Հեղինակ՝ Վարդի Քէշիշեան, 22 Նոյ. 2013 (վերջին փոփոխութիւնը՝ 22 Նոյ. 2013)

Պատմական բազմաթիւ փաստեր, ձեռագրական յուշարձաններ կը վկայեն հին ժամանակներէն սկսեալ Մարաշի եւ շրջակայքի մէջ ո'չ միայն հայկական հոծ ներկայութիւն մը, այլեւ կրօնա-եկեղեցական ընդարձակ եւ լաւ կազմակերպուած շրջանակի մը գոյութիւնը: Ասոր վառ ապացոյցներն են Մարաշի մերձակայքը՝ Սեւ Լերան (Ամանոս) հովիտներուն եւ ձորերուն մէջ՝ Արեգնի, Բարսեղեանց, Ս. Գէորգ, Ընկուզուտ, Շուղրի վանքերն ու վանական համալիրները, որոնք 12-13-րդ դարերուն եղած են ուսումնական կարեւոր կեդրոններ [1], իսկ բուն Մարաշ քաղաքին մէջ հայ եպիսկոպոսական թեմի եւ եկեղեցւոյ պատմութեան ծայրաթելը կ'երկարի մինչեւ 11-րդ դարու խորերը [2]:

Թաւիշով պատրաստուած Մարաշի ասեղնագործութիւն։ Կրօնական արարողութիւններու ընթացքին հագցուող եկեղեցականի տարազի զանազան մասերը։ Սեփականութիւն՝ Ս. Գէորգ եկեղեցիի, Հալէպ։ Գործ՝ Զուարթ եւ Նազելի Գութուճեան քոյրերու, 1980-ակններ (Աղբիւր՝ Հրազդան Թոքմաճեան, Մարաշի ասեղնագործութիւն, հրատարակութիւն՝ Մարաշի հայրենակցական միութեան – Գերմանիկ Վասպուրական մշակութային միութեան, Հալէպ, 2010)

Կը գտնուի Սեւ լեռներու մէջ (Ամանոս, Կեավուր լեռներ, Նուր Տաղլարը), Մարաշի մերձ Տօնկալայի շրջանը, կ'ենթադրուի, որ արդի Ենիքէօյ (Ենիճէգալէ) կոչուած վայրը ըլլալու է [3], ուր տեղակայուած են Քափուչին եղբայրակցութեան երկու հսկայ վանքերը, սակայն մինչեւ նոր ժամանակներ դեռ նշմարելի են հին վանքին փլատակները: Աղբիւրներու համաձայն Այգեկի վանքը կամ անապատը հիմնուած է 1166-1176 շրջաններուն, որ էր՝ «Ընդ հովանեաւ ասուածընկալ եւ հրաշազան սրբոց Սիովնի եւ Ս. Կարապետի» [4]: Հետազօտողներ վանքին Այգեկ անունը հայերէն այգեակ՝ փոքր այգի բառէն կը ստուգաբանեն, որ հիմք կու տայ ենթադրելու, թէ այգեգործութիւնը մեծ տեղ զբաղեցուցած է այս անապատին մէջ: Այս վանքին մէջ ապաստանած է առակագիր Վարդան Այգեկցին (12-13-րդ դարեր), ուրկէ առած է իր Այգեկցի մականունը: Հոն ան զբաղած է երիտասարդ կրօնաւորներու կրթութեամբ ու դաստիարակութեամբ, դասաւանդելով եւ անոնց համար խրատներ գրելով [5]:

Արեգին գիւղին անունով հասած է մեզի վանքին անունը, որ անկասկած անցեալին ուրոյն անուն մը ունեցած է: Արեգին (ներկայիս Ալապաշ) գիւղը կը գտնուի Մարաշի հիւսիսային կողմը, արեւելքէն սահմանակից է Ջահան (Ճիհան) գետին, արեւմուտքէն՝ Զէյթունի գետակին [6]: Եղած է Կապանի եպիսկոպոսանիստը: Կարճ ժամանակ մը եղած է Գրիգոր Վկայասէրի կաթողիկոսական կայանը [7]:

Սեւ լերան նշանաւոր վանքերէն. բազմանդամ եւ բաւական զարգացած վանք մը եղած է [8]: Հաւանօրէն եկեղեցին փոքր կամ խարխուլ վիճակ մը ունէր, երբ 12-րդ դարու սկիզբը ձեռնարկուած է նոր եկեղեցիի մը շինութեան, զոր աւարտելէ յետոյ տեղի ունեցած է հանդիսաւոր օծումը: Սակայն շէնքը շինողներ չեն հասած վայելել նորակառոյցը վերահաս երկրաշարժի պատճառով:

Սեւ լերան վանքերու շարքին պատկանած է: Կը յիշուի, որ անոր առաջնորդներէն՝ Տէր Ներսէս Անգլիա ճամբորդած է նպաստ հաւաքելու համար [9]:

Հաւանաբար Ընկուզուտ բերդին մերձակայքը գտնուած է Ընկուզուտ վանք-եպիսկոպոսարանը, որմէ առած է իր անունը: Սմբատ պատմիչ կը յիշէ, թէ Տէր Մխիթար եպիսկոպոսը Ընկուզուտէն կը մասնակցի Կիլիկիոյ Լեւոն Ա.ի թագակապութեան հանդէսին (1129 թ.) [10]: Մեզի հասած են նաեւ բազմաթիւ գրչագիր մատեաններ՝ գրուած կամ ընդօրինակուած «ի յանապատս որ կոչի Ընկուզեկ» [11]:

Սեւ լերան վանքերու մերձ ծաղկած է այս վանքը, եղած է եպիսկոպոսարան: Մատթէոս Ուռհայեցի Յեսուանց վանքը կը դնէ «մերձ ի Մարաշ» եւ կը հաղորդէ, թէ կործանած է երկրաշարժի հետեւանքով։

Կիլիկիոյ նշանաւոր վանքերէն, եղած է ուսման մեծ կեդրոն մը: Նշանաւոր այս վանքին ստոյգ տեղը յայտնի չէ: Հեղինակներ ոչ միայն իրարամերժ կարծիքներ կը յայտնեն անոր գտնուած վայրին մասին, այլեւ յաճախ Շուղրի վանքը կը նոյնացնեն Քեսունի Կարմիր վանքին հետ: Հ. Ղեւոնդ Ալիշան կը գրէ՝ «Ոմն՝ ի մէջ Մարաշոյ եւ Սսոյ ասէ, ոմն՝ Քեսնոյ...» [12]: Վարդան Պատմիչ իր «Պատմութեան» մէջ հետեւեալը կը գրէ. «Շուղր անապատ յարեւմտից հարաւոյ Մարաշու խնդրելի է» [13]: Մինչ Տէր Ղազարեան զայն Քեսունի Կարմիր վանքէն անջատ կը նկատէ. «Կը գտնուի Անտիրուն-Տօնկալա լեռնադաշտին մէջ, Մարաշի եւ Սիսի մէջ տեղուանքը (...), Շուղր գիւղին միջնաբլրակին վրայ», եւ կ'աւելցնէ թէ մինչեւ նոր ժամանակներ «կը տեսնուէին խորանին կիսաբոլոր կամարները եւ տանիքէն մաս մը» [14]:

Թաւիշով պատրաստուած Մարաշի ասեղնագործութիւն։ Կրօնական արարողութիւններու ընթացքին հագցուող եկեղեցականի տարազի զանազան մասերը։ Սեփականութիւն՝ Ս. Գէորգ եկեղեցիի, Հալէպ։ Գործ՝ Զուարթ եւ Նազելի Գութուճեան քոյրերու, 1980-ակններ (Աղբիւր՝ Հրազդան Թոքմաճեան, Մարաշի ասեղնագործութիւն, հրատարակութիւն՝ Մարաշի հայրենակցական միութեան – Գերմանիկ Վասպուրական մշակութային միութեան, Հալէպ, 2010)

Մարաշի պատմագրքի հեղինակը՝ Գրիգոր Գալուստեան կը հաղորդէ, թէ սոյն վանքը կը գտնուի Մարաշի արեւմտեան կողմը Տէօնկէլէ եւ Եէնիճէ-Քալէ գիւղերէն անդին: Այս վանքին մէջ ուսում առած ու զարգացած են Գրիգոր Պահլաւունին եւ իր եղբայրը՝ Ներսէս Շնորհալին, ուսուցիչ ունենալով Գրիգոր Բ. Վկայասէր, Բարսեղ Ա. Անեցի կաթողիկոսները: Տուած է փայլուն աշակերտներու հոյլ մը, «շնորհալի» կոչուող ընթացաւարտներ, որոնք եկեղեցական կեանքին մէջ հեղինակաւոր դէմքեր դարձած են [15]: Կը յիշուի, որ 1849-ին Գառնեցի Յովհաննէս վարդապետը մեծ ջանքեր գործադրած է այս վանքը շէնացնելու համար, սակայն աննպաստ հանգամանքներու բերմամբ չէ յաջողած:

կը գտնուի Մարաշի արեւմտակողմը՝ Հայ-թաղի բլուրին վրայ: Ուշագրաւ փաստ մըն է, որ վանքին գտնուած տեղը, ուր աւերակի հետքեր իսկ չէին մնացեր, տակաւին մինչեւ նոր ժամանակներ՝ Թէքքէ (վանք) կը կոչուէր, իսկ վանքին մօտիկ զառիվարի թաղը՝ Թէքքէ կամ Կեավուր մահալլէսի (Հայ-թաղ) [16]: Աւանդաբար կը պատմուի, որ թուրքեր յաճախակի ոտնակոխ կ'ընէին եւ կը խուզարկէին վանքը, պատրուակելով, թէ իբր հոն աւազակներ կ'ապաստանէին եւ գողօններ կը թաքցնէին: Այս ներխուժումներու ընթացքին կ'անարգէին եւ խոշտանգումներու կ'ենթարկէին վանականները, կը թալանէին վանքին արծաթեայ սպասներն ու թանկագին գոյքերը [17]:

Թաւիշով պատրաստուած Մարաշի ասեղնագործութիւն։ (Աղբիւր՝ Հրազդան Թոքմաճեան, Մարաշի ասեղնագործութիւն, հրատարակութիւն՝ Մարաշի հայրենակցական միութեան – Գերմանիկ Վասպուրական մշակութային միութեան, Հալէպ, 2010)

Մարաշցի ծերունիներ՝ իրենց մեծերէն լսած հետեւեալ զրոյցը վկայաբերելով, կը պատմէին, թէ 1750-ական թուականներուն՝ թուրք խուժանը բդեշխի գլխաւորութեամբ դարձեալ կը յարձակի Ս. Յակոբի վանքին վրայ եւ խուզարկելէ ետք կը հրամայէ հրդեհել վանքը, ապա կը խոշտանգէ ու կը գանակոծէ վանականները: Վանականներէն մաս մը կը փախի, մաս մըն ալ կը սպաննուի: Վանքին միաբաններէն՝ Ծերուն վարդապետը, ծերութեան պատճառով չի կրնար փախչիլ, վանքէն դուրս մօտակայ արտին մէջ կը սպաննուի եւ հետագային կը թաղուի վանքին մօտիկը գտնուող հայկական գերեզմանոցին մէջ: Կ'ըսուի, թէ հայեր ծանօթ էին այս վանականին գերեզմանին տեղին եւ այն վերածուած էր ուխտատեղիի [18]:

Նոյն աւանդութիւնը կը պատմէ, որ վանքին կործանումէն ետք, վեց միաբան վարդապետներ անպատսպար մնալով, կը դիմեն օրուան թուրք իշխանաւորին, որ իրենց աղօթատեղի մը յատկացնէ: Իշխանաւորը վանականները քաղաքէն դուրս արտաքսելով՝ իրարմէ հեռու, ամայի տեղեր մէկական հիւղակ շինել կ'արտօնէ: Հետագային, Փափազ Մէնզիլի կոչուող այդ հիւղակներուն տեղիքը կը կանգնուին Մարաշի վեց եկեղեցիները [19]:

Մէկ այլ աւանդութեան համաձայն, երբ Ս. Յակոբի հինաւուրց վանքը կը փլուզուի, վանքին վարդապետները չեն համարձակիր քաղաք մտնել եւ կ'ապաստանին քաղաքէն դուրս գտնուող հիւղակներուն մէջ, որոնք յետոյ եկեղեցիներու կը վերածուին [20]: Կ'ըսուի թէ այդ պատճառով Մարաշի վեց եկեղեցիները՝ բոլորն ալ քաղաքին ծայրամասերը շինուած են:

Ս. Յակոբի վանքին մասին պահպանուած աւանդազրոյցները հիմք ընդունելով, կարելի է հետեւցնել, որ վանքը փլուզուած է Մարաշի վրայ իշխող բռնաւորի մը կողմէ։ Վանական կառոյցին երբեմնի ճոխ եւ փարթամ գոյութեան մասին կը վկայեն Ս. Գէորգ եկեղեցւոյ մէջ պահուող տասնեակ մը գրչագիր մատեանները, եկեղեցական արծաթեայ իրեղէնները, որոնց համար կ'ըսուի, թէ Ս. Յակոբի վանքէն բերուած են [21], ինչպէս նաեւ ժողովրդի յիշողութեան մէջ պահպանուած եւ որպէս ուխտատեղի ծառայող Ս. Յակոբի տեղիքը՝ իր մէկ հատիկ ծառով:

Մարաշահայոց նախամեծար ուխտատեղին է այս, որ Մարաշի բարբառով Թաքսառաքոլ (Թադէոս առաքեալ) կը կոչուի: Կը գտնուի Մարաշի հիւսիսակողմը՝ բլուրի մը վրայ, Գըրգ-Կէօզ (Քառասնակ) կոչուած ակնաղբիւրին մօտ: Այս ուխտավայրին մասին տարածուած աւանդազրոյցներէն մէկը կը պատմէ, թէ Թադէոս առաքեալ դէպի Հայաստան ճամբու վրայ Մարաշ այցելած է, քարոզած ու բժշկութիւններ կատարած է՝ ցերեկները քաղաքին մէջ, գիշերները այս բլուրին վրայ անցընելով [22]:

Այս աւանդազրոյցին արձագանգներուն կը հանդիպինք նաեւ ձեռագրական աղբիւրներուն մէջ, որոնք կը հաստատեն զրոյցին պատմական հիմքը, թէպէտ այլուստ, Թադէոս առաքեալին փոխարէն կը յիշատակուի Բարթուղիմէոսը [23]:

Այլ յիշատակարանի մը համաձայն՝ Ս. Բարթուղիմէոս, երբ Հայաստան կ'երթար Աւետարանը քարոզելու, Գերմանիկ (Մարաշ) կը հասնի, ժողովուրդը կը հրաւիրէ քաղաքէն քառորդ ժամ հեռաւորութեամբ Քառասուն ակերու բխած տեղը, ուր կը քարոզէ ու հաւատացեալները կը մկրտէ ակնաղբիւրին ջրով [24]:

Վարդավառի տօնը համաժողովրդական ուխտագնացութեան օրն է Թաքսառաքոլի, երբ ժողովուրդը խուռներամ կը դիմէ դէպի Գըրգ-կէօզի (Քառասնակն) բարձունքը: Բոլորը միասին՝ մեծ ու պզտիկ, հարս ու աղջիկ, կին թէ տղամարդ կէսգիշերէն սկսեալ կը բարձրանան Թագսառաքոլի բլուրը, ուր արշալոյսի առաջին շողերուն հետ բացօթեայ ժամերգութիւն եւ Ս. Պատարագ կը կատարեն: Ուխտաւորներուն կողմէ մատաղ կը զենուի, ապա տեղի կ'ունենայ ժողովրդային տօնախմբութիւն, ուրախութիւն, երգ ու պար [25]: Նաեւ կը պատմուի, որ երբ Մարաշի մէջ աղէտ մը կամ համաճարակ պատահէր, հաւատացեալներ հոծ բազմութեամբ հսկումի կ'ելլէին Թաքսառաքոլի բլուրը՝ աղօթելու եւ փրկագործութիւն հայցելու:

կը գտնուի Թաքսառաքոլի բլուրին արեւմտեան կողմը՝ Գըրգ-կէօզի ակերէն քիչ մը վերօք [26]: Ս. Կատարինէն աւելի իբրեւ կիներու յատուկ ուխտատեղի ճանչցուած է, ուր կ'այցելէին կիներ ու աղջիկներ խումբեր կազմած: Աղբիւրը նշանաւոր է իր բժշկող ջուրի զօրութեամբ, ուր կու գան հիւանդներ, յատկապէս մալարիայէ (տենդ/սըթմա) տառապողներ, կը լոգնան ու կը լուացուին՝ առողջութիւն գտնելու յոյսով [27]:

կը գտնուի քաղաքին հարաւ-արեւելեան կողմը. ունի զոյգ ակեր, որոնցմէ մէկը՝ գմբեթով, միւսը՝ կամարով ծածկուած է [28]: Այս ուխտատեղին նոյնպէս Ս. Թադէոս առաքեալի անուան կը կապուի: Աւանդութեան համաձայն Ս. Թադէոս հոս մկրտած է նորադարձ քրիստոնեաներն ու այս ջուրով բուժած բորոտները: Սովորաբար մորթային հիւանդութիւններէ, մալարիայէ տառապողներ կու գան եւ այս աղբիւրին ջուրով կը լոգնան: Անոր մասին բազմաթիւ հիւանդներու բժշկութեան ու ապաքինման մասին դէպքեր կը պատմուի ժողովուրդին մէջ: Մարաշցի կիներ, մասնաւորապէս՝ Վարդավառի շաբթուան պահքի օրերուն, հոս կու գան լուացուելու եւ այդ ջուրով օծուելու, հաւատալով, որ այդպիսով զերծ կը մնան ամէն տեսակ հիւանդութիւններէ ու ախտերէ [29]:

Մարաշի բարբառով Սիւբ Թիւրիւս կոչուած ուխտավայրը կը գտնուի քաղաքին հիւսիսակողմը, բլուրի մը վրայ, ուր ատենօք մենաւոր ծառ մը կար [30]: Աղբիւրներու համաձայն անցեալին հոս գտնուած է Ս. Թորոսի վանքը, որ թէեւ շատոնց ամայացած ու աւերակի վերածուած է, բայց այդ վիճակին մէջ ալ միշտ սիրուած ուխտավայր մնացած է: Ուխտի օրը՝ Մեծ Պահոց երկրորդ շաբթուան Կիրակին, բազմաթիւ ուխտաւորներ հոս կու գան, քուրջի կամ լաթի կտորներ կը կապեն ծառին, հաւատալով, թէ իրենց հիւանդութիւններն ու ախտերը ծառին փոխանցելով՝ հովին կու տան [31]:

Հայկական Մարաշի լուսաւորչական/առաքելական վեց եկեղեցիներն են՝ Ս. Քառասուն Մանուկ, Ս. Սարգիս, Ս. Գէորգ, Ս. Ստեփաննոս, Ս. Կարապետ, Ս. Աստուածածին:

Ի բնէ բարեպաշտ ու եկեղեցասէր է մարաշցի հայը, առաւօտեան թէ երեկոյեան ժամերգութիւններուն՝ աղօթաւորներ մնայուն ներկայութիւն մը ունին, իսկ Կիրակի եւ տօն օրերուն ժողովուրդը խուռներամ կը դիմէ եկեղեցի եւ ջերմեռանդութեամբ կը հետեւի արարողութեանց՝ սկիզբէն մինչեւ վերջ [32]:

Մարաշի մէջ եկեղեցիները սովորաբար «թեմ» կը կոչեն, ինչպէս՝ Ս. Սարգիսի թեմ, Ս. Քառասուն Մանկանց թեմ, Ս. Գէորգի թեմ, եւլն [33]: Իւրաքանչիւր թաղ ունի իր ուրոյն եկեղեցին, ուր կը յաճախեն գլխաւորաբար թաղին բնակիչները: Բոլոր եկեղեցիները, բացառութեամբ Ս. Ստեփաննոսի, կառուցուած են քաղաքին ծայրամասային թաղերուն մէջ եւ ամէն կողմէ ժողովուրդին եկեղեցի յաճախելու դիւրութիւն կ'ընծայեն [34]:

Եկեղեցիները կը մատակարարուին ժողովուրդի տարեկան «իւղագին»ով, որ տեսակ մը եկեղեցական տուրք է, ինչպէս նաեւ տարբեր առիթներով կատարած նուէրներով [35]: Բոլոր եկեղեցիները ունին իրենց «իշխան-աղա»ները, որոնք առատ նուէրներով կ'օժանդակեն եկեղեցիներուն: Իւրաքանչիւր եկեղեցի ունի իր Թաղական Խորհուրդը, որուն անդամները կ'ընտրուին հանրային կեանքին մէջ հեղինակութիւն ունեցող ազդեցիկ դէմքերէ: Աւելի ուշ, 1908-ի Սահմանադրութեան յաջորդող շրջանին, եկեղեցիներուն մէջ կը սկսին կազմուիլ հոգաբարձական մարմիններ՝ դպրոցական, բարեսիրական գործերը վարելու համար [36]: Հոգեւորականները, մանաւանդ ծխատէր քահանաները, մեծ ազդեցութիւն ունին եւ կը վայելեն ժողովուրդին անվերապահ յարգանքն ու համարումը:

Մարաշի հայ եկեղեցիները միշտ առաջին թիրախներն են եղած ազգային-կրօնական ճնշումներու բռնկումներու պահուն: Մարաշի եկեղեցիները ծանր հարուած կրեցին 1895ի Համիտեան ջարդերու ատեն, երբ աւերի ու հրդեհի զոհ դարձան եկեղեցի, հօտ ու հովիւ միատեղ: Հազիւ վերականգնած եւ քիչ շատ բնականոն վիճակ մը ստացած, վրայ հասան 1915-ի ցեղասպան ջարդերն ու տեղահանութեան յայտնի եղելութիւնները, եւ վերջին՝ 1920-ի Մարաշի աղէտը, որուն ընթացքին հազարաւոր մարաշցիներու հետ մոխիրներու մէջ շիջեցան նաեւ անոնց գոյութեան վկայարանները՝ եկեղեցիները:

Որպէսզի ամբողջական ըլլայ մեր պատկերացումը Մարաշի հայոց եկեղեցիներուն մասին, արժէ անցնիլ հին քաղաքի դարալանջ փողոցներէն, ուր կը վերագտնենք հայկական Մարաշը՝ իր վեց եկեղեցիներով:

Մարաշ քաղաքը կառուցուած է եօթը բարձր բլուրներու եւ բլրակողերու վրայ: Ասոնք իրարմէ կը բաժնուին ձորերով ու բլրամէջ հովիտներով, այսպէս՝ բլուր եւ ձորամէջ կը միաւորեն քաղաքին 41 բնական թաղերը: Հայ Մարաշը՝ իր եկեղեցիներով կը զբաղեցնէ ծայրամասային թաղերէն կէսէն աւելին, ամբողջութեամբ հայաբնակ կամ խառն՝ հայ եւ թուրք համակեցութեամբ թաղերու մէջ, ինչպէս՝ Գարամանլը, Աճէմլի, Ալչը-քէօյ, Շեքերտերէ, Թէքքէ, Հայթաղ, Քիւմպէթ, Շէյխ-մահալլէսի, Գույուճագ եւլն:

Մարաշի Տէր Ղեւոնդ քհնյ. Նահապետեանն ու ընտանիքը, 1894-ին (Աղբիւր՝ Մարաշի Տէր Ղեւոնդ քահանայի յուշերը, խմբագիր՝ Վահան Տէր-Ղեւոնդեան, Երեւան, 2013)

Քաղաքին հարաւային կողմը, հոն ուր կը վերջանան շուկաները՝ մեզ կը դիմաւորէ Ս. Քառասուն Մանուկ Մայր Եկեղեցին: Մարաշի եկեղեցիներուն ամէնէն բազմամարդն ու բարգաւաճն է Ս. Քառասուն Մանուկը. հոս է նաեւ Ազգ. Առաջնորդարանը, եւ իբրեւ առաջնորդանիստ եկեղեցի՝ Մայր եկեղեցի կոչուելու հանգամանքը ունի [37]:

Ս. Քառասուն Մանուկի յառաջամասով կ'անցնի Շահատիլ տանող Մարաշի կեդրոնական պողոտան, իսկ ետեւի կողմը կը գտնուի հին զօրանոցը: 1884ի Յուլիսին Մարաշի մէջ պատահած «մեծ հրդեհը», կը հասնի մինչեւ Ս. Քառասուն Մանուկ եկեղեցին, որ սակայն հրաշքով կը փրկուի շուրջ բոլորը լափլիզող կրակի բոցերէն: Մարաշի պատմութիւնը արձանագրող հեղինակներու հաղորդմամբ, հրդեհը կը բռնկի քաղաքին հարաւային կողմը՝ քիւլէկճի պազար կոչուած վայրէն եւ կ'այրէ ընդհանուր շուկայի երկու երրորդը՝ յարակից շէնքերով եւ կանգ կ'առնէ Ս. Քառասուն Մանուկ եկեղեցիին խիստ մօտիկը, որուն փրկութիւնը ժողովուրդը կը վերագրէ աստուածային պաշտպանութեան: Մարաշցի նշանաւոր աշուղներէն Տատեր, նոյնիսկ տեսթան մը յօրինած է այս դէպքին առիթով.

Հայատառ թրքերէն՝

Պէօյիւք գըշլա թէմամըյլա հէփ եանտը,
Աթէշ Գըրգլար Քիլիսայա տայանտը,
Տէտիլէր իւչ մէլէք իւսթիւնէ էնտի,
Կէօրէնլէր չօգ, պունըն եօգ տըրեալանը [38]:

Թրքերէն
Büyük kışla tamamıyla hep yandı,
Ateş Kırklar Kiliseye dayandı,
Dediler üç melek üstüne indi,
Görenler çok, bunun yoktur yalanı.

Թարգմանութիւն՝
Մեծ զօրանոցը ամբողջովին այրեցաւ,
Կրակը Քառասունք եկեղեցիին դէմ կեցաւ,
Ըսին՝ երեք հրեշտակ իջան անոր վրան,
Տեսնողներ շատ են, ասոր սուտը չի կայ:

1895-ի Համիտեան ջարդերէն առաջ, Ս. Քառասունքը՝ ինչպէս կը սիրեն կոչել զայն մարաշցիք, ամբողջութեամբ նորոգուած, ծեփուած եւ զարդանկարուած է: Բնական է, որ մարաշահայեր, առաւել եւս նոր բարգաւաճող հարուստ եւ երեւելի վերնախաւը, պիտի ուզէին աւելի պայծառ ու բարեկարգ տեսնել իրենց եկեղեցին, մանաւանդ որ իբրեւ Մայր Եկեղեցի Ս. Քառասուն Մանուկը մշտապէս կը վայելէր Մարաշի հայ վաճառականներու, իշխաններու հովանաւորութիւնն ու բարեսէր ժողովուրդին հոգածութիւնը [39]:

Ս. Քառասուն Մանուկ եկեղեցւոյ հին սերունդի քահանաներէն է Տ. Մինաս քահանան, հայրը՝ Տ. Վարդան Քհնյ. Տէր-Մինասեանի: Ս. Քառասուն Մանուկի մէջ երկար տարիներ՝ 1847-1887, քահանայագործած է Տ. Նահապետ Ա. Քհնյ. Տէր Կարապետեանը: Առաջին Համաշխարհային պատերազմէն առաջ (1914) եկեղեցին ունի երեք քահանայ՝ Տ. Ղեւոնդ Ա. Քհնյ. Տէր Նահապետեան, Տ. Վարդան Ա. Քհնյ. Տէր Մինասեան եւ Տ. Հմայեակ Քհնյ. Վարժապետեան [40]:

Մովսէս քհնյ. Տէր Յովհաննէսեան (ձախին), Արսէն քհնյ. Տէր Յովհաննէսեան (աջին) (Աղբիւր՝ Գրիգոր Գալուստեան, Մարաշ կամ Գերմանիկ եւ Հերոս Զէյթուն, Նիւ Եորք, 1934)

Հեռուն՝ քաղաքի արեւելեան ծայրամասը, բարձրադիր դիրքի մը վրայ, իր լայն փէշերը փռած է Քիւմպէթ (հայերէն Գմբեթ) կոչուած թաղամասը՝ իր Ս. Սարգիս եկեղեցիով: Իրականութեան մէջ երկու եկեղեցիներ կան հոս՝ հին եւ նոր, մին՝ ձմեռնային, միւսը՝ ամառնային [41]: Բնականաբար, նոյն շրջափակի մէջ երկու եկեղեցիներու գոյութիւնը ճոխութենէ յառաջ եկած չէ, այլ անհրաժեշտութենէ. հին եկեղեցին ամբողջութեամբ գետնափոր է, քանի մը կանգուն բարձրութեամբ պատերով, ցած պատուհաններով եւ գետնէն քիչ մը բարձր տանիքով: Կը պատմուի, որ եկեղեցիի շինութեան ատեն թուրքեր արգելք եղած են անոր բարձրացուելուն, այդ պատճառով ալ հայեր գետնափոր շինած են զայն: Կ'ըսուի թէ խափանարար թուրքերու պարագլուխը՝ Տուլ Գատըրլը պէյէրէն՝ Ասլան պէյ, գիշեր ժամանակ իր երազին մէջ կը պատժուի եկեղեցւոյ սուրբէն. Ս. Սարգիս Խտըրէլլէզ-Արագահաս սուրբը իր ձիով ոտնակոխ ըրած է զայն, որմէ ետք պէյը զղջացած եւ ինք ալ օժանդակած է շինութեան եւ նոյնիսկ տարեկան որոշ գումար մը յատկացուցած է եկեղեցւոյն [42]:

Ձմրան ցուրտ եղանակին, ցած եւ մութ այս եկեղեցին կը շարունակէ ծառայել թաղեցիներու հոգեւոր կարիքներուն, սակայն, ի վիճակի չէ թաղին ամբողջ ժողովուրդը պարփակել։ Անպատեհութիւնները աւելի կը շեշտուին ամրան ամիսներուն, ուստի հին եկեղեցիին քովիկը նոր բաժին մըն ալ կը կառուցուի, որ կէս մը բացօթեայ է՝ յատկապէս ամրան տաք օրերուն ժամերգութիւն կատարելու համար: Աղբիւրներու համաձայն, այս եկեղեցւոյ շինութեան եւ կոչնակին համար յատուկ հրովարտակ ստացուած է Սուլթան Մահմուտ Ա.է՝ ՌՃՂ-ին (1741) [43]:

Տէր Յովհաննէս Վարժապետեան (1829-1904) (Աղբիւր՝ Գրիգոր Գալուստեան, Մարաշ կամ Գերմանիկ եւ Հերոս Զէյթուն, Նիւ Եորք, 1934)

Ս. Սարգիսի հին սերունդի հոգեւոր հովիւներէն կը յիշուի Մարտիրոս Ծ. Վրդ. Պալեան, քահանաներէն՝ Տ. Մարկոս Քհնյ. Պալեան, Տ. Ղազար Ա. Քհնյ. Աղազարեան, Տ. Պետրոս Ա. Քհնյ. Սեւուկեան, Տ. Մատթէոս Քհնյ. Գարաեափուճեան: Ս. Սարգիսի մէջ երկար տարիներ քահանայագործած է Տ. Յովհաննէս Ա. Քհնյ. Վարժապետեան: Վերջին քահանաներէն են՝ Տ. Մովսէս Տէր Յովհաննիսեան եւ Տ. Գրիգոր Վարժապետեան [44]:

Միջնաբերդէն հիւսիս՝ դէպի կառավարական շէնքը առաջնորդող պողոտային վրայ կը գտնուի Ս. Ստեփաննոս եկեղեցին, դէմ յանդիման՝ զինուորական հիւանդանոցին: Ունի քարաշէն եւ հաստատուն շէնք մը, կիցը՝ նախակրթարանի յատուկ շէնքեր: Բերդին մօտ ըլլալուն պատճառով մարաշցիք զայն կը կոչեն՝ Գալատիպի ժամը (քալաա-բերդ, տիպ-կից, մօտ) [45]:

Ժողովուրդին բազմութեան առումով Ս. Քառասուն Մանուկէն ետք երկրորդ տեղը կը գրաւէ Մարաշի եկեղեցիներուն շարքին: Կիլիկիոյ Մկրտիչ Քէֆսիզեան Կաթողիկոսը (1871-1894) Մարաշ գտնուած միջոցին, ընդհանրապէս հոս կ'իջեւանի, կառավարութեան շէնքին աւելի մօտ ըլլալուն համար: Ս. Ստեփաննոս եկեղեցին բարգաւաճ վիճակի մը կը հասնի յատկապէս Մարաշի երեւելիներէն՝ մեծահարուստ Տէօվլէթ էֆ. Չօրպաճեանին եւ իր որդիներուն օրով, վայելելով բարեսէր այս ընտանիքին նիւթական եւ բարոյական նեցուկը [46]:

Ս. Ստեփաննոսի հին շրջանի քահանաներէն կը յիշուի՝ Տ. Մեսրոպ Քհնյ. Տէր Մեսրոպեան, Տ. Պետրոս Քհնյ. Տէր Պետրոսեան, Տ. Վահան Քհնյ. Տէր Շահինեան: Աւելի նոր ժամանակներու քահանաներէն են՝ Տ. Սահակ Քհնյ. Տէր Պետրոսեան, Տ. Տիգրան Քհնյ. Մէրճէնեան եւ Տ. Յակոբ Քհնյ. Ասլանեան [47]:

Ս. Ստեփաննոսէն կը յառաջանանք դէպի հիւսիս. երկար զառիվայր ճանապարհը կ'առաջնորդէ դէպի Ագ-տէրէ թաղին Ս. Կարապետ Եկեղեցւոյ խորհրդաւոր շրջակայքը, քաղաքին գրեթէ հիւսիսային ծայրամասը:

Ժողովուրդի թիւի առումով՝ շատ հարուստ եկեղեցի մը չէ Ս. Կարապետը, սակայն, եկեղեցւոյ շէնքը եւ քովի դպրոցը բաւական գեղեցկաշէն են: Բակին մէջ խնամուած ծաղկանոց մը կայ, որ զմայլելի տեսարան մը կը հաղորդէ միջոցին [48]: Ամէն տարի Վարդավառի տօնին եկեղեցւոյ տօնախմբութեան օրն է, ժողովուրդը խուռներամ բազմութեամբ կը դիմէ Ս. Կարապետ՝ իբրեւ ուխտատեղի, ձեւով մը կարծես փոխարինելով անցեալի վանքերն ու ուխտատեղիները:

Ս. Կարապետը բաւական շէն եւ բարգաւաճ վիճակ մը կ'ունենայ Մուհապպէթճի (հոգեւորական խմբակ մը) Գրիգոր Վրդ. Ոսկերիչեանի օրօք, որ իր ազդու քարոզներով ապաշխարութեան կը հրաւիրէ բարեպաշտ ժողովուրդը [49]:

Ս. Կարապետը յաճախ զուրկ է մնայուն քահանայէ, մերթ այցելու քահանաներ եւ վարդապետներ կը հովուեն թեմին ժողովուրդը:

1880-ական թուականներուն Ս. Կարապետի մէջ կը քահանայագործէ Տ. Կարապետ Քհնյ. Կիւլիւզեան, որ յետոյ Այնթապ կը փոխադրուի: Հետագային կ'ունենայ իր արժանաւոր հովիւը յանձին Տ. Ներսէս Քհնյ. Շահինեանի, որ տարագրութեան ատեն կը վախճանի [50]:

Մարաշի Ս. Գէորգ եկեղեցւոյ աղքատաց խնամակալութիւն, 10 Մայիս 1895։ Նստած, ձախէն աջ՝ Յարութիւն Տէր Յարութիւնեան, Նազարէթ Տիշչէքէնեան, Դաւիթ Գարաօղլանեան-Գարակիւլեան, Տէր Յարութիւն քհնյ. Թապագեան, Փանոս Գալայճեան, Յովհաննէս Գալայճեան (Աղբիւր՝ Գրիգոր Գալուստեան, Մարաշ կամ Գերմանիկ եւ Հերոս Զէյթուն, Նիւ Եորք, 1934)

Քաղաքին արեւմտեան ծայրամասը, երեք բարձր բլուրներու ստորոտը իրար խաչաձեւող ձորերու հովիտին վրայ կը տարածուի Շեքերտերէ ձորամէջի թաղը, որուն կեդրոնը կը գտնուի Ս. Գէորգ եկեղեցին: Շեքերտերէն զուտ հայաբնակ թաղ մըն է, ունի 180-185 տուն բնակչութիւն: Թաղին եւ թաղեցիներուն պարծանքը հանդիսացող Ս. Գէորգ եկեղեցին, հողէ հարթ տանիքով հսկայ շէնք մըն էր, որ կրնար 5-600 ժողովուրդ պարփակել [51]:

Մարաշի հայոց պատմութեան եւ յատկապէս Շէքէր Տէրէ թաղին եւ Ս. Գէորգ եկեղեցւոյ մասին անգնահատելի է ուսուցիչ Նշան Սաաթճեանի Մարաշի պատմագիրքին համար պատրաստած գրութիւնը, ուր մանրամասն եւ արժէքաւոր տեղեկութիւններ կը հաղորդէ Ս. Գէորգ թեմին քահանաներուն, կարեւոր դէմքերուն եւ դէպքերուն մասին, ինչ որ ըստ Մարաշի պատմագիրքի հեղինակին, դժբախտաբար, կարելի չէ եղած հայթհայթել միւս եկեղեցիներու պարագային [52]:

Սաաթճեան կը պատմէ, որ 1895-էն առաջ, Շեքերտերէն շէն թաղ մըն էր եւ եկեղեցին պայծառ: Թաղեցիները հռչակաւոր էին իրենց քաջութեամբ, այնքան, որ թուրքեր Քիւչիւկ Զէյթուն (Փոքր Զէյթուն) անունը տուած էին անոր [53]:

1895էն առաջ Ս. Գէորգ եկեղեցւոյ քահանաներն են՝ Տ. Յարութիւն Յարութիւնեան, Տ. Մեսրոպ Տիշչէքէնեան, Տ. Գէորգ Չարխափանեան եւ Տ. Կարապետ ու Տ. Զաքար Սաաթճը Քէյիշօղլուեան եղբայրները:

Շեքերտերէի Ս. Գէորգ եկեղեցւոյ վերաշինութեան հիմնարկէքը, 1907։ Նկարին կեդրոնը կ՚երեւի Մարաշի Առաջնորդ Կորիւն Վրդ. Եսայեանը (սքեմով եւ վեղարով)։ Ճիշդ ձախին կանգնած է Փառէն Ծ. Վարդապետը (առանց վեղարի) (Աղբիւր՝ Գրիգոր Գալուստեան, Մարաշ կամ Գերմանիկ եւ Հերոս Զէյթուն, Նիւ Եորք, 1934)

1895ի Համիտեան ջարդերուն զոհ կ'երթայ նաեւ Ս. Գէորգ եկեղեցին, որ ամբողջութեամբ կը հրկիզուի: Ողջ մնացածներ աւերակներուն շուրջ համախմբուելով կը սկսին վերականգնել իրենց եկեղեցին [54]:

Թաղին եւ եկեղեցիին հրկիզումէն միայն 10-11 տարիներ ետք ժողովուրդը կը ձեռնարկէ նոր եկեղեցիի շինութեան գործին: Կը քանդուի առժամեայ կառուցուած նախկին շէնքը եւ անոր տեղ կը կանգնուի նոր սրբատաշ քարերով եկեղեցին: Հարկ է մասնաւորել այդ օրերու առաջնորդ Կորիւն Վրդ. Եսայեանին անմիջական աջակցութիւնն ու զորակցութիւնը, որ իրեն աջակից ունենալով եկեղեցւոյ ժողովուրդը, 1907-ին կը ձեռնարկէ եւ 1908-ին իր լրումին կը հասցնէ 7-800 հոգի բովանդակելու չափ ընդարձակ, բարձրակամար եկեղեցւոյ շինութիւնը, որ պատիւ կը բերէ թաղի ժողովուրդին: Մօտ 800 օսմ. ոսկի կազմող շինութեան ծախքը, ամբողջութեամբ կը հոգացուի թաղին աղաներուն եւ համայն ժողովուրդին կողմէ, որ իր կարողութենէն աւելին կու տայ. «Մարդ չէր գիտեր թէ ուրկէ եւ ինչպէս գոյացաւ այդքան մեծ գումար մը,- կը գրէ Սաաթճեան, - աւերակներու մէջէն փիւնիկի պէս յառնող ժողովուրդի մը ծոցէն, երբ հիմը դնելու ատեն հազիւ 40 ոսկի կար գանձին մէջ» [55]:

Պատերազմի նախօրէին Ս. Գէորգ թեմին քահանան է Տ. Յարութիւն Քհնյ. Ժամկոչեան:

Ահա' Ս. Աստուածածին յիրաւի հազարամեայ եկեղեցին՝ փառաւորապէս բազմած Հայ-Թաղին (Թէքքէ Մահալլէսի) կեդրոնը, բարձրադիր եւ քարաշէն: Ս. Աստուածածինը Մարաշի մէջ միակ հին եկեղեցին է, որուն մասին յիշատակութիւններու կը հանդիպինք 11-րդ դարէն սկսեալ. 1084ին՝ Մարաշի իշխանապետ Փիլարտոսի օրերուն, այս եկեղեցին կը յիշուի իբրեւ առաջնորդանիստ՝ «Սրբոյ Աստուածածնայ Պատկեր» անունով, առաջնորդութեամբ՝ Տ. Յովհաննէս Արքեպիսկոպոսի [56]:

Յատկանշական է, որ հնագոյն այս եկեղեցին շատ հեռու չէր կամ անմիջապէս քովը կը գտնուէր նոյն թաղին մէջ գտնուող պատմական Ս. Յակոբ վանքին, որ առիթ կու տայ ենթադրելու, որ վաղ միջնադարէն սկսեալ այս վայրը եղած է հայ եկեղեցական եւ ուսումնական բաւական աշխոյժ եւ կարեւոր կեդրոն մը:

Անցնինք, սակայն, պատմութեան հարուստ դրուագներ պարունակող այս էջերէն, հասնելու համար աւելի նոր ժամանակներ, արդէն 19-րդ դարակէսի Հայ Թաղը, որ թէեւ պահած է իր հայկականութիւնը՝ իր բնակչութեամբ, ուրոյն եկեղեցիով եւ նոյնիսկ անունով, սակայն, կորսնցուցած է երբեմնի իր փայլքը՝ դերն ու դիրքը: Հայ Թաղի բնակչութիւնը, հետեւաբար նաեւ եկեղեցիի ժողովուրդի մեծամասնութիւնը աղքատ ընտանիքներէ կը բաղկանայ, թաղին մէջ չկան երեւելի հարուստ վաճառականներ, որոնք յանձնառու ըլլան թեմին կարիքներուն: Այդուհանդերձ, եկեղեցին կը պահէ կից փոքրիկ դպրոցը:

1800-ականներու վերջերը ասպարէզ իջած ուսեալ եւ զարգացած երիտասարդներ կը նուիրուին թաղին եկեղեցական ու կրթական գործին: 1879ին Մամիկոնեան Ընկերութեան ջանքերով [57], Ս. Աստուածածին եկեղեցիի շրջափակին մէջ կը կառուցուի օդասուն, երկյարկանի դպրոցի նոր շէնքը [58]:

Ս. Աստուածածին եկեղեցւոյ քահանաներէն կը յիշուի Տ. Կարապետ Քհնյ. Աղայեան (Աղոյ իրէց): Աւելի նոր ժանանակներու քահանաներն են՝ Տ. Կարապետ Քհնյ. Տէր Կարապետեան, Տ. Յովհաննէս Քհնյ. Տէր Յովհաննէսեան, Տ. Արսէն Քհնյ. Տէր Յովհաննէսեան: Վերջին քահանան է Տ. Յակոբ Քհնյ. Տալգըլըճեան, որ իր հօտին հետ ողջակէզ կ'ըլլայ 1920-ի Մարաշի վերջին ջարդի օրերուն [59]:

Մարաշի Ս. Փրկիչ եկեղեցւոյ ներսը (Աղբիւր՝ Գրիգոր Գալուստեան, Մարաշ կամ Գերմանիկ եւ Հերոս Զէյթուն, Նիւ Եորք, 1934)

Շինարարական աշխատանքները կը սկսին 1860ին, հին քաղաքի Խաթունիէ թաղին մէջ, եկեղեցիի շինութեան համար նախապէս գնուած եւ սուլթանական հրովարտակով հաստատուած հողամասին վրայ: Օծումը տեղի կ'ունենայ 1865-ի Դեկտեմբեր 29-ին:

Իբրեւ ճարտարապետական կառոյց՝ Ս. Փրկիչ եկեղեցին յիրաւի, քաղաքին առաւել աչքի ինկող շինութիւններէն է: Ահա թէ ինչ կը գրէ եկեղեցւոյ ճարտարապետական նկարագրին անդրադարձած հեղինակը. «Ս. Փրկիչ նորակառոյց եկեղեցին քարաշէն եւ գեղեցիկ ոճով շինուած էր, փոքր եւ մեծ վեց գմբէթներ 12 սեւ քարէ սիւներու վրայ հաստատուած» [60]:

Եկեղեցին ունի արտաքուստ ուղղանկիւն յատակագիծ, երկայնքը՝ 32 մ., լայնքը՝ 16 մ.: Նկարագրութեան համաձայն եկեղեցւոյ որմերը ամբողջութեամբ զարդարուած են որմնանկարներով: Խորանները երեքն են՝ յանուն Յիսուս Փրկչի, Ս. Աստուածածնայ եւ Ս. Գրիգոր Լուսաւորչի, իրենց ընծայուած սուրբին պատկերներով մէկտեղ: Արժէքաւոր է յատկապէս Ս. Գրիգոր Լուսաւորիչի իւղաներկ պատկերը, որ արուեստի գործ մըն է [61]: Եկեղեցւոյ շքամուտքին վերը զետեղուած է քաղաքին առաջին կայ կաթոլիկ Առաջնորդ՝ Աբէլեան Պետրոս Գերապայծառին իւղաներկ պատկերը:

Յայտնի է, որ ե'ւ եկեղեցւոյ ե'ւ առաջնորդարանի շինութեան ծախսերուն իր մեծ բաժինը կը բերէ ժողովուրդը: Ի դէպ, ըստ Գալուստեանի՝ Նափոլէոն Գ. կայսրը առատաձեռնօրէն նպաստած է սոյն շինութեանց [62]:

Եկեղեցւոյ շրջափակին մէջ կը գտնուին նաեւ Աբէլեան Գերապայծառին կառուցած վարդապետաց բնակարանը եւ Աղջկանց վարժարանը:

Կղեմէս Եպիս. Միքայեալեան (1820-1890) (Աղբիւր՝ Գրիգոր Գալուստեան, Մարաշ կամ Գերմանիկ եւ Հերոս Զէյթուն, Նիւ Եորք, 1934)

Հետագային, եկեղեցւոյ հիւսիսային կողմը կը կառուցուի վեց սենեակներէ բաղկացած Մայրապետանոցի շէնքը, սակայն, դեռ չ'ամբողջացած 1865 Յունիս 4-ին կը հրդեհի: 1868-ին կը վերաշինուի ֆրանսական կառավարութեան օժանդակութեամբ, բայց ոչ նախկինին պէս գեղեցիկ եւ հաստատուն [63]:

Յովսէփ Տէր Վարդանեան կը նշէ, որ «Ս. Փրկիչ եկեղեցին տեսակ մը մենաստան եւ կուսանոց եւս էր: Ունէր տասնյակ վարդապետներ եւ մայրապետներ» [64]:

1889-ին Կղեմէս Եպիսկ. Միքայէլեանի օրօք, Մարաշի երեւելի վաճառականներէն՝ Յակոբ աղա Խրլագյանի ծախքով եկեղեցին կ'օժտուի գեղեցիկ ոճով սիւներու վրայ կանգնած զանգակատունով մը, որուն վրայ կայ հետեւեալ արձանագրութիւնը.

«Կառուցաւ զանգակատունս յառաջնորդութեան Տեառն Կղեմայ Վարդ.ի Միքայէլեան Գաղատացւոյ, Եպիսկոպոսին Գերմանիկոյ, ծախիւք Յակոբ Աղայի Խըրլագեան, եւ այլ բարերարաց ազգիս, 1889» [65]:

Մարաշի վերջին պարպումէն առաջ Կաթոլիկ հայոց առաջնորդ գերապայծառն էր Աւետիս Արք. Արփիարեանը. Եկեղեցին ունէր տասի չափ վարդապետներ, եւ նոյնչափ մայրապետներ [66]:

1) Կղեմէս Եպիս. Միքայեալեանի յուղարկաւորութւինը։ Վախճանեալը՝ նկարին կեդրոնը։ Ձախ ծայրամասին ծնրադիր կեցած անձը՝ Յարութիւն էֆենտի Արըգեանն է, իսկ աջ ծայրամասը՝ Գէորգ Աղա Խըրլագեան (Աղբիւր՝ Գրիգոր Գալուստեան, Մարաշ կամ Գերմանիկ եւ Հերոս Զէյթուն, Նիւ Եորք, 1934)
2) Մարաշի մէջ հայ կաթողիկէ հոգեւորականներ, 1897-ին։ Նստած, ձախէն աջ՝ Մեսրոպ քհնյ. Մեսրոպեան, Յովսէփ Վրդ. Թաթլեան, Մանուէլ Վրդ. Պօյաճեան, Աւետիս Գերապայծառ Թիւրքեան, Գաբրիէլ քհնյ. Քէչէճեան, Յովհաննէս Վրդ. Քէմամճեան, Լեւոն Վրդ. Քէչէճեան։ Ոտքի, ձախէն աջ՝ Եղբայր Կարապետ Ղըզղընեան, Գէորգ Վրդ. Կորտիքեան, Վարդան Վրդ. Պաղչէճեան, Միքայէլ Վրդ. Քէչէճեան, Անտոն Վրդ. Մավեան (Աղբիւր՝ Գրիգոր Գալուստեան, Մարաշ կամ Գերմանիկ եւ Հերոս Զէյթուն, Նիւ Եորք, 1934)
3) Մարաշի մէջ հայ կաթողիկէ հոգեւորականներ եւ համայնքի անդամներ, 1915-ին։ Նստած, ձախէն աջ՝ Պետրոս Վրդ. Կոստանդեան, Յովհաննէս Վրդ. Քէմամճեան, Աւետիս Արք. Արփիարեան, Խորէն Վրդ. Կապատեան, Պօղոս Վրդ. Չալըգեան։ Ոտքի, կեդրոնի շարք, ձախէն աջ՝ Յովհաննէս Վրդ. Շատարեւեան, Մանուէլ Վրդ. Եալընթագեան, Յովհաննէս Վրդ. Թէրզեան, Կղեմէս Վրդ. Մալճեան, Յարութիւն Վրդ. Մալճեան։ Ոտքի, վերի շարք, ձախէն աջ՝ Եսայի Մումճեան, Եղբ. Լեւոն Սարգիսեան, Եղբ. Կարապետ Ղըզընճեան, Վարդավառ Ճապուրեան, Մկրտիչ Տօստօղրուեան (Աղբիւր՝ Գրիգոր Գալուստեան, Մարաշ կամ Գերմանիկ եւ Հերոս Զէյթուն, Նիւ Եորք, 1934)
4) Մարաշի մէջ հայ կաթոլիկ քոյրեր։ Նստած ձախէն աջ՝ Ք. Լուսիա Տուրնայեան, Ք. Մարիամ Նահապետեան, Ք. Գոհար Թաթլեան, Ք. Ստեփանիա Չագմագճեան, Ք. Թագուհի Մալճեան։ Ոտքի, ձախէն աջ՝ Ք. Մարիամ Քէմանըճեան, Ք. Ովսաննա Ֆէթթալեան, Ք. Ժոզէֆին Փարթամեան, Ք. Մարգրիտ Քիրէճեան, Ք. Փեբէ Աբէլեան, Ք. Սպասուհի Երէզեան (Աղբիւր՝ Գրիգոր Գալուստեան, Մարաշ կամ Գերմանիկ եւ Հերոս Զէյթուն, Նիւ Եորք, 1934)

Ֆրանչիսկեան Հայրերը Մարաշի մէջ նախ կը հիմնեն իրենց վանատուն-մատուռը՝ Ապարա-Պաշըի կոչուած ընդարձակ հողին վրայ: 1895-ի Համիտեան ջարդերէն ետք կը ձեռնարկեն քարաշէն մեծ եւ հոյակապ եկեղեցիի շինութեան՝ Փատուայի Ս. Անտոնի անուամբ: Գեղեցիկ դիրքի մը վրայ կառուցուած այս եկեղեցի-մենաստանը Մարաշի ամէնէն աչքառու կառոյցներէն էր, տեսանելի քաղաքին բոլոր հորիզոններէն: Եկեղեցւոյն կից կը գործէր նախակրթարանը [67]:

Մարաշէն ընդհանուր տեսարան մը։ Աջին, բարձրունքի վրայ կ՚երեւի ֆրանչիսքեաններու Փատուայի Ս. Անտոնի եկեղեցին (Աղբիւր՝ Միշէլ Փապուճեանի հաւաքածոյ)

Մարաշի մէջ ծառայած ֆրանչիսկեան Հայրերէն են՝ Հ. Մաթէրնօ Միւրէ, որ 35 տարի պաշտօնավարած է Մարաշ, Հ. Փաթրիչէ Վէրքլի, Հ. Ալպէրթօ Ամարիս եւ Հ. Ֆրանչիսկօ Տի Վիթթօրիօ: Մարաշցի Ֆրանչիսկեան հայ փատրէներէն կը յիշուին՝ Հ. Պէրարտօ Տը Շատարեւեան, Հ. Լէօնարտօ Ագըլեան, Հ. Ստեփանօ Եալընգաթեան, Հ. Կրէկօրիօ Տէվօղլուեան եւլն:

1) Մարաշի Ֆրանչիսկեան հայրերու Փատուայի Ս. Անտոնի եկեղեցին (Աղբիւր՝ Գրիգոր Գալուստեան, Մարաշ կամ Գերմանիկ եւ Հերոս Զէյթուն, Նիւ Եորք, 1934)
2) Ֆրանչիսկեան միսիոնի անդամներ, 1914-ին։ Նստած, ձախէն աջ՝ Ռըզքալլահ Սաքքալ (ուսուցիչ), Հայր Ֆրանսիս տը Վի Հօրիս, Հապիպ Էտտէ (Մարաշի մէջ Ֆրանսայի հիւպատոս), Հայր Փաթրիչէ Վէրքլի, Հայր Մաթերնօ Միւրէ, Եղբ. Օլիվիէ, Նազարէթ Տանայեան (ուսուցիչ)։ Ոտքի, ձախէն երկրորդը՝ Վարդան Մաթոսեան (ուսուցիչ) (Աղբիւր՝ Գրիգոր Գալուստեան, Մարաշ կամ Գերմանիկ եւ Հերոս Զէյթուն, Նիւ Եորք, 1934)

Հայ բողոքականներու առաջին հոգեւոր հաւաքը կամ պաշտամունքը տեղի կ'ունենայ 1850-ական թուականներուն՝ Սարգիս եւ Յակոբ Փաթփաթեան եղբայրներուն բնակարանը [68]:

Ժողովուրդին թիւին անընդհատ բարձրացումով, Փաթփաթեաններու ժողովարանը խիստ նեղ ըլլալով, որոշում կ'առնուի եկեղեցիի շինութեան ձեռնարկել: Տիվանլը թաղին մէջ այրած տան մը հողը գնելով եկեղեցիի հիմը կը դրուի: 1859 Սեպտեմբերի առաջին Կիրակին տակաւին կիսաւարտ շէնքին մէջ առաջին պաշտամունքը կը կատարուի [69]: Իսկ 29 Ապրիլ 1860-ին, Կիրակի օր՝ Պատուելի Պենիամին Շնայտըրի քարոզով եւ Մր. Փավըրսի նուիրման աղօթքով՝ 1500-ի հասնող ժողովուրդի ներկայութեամբ տեղի կ'ունենայ Ա. Եկեղեցիի նուիրման հանդիսաւոր պաշտամունքը [70]:

Վերապատուելի Աւետիս Կոստանդեան (ձախին) եւ Մատաթիա Գարագաշեան (աջին) (Աղբիւր՝ Գրիգոր Գալուստեան, Մարաշ կամ Գերմանիկ եւ Հերոս Զէյթուն, Նիւ Եորք, 1934)

9 Մարտ 1864-ին Ա. եկեղեցիէն 84 անդամներ բաժնուելով կը կազմեն Հայ Աւետ. Բ. Եկեղեցին Շեքերտերէի Տըշղափու թաղին մէջ վարձու տան մը մէջ [71]: 1866-ին կը ձեռնարկեն եկեղեցիի շինութեան, որ կ'աւարտի 1872-ին [72]: Կը յիշուի, որ Ա. Եկեղեցիին նուիրման աղօթքը մատուցանող՝ Մր. Փավըրս, 12 տարի ետք Բ. Եկեղեցիին նուիրման աղօթքը եւս կը մատուցանէ [73]:

9 Փետրուար 1873-ին Ա. եւ Բ. Եկեղեցիներու Միացեալ Ժողովի համաձայնութեամբ կը կազմուի Հայ Աւետ. Գ. Եկեղեցին՝ 54 անդամներով [74]: Ագտէրէ թաղին մէջ հաստատուած Գ. Եկեղեցւոյ նուիրման հանդէսը տեղի կ'ունենայ 6 Յունուար 1901-ին [75]:

Հայ Աւետարանական եկեղեցիներու «Կիլիկեան» Միութեան Մարաշի մէջ գումարուած համաժողովին (1890) մասնակիցները (Աղբիւր՝ Գրիգոր Գալուստեան, Մարաշ կամ Գերմանիկ եւ Հերոս Զէյթուն, Նիւ Եորք, 1934)

Մարաշի Հայ Աւետ. եկեղեցիներուն ծառայած առաջին հովիւներէն են՝ Պատուելիներ Աւետիս Կոստանդեան, Մուրատ Կիւլէսէրեան, Արիստակէս Նուսխէճեան [76], յաջորդ շրջանին՝ Պատուելիներ՝ Գէորգ Գազանճեան, Կարապետ Յարութիւնեան, Ահարոն Շիրաճեան, Աւետիս Պուլկուրճեան, Նազարէթ Հէղինեան եւլն [77]:

1. [1] Գրիգոր Գալուստեան, Մարաշ կամ Գերմանիկ եւ Հերոս Զէյթուն, Բ. հրատ., Նիւ Եորք, 1988, էջ 234:
2. [2] Նոյն, էջ 580:
3. [3] Հ. Համազասպ Ոսկեան, Կիլիկիայի Վանքերը, Մխիթարեան տպ., Վիեննա, 1957, էջ 101:
4. [4] Նոյն, էջ 102:
5. [5] Նոյն, էջ 103:
6. [6] Գալուստեան, էջ 77; Կիլիկիա. Փորձ աշխարհագրութեան արդի Կիլիկիոյ, Մատենադարան «Արաքսի», Պետերբուրգ, 1894, էջ 345:
7. [7] Ոսկեան, էջ 118:
8. [8] Նոյն, էջ 133։
9. [9] Նոյն, էջ 144:
10. [10] Նոյն, էջ 200։
11. [11] Նոյն, էջ 200-201:
12. [12] Նոյն, էջ 267:
13. [13] Նոյն:
14. [14] Նոյն:
15. [15] Գալուստեան, էջ 268:
16. [16] Նոյն, էջ 235:
17. [17] Նոյն, էջ 236։
18. [18] Նոյն:
19. [19] Նոյն:
20. [20] Նոյն, էջ 571:
21. [21] Նոյն, էջ 236։
22. [22] Նոյն, էջ 232; Յովսէփ Տէր-Վարդանեան, Մարաշի Ջարդը 1920-ին, Հալէպ, 2010, էջ 47:
23. [23] Գալուստեան Մարաշի պատմութեան նուիրուած իր երկասիրութեան մէջ, հակասութիւն մը կը նկատէ անուններուն զանազանութիւնը (էջ 232), մինչ այս անունները միասնութիւն մը կը կազմեն, մանաւանդ, երբ նկատի առնենք, որ Թադէոս եւ Բարթուղիմէոս առաքեալները ընդհանրապէս միատեղ կը յիշատակուին՝ իբրեւ Հայաստանի մէջ Աւետարանի առաջին քարոզիչներ:
24. [24] Գալուստեան, էջ 232; Տէր-Վարդանեան, էջ 48:
25. [25] Գալուստեան, էջ 233:
26. [26] Նոյն; Տէր-Վարդանեան, էջ 48:
27. [27] Նոյն:
28. [28] Նոյն:
29. [29] Նոյն:
30. [30] Նոյն:
31. [31] Նոյն, էջ 234:
32. [32] Նոյն, էջ 569:
33. [33] Նոյն։
34. [34] Նոյն, էջ 571:
35. [35] Նոյն, էջ 569:
36. [36] Նոյն։
37. [37] Նոյն։
38. [38] Նոյն։
39. [39] Նոյն։
40. [40] Նոյն, էջ 571-572:
41. [41] Նոյն, էջ 572:
42. [42] Նոյն:
43. [43] Նոյն, էջ 572:
44. [44] Նոյն։
45. [45] Նոյն:
46. [46] Նոյն:
47. [47] Նոյն, էջ 572:
48. [48] Նոյն:
49. [49] Նոյն:
50. [50] Նոյն, էջ 573:
51. [51] Նոյն:
52. [52] Նոյն:
53. [53] Նոյն:
54. [54] Նոյն, էջ 577:
55. [55] Նոյն, էջ 579:
56. [56] Նոյն:
57. [57] Նոյն, էջ 493:
58. [58] Նոյն:
59. [59] Նոյն, էջ 581:
60. [60] Նոյն։
61. [61] Ներկայիս երեք պատկերներն ալ Հալէպ կը գտնուին:
62. [62] Գալուստեան, էջ 635:
63. [63] Նոյն։
64. [64] Տէր-Վարդանեան, էջ 21:
65. [65] Գալուստեան, էջ 640:
66. [66] Տէր Վարդանեան, էջ 50:
67. [67] Նոյն։
68. [68] Գալուստեան, էջ 662։
69. [69] Նոյն, էջ 663-664:
70. [70] Նոյն, էջ 666:
71. [71] Նոյն։
72. [72] Նոյն։
73. [73] Նոյն։
74. [74] Նոյն։
75. [75] Նոյն, էջ 667:
76. [76] Նոյն, էջ 666:
77. [77] Նոյն, էջ 667: