրֆան, էջ 361։
• [9] Արեւեան, Պատմութիւն Եդեսիոյ ԺԹ. դար, էջ 205, 214-215, 240-241; Յակոբ Հիսայեան, Եդեսիա, տպ. Արամազդ, 1962, Պէյրութ, էջ 43։
• [10] Սահակեան, Դիւցազնական Ուրֆան, էջ 358-363; Եդեսիացի հայ մը, Եդեսիոյ սոսկալի դէպքը եւ ողբերգութիւն կոտորածին Եդեսիոյ, տպ. Յ. Աւետարանեան, Շումլա, Պուլկարիա, 1904, էջ 14-18։
• [11] Սահակեան, Դիւցազնական Ուրֆան, էջ 543։
• [12] Նոյն, էջ 543-545։
• [13] Նոյն, էջ 1207։
• [14] Արեւեան, Պատմութիւն Եդեսիոյ, էջ 118; Արեւեան, Պատմութիւն Եդեսիոյ ԺԹ. դար, էջ 168, 227, 236, 257; Հիսայեան, Եդեսիա, էջ 43-44; Սահակեան, Դիւցազնական Ուրֆան, էջ 275, 344, 541, 551։
• [15] Արեւեան, Պատմութիւն Եդեսիոյ ԺԹ. դար, էջ 256; Սահակեան, Դիւցազնական Ուրֆան, էջ 310, 312, 336, 373, 547, 1207։
• [16] Արեւեան, Պատմութիւն Եդեսիոյ ԺԹ. դար, էջ 256; Սահակեան, Դիւցազնական Ուրֆան, էջ 311։
• [17] Հիսայեան, Եդեսիա, էջ 42-43; Արեւեան, Պատմութիւն Եդեսիոյ, էջ 47-51, 131։
• [18] Արեւեան, Պատմութիւն Եդեսիոյ, էջ 68։
• [19] Նոյն, էջ 138-139։
• [20] Հիսայեան, Եդեսիա, էջ 46-47; Արեւեան, Պատմութիւն Եդեսիոյ, էջ 62, 131։
• [21] Հիսայեան, Եդեսիա, էջ 47-48; Արեւեան, Պատմութիւն Եդեսիոյ, էջ 54-55; 130-131; Սահակեան, Դիւցազնական Ուրֆան, էջ 597։
• [22] Հիսայեան, Եդեսիա, էջ 44-45։
• [23] Նոյն, էջ 48։
• [24] Նոյն, էջ 48; Արեւեան, Պատմութիւն Եդեսիոյ, էջ 130; Արեւեան, Պատմութիւն Եդեսիոյ ԺԹ. դար, էջ 256։
• [25] Արեւեան, Պատմութիւն Եդեսիոյ, էջ 119; Արեւեան, Պատմութիւն Եդեսիոյ ԺԹ. դար, էջ 258; Սահակեան, Դիւցազնական Ուրֆան, էջ 312, 660, 664։
• [26] Սահակեան, Դիւցազնական Ուրֆան, էջ 335։
• [27] Արեւեան, Պատմութիւն Եդեսիոյ, էջ 131; Սահակեան, Դիւցազնական Ուրֆան, էջ 562։
• [28] Սահակեան, Դիւցազնական Ուրֆան, էջ 567։