Հեղինակ՝ Վարդի Քէշիշեան, 1 Նոյ. 2011 (վերջին փոփոխութիւնը՝ 1 Նոյ. 2011)

Մարաշի հայը աւանդապահ է, բարեպաշտ եւ կրօնասէր, անոր կեանքի ու առօրեայի անբաժան մասը կը կազմեն եկեղեցական տօներն ու ծիսական հանդիսութիւնները: Հարուստ եւ գունագեղ է մարաշահայոց տօնականին: Բոլոր տօներն ու տօնախմբութիւնները, որպէս կանոն, կ'ուղեկցուին եկեղեցական եւ ժողովրդական արարողակարգով: Այս երկուքը, թէեւ իրարմէ անջատ, սակայն, մէկը միւսէն բխող, մէկը միւսը ամբողջացնող զարմանալի ներդաշնակութիւն մը կը կազմեն Մարաշի հայկական տօներու եւ ծիսականիի մէջ:

Անյիշելի ժամանակներէն հայ ժողովուրդը ունեցած է իր ուրոյն տօնացոյցը: Ուսումնասիրողներ հայոց տօնացոյցի մէջ կը բացայայտեն վաղնջական շերտեր, որոնք կ'առնչուին արեւի, կրակի, ջուրի պաշտամունքին, մասնաւորաբար՝ հեթանոսական աստուածութիւններուն նուիրուած ծիսական հանդիսութիւններուն: Քրիստոնէութիւնը ընդունելէ ետք, աշխարհի շատ ժողովուրդներու նման, հայոց ժողովրդական տօնացոյցը եւս, հոգեւոր վերաիմաստաւորման ենթարկուելով, ձեւաւորուեցաւ քրիստոնէական աշխարհընկալման եւ եկեղեցական ըմբռնումներու ներքոյ, միաժամանակ պահպանելով ժողովուրդի մէջ արմատացած տօնական ծիսակարգի այլազան տարրեր:

Բնականաբար, կեանքի պայմաններէն թելադրուած մարաշահայ տօնականին նոյնպէս փոփոխութիւններու ենթարկուած է, ժամանակի ընթացքին շատ բան մոռցուած կամ դուրս մղուած է յատկապէս ժողովրդական ծէսերէն: Մարաշի հայոց մէջ ընդհանրացած տօներուն պարզ բաղդատականը ի յայտ կը բերէ սերտ նմանութիւններ հայկական ամէնատարբեր շրջանակներու մէջ նուիրագործուած տօներուն ու ծիսականիին հետ: Աւելին, տարբեր հեղինակներու համաբնոյթ նկարագրութիւնները [1] հիմք կու տան հաստատելու, որ մարաշցի հայեր ո'չ միայն պահպանած ու շարունակած են աւանդական տօներն ու ծէսերը, այլեւ մեծ մասամբ պահած են անոնց ծիսական նշանակութիւնն ու գաղափարական իմաստը: Ասոր մէջ մեծ դեր ունեցած են անշուշտ, մարաշցի հայերու պահպանողականութիւնն ու նախնիներու սովորութիւնները պահելու նախանձախնդրութիւնը:

Հայկական ու հայաբնակ բոլոր շրջաններուն նման, Մարաշի մէջ եւս բոլոր տօները կ'ուղեկցուին ծիսական աւանդոյթներով, ինչպէս՝ Կաղանդի գիշերը «Աւետիս» երգող խումբերու շրջայցերը եւ նուէրներ պահանջելը, Տեառնընդառաջի օրը կրակ վառելը, Համբարձումին վիճակ հանելը, Զատիկին հաւկիթ ներկելը, Վարդավառին ջուր սրսկելը, եւլն: ժողովրդական գրեթէ բոլոր հանդիսութիւնները, ներառեալ տօնական օրերուն փոխադարձ այցելութիւնները, ուխտագնացութիւնները, մատաղի սովորոյթը, գերեզմանատուն երթալը, սերտ առնչութիւններ ունին հայկական տօնացոյցին մէջ հաստատուած տօներուն եւ անոնց ծիսակարգին հետ:

Տօնական օրերուն եկեղեցական եւ աւանդական ծէսերուն հետ նոյնքան կարեւոր են այդ օրերուն եփուած ճաշերը, ինչպէս շատ մը վայրերու մէջ Մարաշի մէջ եւս գրեթէ բոլոր տօները ունին իրենց յատուկ ճաշատեսակները, Ամանորի գիշերը՝ ըռպէվ շովրոն (ռուպով ապուր), խթումին՝ փիլաւի տեսակները, Ս. Սարգիսի օրը՝ փէխանդը (փոխինդ) եւ ալլա հոցը (անլի հաց), Բարեկենդանին՝ հերիսոն (հարիսա), Միջինքին՝ պահքի քուֆտոները, Աղուհացի Շաբաթը՝ հատակ շովրոն (հատիկ ապուր), Զատիկին՝ կարմիր հաւկիթը, եւլն: Տօնական եւ պահքի օրերու յատուկ ճաշերը, ծիսակարգի բաղադրիչները ըլլալով, ամէնամօտ ընդհանրութիւններ ունին հայ ազգագրական տարբեր շրջաններու մէջ տօնական օրերուն պատրաստուող ուտեստներուն հետ:

Մարաշցի հայոց տօնականիին առաւել ուշագրաւ բաժինը տօներուն նուիրուած բանահիւսական նիւթերն են: Ժողովրդական տօնախմբութիւները կ'ուղեկցուին տօներուն նուիրուած յատուկ երգերով, երգային մրցոյթներով, նուագածութիւններով, զուարճախօսութիւններով, որոնք տօնական հանդիսակարգին մաս կազմելով, լաւագոյնս կ'արտացոլեն ժողովրդական ստեղծագործութեան կենսուակ ջիղը մարաշահայոց մէջ: Շրջանառուած են բազմաթիւ քառեակներ, որոնք այնքան պատկերաւոր կերպով կը ցոլացնեն մարաշցի հայուն սրտին բաղձանքներն ու հոգեկան կարօտները: Այս երգ-քառեակները թէեւ թրքերէն, սակայն կը հնչեն հայ ժողովրդական տաղերու խորքով ու շունչով, բոլորին ալ շարայարողները Մարաշի հայ ժողովրդական աշուղները եղած են: Ժամանակակիցներու վկայութեամբ բոլոր երգերը բերնուց կը սորվէին եւ կ'երգուէին ժողովուրդին կողմէ:

Մարաշ, 1874, Տէր Պօղոսեան ընտանիքը։ Ա. շարք, գետին նստած երեխաներ. ձախէն երկրորդը՝ Լեւոն Տէր Պօղոսեան (իփլիքճի)։ Բ. շարք, նստած կիներ. ձախէն երրորդը՝ Լուսիա Տէր Պօղոսեան (Շամլեան), որ փոքրիկ Լեւոնին մայրն է։ Ձախէն չորրորդը՝ Լուսիային մայրը, որուն կ՝անունանէին «քեռմեր»։ Ան Մարաշի մէջ ժողովրդային բժիշկի համբաւ ունէր։ Գ. շարք, ոտքի կանգնածներ. ձախէն երկրորդը՝ Արթին Տէր Պողօսեան՝ փոքրիկ Լեւոնի հայրը (Աղբիւր՝ Մարալ Տէր Պօղոսեանի անձնական հաւաքածոյ)

Տօնական հանդիսութիւններէն ու տօնախմբութիւններէն անբաժան են մարաշցի հռչակաւոր աշուղներն ու նուագածուները, որոնք մեծ խանդավառութիւն կը ստեղծեն տօներու եւ խրախճանքներու ատեն: Բնատուր ձիրքերով օժտուած քաղցրաձայն երգիչներ, նուագածուներ, զուարճախօսներ եւ աշուղական տաղեր արտասանողներ, կը շրջին տեղէ տեղ եւ կը ճոխացնեն ժողովրդային տօնախմբութիւնները:

Բնականաբար կրօնասէր ու եկեղեցասէր մարաշցին, աւելի կարեւորութիւն կ'ընծայէ տօնին կրօնական նշանակութեան եւ եկեղեցական ծիսակարգին, սակայն ինչպէս միշտ եւ ամէն տեղ, կրօնական տօնը կը շարունակուի ժողովրդական աւանդութիւններով ու սովորութիւններով:

Ժամանակակից հեղինակներ կը մատնանշեն Մարաշի մէջ Կիրակի կամ տօն օրերուն եկեղեցական արարողութեանց ժողովուրդի խուռներամ ներկայութիւնը, նաեւ մարաշցիներու խոր յարգանքն ու ակնածանքը եկեղեցական կանոնացուած տօներուն եւ ծիսական արարողութիւններուն հանդէպ: «Ծնունդի եւ Զատիկի պէս տօներուն,- կը գրէ Գր. Գալուստան,- դպրոցները գոց կ'ըլլային եւ ժողովուրդը մեծ ու պզտիկ, այրեր, կիներ, հարուստ, աղքատ կը լեցուէին եկեղեցիները» [2]:

Մարաշցիներուն յատուկ է նաեւ խիստ պահեցողութիւնը: Ինչպէս կը վկայեն Մարաշի պատմութիւնը արձանագրող հեղինակները, եկեղեցական տօնացոյցով հաստատուած պահքի օրերուն ժողովուրդին մեծ մասը պահք կը պահէ: Նախատօնակներուն կենդանական ծագում ունեցող մթերքներու՝ միս, իւղ, հաւկիթ եւ կաթնամթերք չգործածելը, երբեմն մէկ, երբեմն երկու-երեք օր ծոմ եւ պահք պահելը, մանաւանդ Զատկին նախորդող քառասունօրեայ պահքը, ինքնին կը վկայէ մարաշցի հայուն կապուածութիւնը եկեղեցական կանոններուն ընդհանրապէս, եւ տօնին իմաստին մասնաւորապէս: Յատուկ օրերու առթիւ նաեւ ծոմ կը պահեն: Ծոմապահութիւնը միաժում կամ անսուաղ կ'ըլլայ: Կանանց մէջ ընդհանրացած է անսուաղ ծոմը, երբ միայն ջուր կը խմեն, տղամարդոց եւ երիտասարդներուն մեծ մասը՝ շուկայի եւ գործի մարդիկ, սովորաբար միաժում ծոմ կը պահեն՝ օրը մէկ անգամ ուտելով:

Նոյն պահպանողականութեամբ, ազնիւ հաւատքով ու նուիրումով մարաշցի կինը կը վերաբերի տօնին նախորդ օրը՝ Շաբաթ երեկոյեան կամ շաբթուան մէջ յատուկ օրերու որոշեալ գործերու նկատմամբ արգելքներուն, յատկապէս լուացք չընելու, մանելու, գործելու սահմանափակումներուն:

Բնորոշ է, որ Մարաշի մէջ եւս տօներու եւ արարողութիւններու շրջանակին մէջ առաւել մեծ դեր վերապահուած է կիներուն, եւ այդ զարմանալի չէ, եթէ նկատի առնենք այն հանգամանքը, որ կինն է օճախը պահպանողն ու ընդհանրապէս տօներու եւ աւանդութիւններու պահպանման եւ փոխանցման ամէնէն կարեւոր օղակը:

Մարաշի պատմագիրներուն հաւաստմամբ, 19րդ դարու վերջին՝ երիտասարդութիւնը մեծ մասամբ զերծ է հին սովորամոլութիւններէն, միաժամանակ անոր ուսեալ յառաջադէմ տարրը, տօներուն մէջ կը տեսնէ ժողովուրդի ազգային ինքնագիտակցութիւնը պահպանելու կարեւոր դերը [3]:

Բոլոր փաստերը կը վկայեն, որ Մարաշի հայուն տօները անցեալին առաւել ճոխ եւ գունագեղ բնոյթ ունեցած են, անպակաս եղած են ժողովրդային տօնախմբութիւնները, տօներու հետ առնչուած ծիսական արարողութիւնները, ուխտագնացութիւնները, որոնք կ'ուղեկցուէին խանդավառ երգերով, խաղերով ու զուարճանքով: Աւելի ուշ՝ 1895ին հակահայ կոտորածներէն ետք, անապահովութեան ու քաղաքական սեղմումներու բերմամբ, զգալիօրէն խամրած են տօները, լռած են ժողովրդային ուրախութեան ելոյթները, սահմանափակուելով եկեղեցական արարողութիւններու եւ ընտանեկան հաւաքոյթներու պարունակին մէջ:

Այդուհանդերձ, Մարաշի հայոց տօնականին կը յամենայ դարերու խորերէն եկող եկեղեցական խորհուրդներով եւ ժողովրդական գեղեցիկ աւանդութիւններով: Այժմ ըստ տարբեր հեղինակներու նկարագրութիւններուն, փորձենք ներկայացնել եւ համապատասխան բացատրութիւններ տալ Մարաշի հայոց եկեղեցական եւ աւանդական տօնացոյցին մաս կազմող տօներուն եւ ծէսերուն:

Հայկական գրեթէ բոլոր շրջանակներու նման, Մարաշի հայը Նոր տարուան սկիզբը՝ տարեմուտը կը տօնէ Յունուար 1ին, ուր այս տօնը ժողովուրդին կողմէ գործածուող գաւառաբարբառով անուանուած է Կաղընտէս [4], որ Կաղանդ (Նոր Տարի, Ամանոր) բառի բարբառային աղաւաղուած ձեւն է:

Ինչպէս ամէնուր, Մարաշի մէջ նոյնպէս Նոր Տարուայ արարողութիւնները կեդրոնացած են եկեղեցական ծիսակարգի շուրջ, սակայն տօնին հետ սերտաճած են ժողովրդական սովորոյթներ, որոնք որոշ ընդհանրութիւներ ունին հայկական շատ մը շրջանակներու մէջ Նոր Տարուան ծիսակատարութիւններուն հետ [5]:

Կաղընտէսի տօնակատարութիւնը կը սկսի նախորդ օրուընէ՝ Դեկտեմբեր 31ի ընթրիքի սեղանին շուրջ: Մարաշցի տանտիկինը օրեր առաջ կը սկսի տօնական սեղանի նախապատրաստութիւններուն: Եկեղեցական կանոնացուած սովորութեամբ Ծնունդի նախորդող շաբաթը պահք է եւ Նոր տարուայ տօնն ալ այդ շաբթուան մէջ իյնալով, մարաշցի հայեր խստօրէն կը հետեւին պահքի յատուկ կերակուրներ գործածելու կանոնին, եւ նոյնիսկ Նոր տարուայ տօնին մսեղէն եւ կենդանական ծագում ունեցող մթերքներ չեն ուտեր: Այդ շաբաթ խստօրէն արգիլուած է նաեւ իրիկնամուտին եւ գիշերը որեւէ գործ աշխատիլ, այլապէս՝ «Քրիստոսը կը նեղուի»:

Նոր տարուան սեղանի զարդն է ըռպէվ շորվոն (անուշապուր)՝ ծեծածով, սիսեռով եւ ռուպով պատրաստուած ապուրը: Մարաշցի տանտիկինը կը պատրաստէ ձէթով եւ չոր բանջարեղէններով ճաշեր ու աղանդերներ։ Այս բոլորին կողքին յատուկ տեղ ունին մառանի մէջ պահ դրուած չոր եւ թարմ մրգերն ու զանազան քաղցուեղէնները՝ շարոց, բանդակ, պաստեղ, գըրմա, սամսա եւլն:

Մարաշի մէջ այս տօնին բնորոշ համահայկական սովորութիւններէն կարելի է համարել Նոր Տարուայ գիշերը 10-12 տարեկան տղոց շրջայցերը եւ տօնը շնորհաւորելու աւանդոյթը: Ընտանիքին անդամները հազիւ ընթրիքի սեղանին շուրջ բոլորած, կը սկսին «Կաղընտէս» պտտող տղոց այցելութիւնները: Պատանի տղաք իրենց տան մեծերէն «կաղընտուելէն», այսինքն՝ իրենց կաղանդի նուէրները ստանալէն ետք, տանիք կ'ելլեն եւ ուրախ եւ զուարթ ձայներ կ'արձակեն, կանչելով՝«Կաղընտէ՜ս, պապուդ քէսէն եէս» [6]:

Այսպէս տանիքէ տանիք ցատկելով տուներու բուխերիկներէն պզտիկ տոպրակ մը կամ քսակ մը պարանով վար իջեցնելով Նոր տարուայ գալուստը կ'աւետեն «Աւետիս»ներ երգելով.

Աւետիս, կաղընտոս,
Հանի պիզէ ինճիր ղօզ:

Աւետի՜ս, Կաղանդ է,
Ո՞ւր է մեզի ընկոյզ ու թուզ:

Կաղանդը հայ որբին կողմէ գծուած։ Սոյն պատկերին հեղինակը՝ Յ. Ղազարեան, հայ պատանի որբ մըն է, որ գտնուած է Ժըպէյլի (Լիբանան) ամերիկեան որբանոցին մէջ։ Նկարը առնուած է նոյն որբանոցին որբերուն կողմէ պատրաստուող «Տուն» աշակերտական ամսագիրէն (Յունուար 1923, թիւ 5, Ժըպէյլ, ամերիկեան որբանոց)

Սալը սալը սարխըտըմ,
Սանտըղըն տիպինը պէրքիթտիմ,
Վէրէնըն պիր օղլու օլսուն,
Վէրմյանըն պիր ղըզը օլսուն:

Օրօր շորորցած իջեցուցի,
Գանձարկղին տակը ամրացուցի,
Տուողին տղայ մը թող ծնի,
Չտուողին աղջիկ մը թող ծնի [7]:

Տանտիկինը չոր միրգեր, ընկոյզ, չամիչ եւ զանազան ուտելիքներ կը լեցնէ ու կ'ըսէ՝ «քաշէ'»: Տոպրակը կը սկսի վեր բարձրանալ մեծ ուրախութիւն պարգեւելով թէ' տունին անդամներուն, թէ' «Կաղընտէս» պտտող տղոց: Այսպէս, թաղին բոլոր բուխերիկները այցելելէ ետք, նուէրներով բեռնաւոր կէս գիշերէն ետք տուն կը դառնան:

Կաղընտէսին երիտասարդ տղոց գիշերային շրջայցերը, տանիքներէն տոպրակ իջեցնելու եւ նուէրներ պահանջելու աւանդոյթը շատ հին ժամանակներէն կու գայ եւ շատ սերտ նմանութիւններ ունի հայկական կարգ մը շրջանակներու մէջ այս տօնի սովորութիւններուն, որ Մարաշի հայոց մէջ պահպանուած է գրեթէ անաղարտ կերպով:

Կաղընտէսին, այցելութիւններ չեն ըլլար, միակ բացառութիւնը՝ ծխատէր քահանայի տնօրհնէքի այցելութիւնն է: Նաեւ ընդունուած կարգի համաձայն միայն կիները քահանայի տուն կ'այցելեն, այդ պատճառով ալ Նիւր Տարուան կամ Իշնէվիւր Տարին (Շնորհաւոր Տարի) առաւելաբար կիներու յատուկ տօն մը կը նկատուի [8]:

Կանայք առտուն կանուխ եկեղեցի կ'երթան: Եկեղեցիէն ետք Նոր Տարուան բարիքները՝ բրինձ, ձաւար, սիսեռ, ոսպ, լուպիա, զանազան ընդեղէններ եւ քաղցուներ, նախապէս տէրպապուն տունը կը ղրկեն: Կէսօրէ առաջ իրենց տօնական զգեստները հագուած կը դիմեն տէրպապուն տունը: Տունէն ներս մտնելով իւրաքանչիւր կին ներկայ կիներուն եւ երէցկինին դիմելով կ'ըսէ՝ «Իշնէվիւր տարան վիրէնիդ» (Շնորհաւոր տարին վրանիդ), իսկ երէցկինը կը պատասխանէ՝ «Իվրի քիզ, իվրի սիրակնիրիդ» (Ի վերայ քո, ի վերայ սիրականներուդ), այսպէս կը շնորհաւորեն Նոր Տարին, կը հիւրասիրուին պահքի յատուկ ուտելիքներով, ապա տուն կը դառնան:

Քրիստոսի Ծննդեան տօնը հայկական բոլոր շրջաններու նման Մարաշի հայք կը տօնեն Յունուար 6ին: Ինչպէս Հայաստանի շարք մը ազգագրական շրջաններու, Մարաշի մէջ նոյնպէս Ծննդեան տօնը կ'ուղեկցուի եկեղեցական եւ ժողովրդական արարողութիւններու յատուկ ծիսակարգով, որ սերտ աղերսներ ունի բուն Հայաստանի գաւառներուն մէջ տարածուած ծէսերուն եւ սովորութիւններուն հետ:

Ս. Ծնունդը հայկական տարբեր շրջանակներու մէջ կը կոչուի նաեւ պզտիկ Զատիկ, որ Մարաշի բարբառով հանդէս կու գայ համանման՝ Պտիկ Զատակ ձեւով [9]:

Կաղընտէսի նման, Ծնունդի տօնակատարութիւնը եւս կը սկսի նախորդ օրուընէ, քանի որ տօնին կը նախորդէր թաթախման երեկոն՝ խթման գիշերը եւս հայ ընտանիքները կը դիմաւորեն առատ սեղաններու շուրջ: Ծնունդի նախապատրաստութիւնը կը սկսի նախորդ օրուընէ նաեւ այն պատճառով, որ ծիսական ընդունուած կարգով կը լուծուի Ծնունդին նախորդող պահքի շաբաթը՝ յատուկ հանդիսաւորութեամբ եւ համապատասխան արարողութիւններով:

Ծնունդին նախորդող օրը ընդունուած է կենդանի զենել, յատկապէս հարուստ ընտանիքներ յատուկ այդ օրուան համար խնամուած ոչխար կամ ուլ կը մորթեն եւ անով կը պատրաստեն ծննդեան տօնի մսեղէններով յագեցած կերակուրները:

Ծննդեան տօնի բուն ժողովրդական հանդիսակարգը կը կեդրոնանայ խթման գիշերուայ յատուկ ճաշատեսակներով եւ զանազան խորտիկներով բեռնաւորուած ընթրիքի սեղանին շուրջ: Սովորաբար երեկոյեան ժամերգութենէն վերադառնալով Ծնունդին նախորդող մէկ շաբաթեայ պահքը կը բանան կէս ճօր՝ մատաղի կամ պարզ մսաջուր խմելով:

Այդ երեկոյ տօնական սեղանը կը զարդարեն մսեղէնները՝ ոչխարի լիցքը, քիւֆթէի տեսակները՝ խաշուած կամ սաճի վրայ խորովուած, մէջէվ քուֆտօ (միջուկով), կշկուռ, նաեւ հում քուֆտօ, առատ իւղով պատրաստուած բրինձի կամ ծեծածի փիլաւները, վրան՝ միսի կտորներ, պիստակ եւ նուշ: Սեղանի զարդն են չոր միրգերով, չամիչով եւ ռուպով պատրաստուած խոշապը եւ զանազան անուշեղէնները:

Նկար՝ Յ. Ղազարեանի («Տուն» աշակերտական ամսագիր, Գ. տարի, Հոկտ.-Դեկտ. 1924, թիւ 26-28, Ժըպէյլ, ամերիկեան որբանոց)

Խթման սեղանը կը լեցուի համադամ ճաշերով, ընտանիքը կը հաւաքուի տօնական սեղանի շուրջ, երբ կը սկսի «Աւետիս» երգող խումբերու այցը: Պատանի տղաք 6-7 հոգինոց խումբեր կազմած կը շրջին տունէ տուն եւ Քրիստոսի ծնունդը կ'աւետեն «Աւետիս»ներ երգելով՝ փոխարէնը նուէրներ կը ստանան, ընդհանրապէս ուտելիքներ՝ ընկոյզ, նուշ, չիր ու չամիչ, երբեմն նաեւ մանր դրամ: «Աւետիս» երգերը Ծնունդի վերաբերեալ ժողովրդական երգեր են, կ'երգուին Մարաշի բարբառով, որոնք կը ցոլացնեն Քրիստոսի ծնունդի եւ կեանքի վերաբերեալ ժողովրդական պատկերացումներ, երբեմն անպաճոյճ խօսքերով բարեմաղթութիւններու եւ գովքերու տարբերակներ: «Աւետիս» երգերը ընդհանրապէս կը վերջանան «Քրիստոս ծնաւ եւ յայտնեցաւ, ձեզի մեզի մեծ աւետիս» յանկերգով:

Անհրաժեշտ է սակայն նշել, որ այս «Աւետիս» երգող խումբերու շրջայցերու սովորոյթը 1900ականներուն գրեթէ դադրած է, սահմանափակուելով տուներու մէջ փոքրիկներուն կողմէ արտասանուած քառեակներով եւ Ծնունդի յատուկ երգերով: Կարելի է ենթադրել, որ կրօնական, ընկերային ճնշումներուն ենթակայ, այս սովորութիւնն ալ կորսնցուցած է իր համընդհանուր խանդավառութեան եւ ուրախութեան երանգները:

Ծնունդի օրուան սովորութիւններուն շարունակութիւնը Սփիւռքի մէջ։ Նկարին մէջ կը տեսնենք Այնթապ ծնած հայեր, որոնք Մարաշի հայերուն նման համադամ ճաշերով կը տօնեն Քրիստոսի ծննդեան Աւետիսը։ Այս սովորութիւնը անոնք փոխադրած են Քորտոպա (Արժանթին)։ Նկարը առնուած է 1940ականներուն։ Այստեղ հաւաքուած են Աւետիս անունը կրող անձեր ու կը պատրաստուին գառնուկի մը զոհողութեան, որ պիտի հանդիսանայ օրուան գլխաւոր ճաշը (Աղբիւր՝ Սիլվինա Տէր Մկրտիչեանի հաւաքածոյ)

Գր. Գալուստեան նկարագրելով Մարաշի հայերուն Ծնունդի արարողութիւնները, որ բնորոշ է Հայաստանի ազգագրական զանազան շրջաններու ժողովրդական ծիսակարգին, կը գրէ. «Նախապէս տղաք իրենց ազգականներուն եւ դրացիներուն տուները կ'երթային «Աւետիս» երգելու եւ նուէրներ ստանալու համար: Սակայն վերջերը այդ սովորութիւնը դադրած էր» [10]:

Ընդունուած սովորութեան համաձայն Ծննդեան տօնին տան փոքրերը իրենց գոց սորված քանի մը համար «Աւետիս»ները երգելով նուէրներ կը ստանան իրենց մեծերէն: Տօնի առիթով բոլոր մանուկները նոր պարեգօտ, գդակ, կօշիկ կը հագուին, որ մեծ ուրախութիւն կը պատճառէ անոնց, սովորոյթ մը որ պահպանուած է մինչեւ մեր օրերը եւ Ծննդեան տօն կամ Զատիկ ըսելով կը հասկնանք նաեւ մանուկներու տօն [11]:

Ս. Ծննդեան տօնը կը շարունակուի առաւօտեան Ս. Պատարագին մասնակցութեամբ, փառաբանութեան երգերով եւ սաղմոսերգութեամբ: Գր. Գալուստեան պատարագի մասին կը գրէ. «Ժողովուրդը առտուն կանուխ խուռներամ կը դիմէ եկեղեցի, որ ողողուած կ'ըլլայ մոմերու լոյսով: «Քրիստոս ծնաւ եւ յայտնեցաւ», կը ձայնէ սարկաւագը: Ժողովուրդը նոյն աւետիսը կու տայ իրարու «Ողջոյնի» պահուն» [12]:

Պատարագի աւարտին կը կատարուի Յորդանան գետի մէջ Քրիստոսի մկրտութիւնը խորհրդանշող արարողութիւնը, որ ժողովուրդի մէջ յայտնի է «Ջրօրհնէք» անունով: Հաւաքուած հաւատացեալներու աչքի առաջ քահանան խաչը ջուրը կը նետէ եւ միւռօնով կ'օծէ ջուրը՝ ի յիշատակ Քրիստոսի մկրտութեան: Մարաշցիք օրհնուած ջուրէն առնելով տուն կը տանին, կը քսեն մարմինի հիւանդ մասերուն, կը խմեցնեն հիւանդներուն, հաւատալով, որ օրհնուած ջուրը բուժիչ յատկութիւն ունի, նաեւ կը կաթեցնեն մառաններու կարասներու եւ սափորներու մէջ, որպէսզի առատութիւն ըլլայ:

Եկեղեցիէն ետք փոխադարձ այցելութիւններ կը տրուին տուները նոյն աւետիսը տալով՝ «Քրիստոս ծնաւ եւ յայտնեցաւ», «Ձեզի մեզի մեծ աւետիս»: Նաեւ փոքր զատիկին ընդունուած է այցելել Զատիկէն յետոյ ննջեցեալ ունեցող ընտանիքին, սովորաբար հարազատներն ու մերձաւորները կ'այցելեն կորուստ ունեցող ընտանիքին: Ծննդեան տօնի առիթով քահանաներ ծուխերը այցելելով Տնօրհնէք կը կատարեն [13]:

Գործ՝ Սարգիս Պիծակ, 1346 (Աղբիւր՝ Bezalel Narkiss (ed.), Armenian Art Treasures of Jerusalem, 1979, Jerusalem)

Գոյութիւն ունեցող փաստերը կը յուշեն, որ շատ աւելի վաղ ժամանակներուն՝ Ծննդեան տօնը Մարաշի հայոց մէջ ուղեկցուած է հանդիսաւոր եւ ծիսական սովորութիւններով, որոնք սակայն 1900ականներու սկիզբները, ուրիշ շատ ու շատ ծէսերու նման ամփոփուած են ընտանեկան հաւաքոյթներու շրջագիծին մէջ: Այս հաստատման կը նպաստեն նաեւ մեր կողմէ գրի առնուած մարաշցի տարեցներու յիշողութեան մէջ դրոշմուած Ծնունդի փառաբանութեան երգերը, որոնք խմբովին կ'երգուէին Ծննդեան գիշերը:

Էմմանուէլ քէրիմ Ալլահ,
Տատլը մախսում քերամ Ալլահ,
Տօղտու քութլու Բէթլէհէմտէ,
Պէնի ատամ պուլսուն ֆէրահ:

Միւզէյէն կէօք ղուպպէսինէ,
Եըլտըզլարը սաֆ սաֆ տիւզէր,
Ֆաքիր պիր հալ ախորճուքտա,
Պիզիմ իւչիւն ղունտախլամիշ:

Մէլէյիքլէր սիւրիւ սիւրիւ,
Ասիւմանտան էնիյորլար,
Քըրպաշինտա չօպանլարա,
Խայիր միւճտէ վէրիյորլար [14]:

Էմմանուէլ ազնիւ Աստուած,
Անուշ իմաստուն Աստուած,
Ծնաւ շնորհաւոր Բեթղեհեմի մէջ,
Ադամի որդին թող հանգստանայ։

Զարդարուած երկինքի կամարին,
Աստղերը կը շարէ շարան-շարան,
Աղքատիկ ախոռի մը մէջ
Մեզի համար խանձարուրուած է

Հրեշտակներ խումբ առ խումբ,
[անհասկնալի] կ՝իջնեն,
Դաշտերուն մէջ հովիւներուն,
Բարի լուրը կ՝աւետեն։

Տեառընդառաջը հայոց եկեղեցական տօնացոյցի Տէրունի տօներէն է եւ կ'առնչուի Քրիստոսի քառասնօրեայ ի տաճար ընծայուելուն յիշատակին: Տեառնընդառաջ անունը կը բացատրուի իբր «ելանել ընդ առաջ Տեառն», սակայն որոշ հետազօտողներու կարծիքով հաւանական է, որ հին հեթանոսական շրջանին՝ Տիր աստուծոյ նուիրուած տօներէն մէկն է, որ փոխուած է Տեառն Քրիստոսի տօնին [15]: Այս կարծիքը իր հիմնաւորումը կը գտնէ ժողովուրդի մէջ ընդհանրացած Տէրընտէս անուանումին մէջ: Գիտնականներու խումբ մը կը հիմնաւորէ այս տօնին սերտ կապը Միհր՝ արեգակի եւ կրակի աստուծոյ հետ, տօնին առնչուող ժողովրդական ծիսակարգի մեկնաբանումներուն մէջ մասնաւորելով կրակի մաքրագործող զօրութեան հաւատալիքը, քանի որ տօնին հիմնական ծէսը խարոյկ վառելն է: Հայկական բոլոր շրջաններուն մէջ պահպանուած է այն պատկերացումը, որ Տէրընտէսի կրակը իր հետ կը բերէ օդի բարեխառնութիւն, հունձքի առատութիւն, արտերու բերրիութիւն, ամուսիններու օրհնութիւն [16]: Ըստ էութեան, այս գաղափարին շուրջ կը դառնան տօնական արարողութիւնները: Տեառնընդառաջի ծիսակարգը եւ անոր մաս կազմող կրակ վառելու սովորոյթը, տարբեր հեղինակներու նկարագրութիւններուն համեմատ, Մարաշի մէջ կը կատարուին գրեթէ նոյն ձեւով, ինչ որ հայաշխարհի զանազան կողմերը, որ Մարաշի տեղական բարբառով կը կոչուի՝ Տէրինտէս [17]:

Փետրուարի 13ին Տեառնընդառաջի տօնին արարողութիւնը կը սկսի եկեղեցիին մէջ հանդիսաւոր պատարագով, յատկապէս նորապսակ եւ նշանուած զոյգերու ներկայութիւնը պարտադիր է: Բոլոր նոր հարսերը, նշանուած աղջիկները մոմեր բռնած, եկեղեցիի վերնատունը կը լուսաւորեն: Եկեղեցիէն ելլելով երիտասարդներ վառած մոմերով կ'աճապարեն հասնելու «Տէրինտէս»ի կրակը վառելու արարողութեան:

Ընդունուած է կրակը վառել նշանուած կամ այդ տարի պսակուած հարսնցուին կամ հարսին տան շրջափակին մէջ, որոնք պէտք է կրակին երեւին չար ուժերը վանելու համար:

Օրեր առաջ թաղին նշանուած ու նորապսակ երիտասարդները դաշտերէն եւ պարտէզներէն մացառներ եւ չոր խոտ հաւաքելով, շալակներով կը բերեն խարոյկի համար նախատեսուած վայրը: Բուն տօնին օրը քանի մը կանգուն բարձրութեամբ կը դիզեն տանիքի մը վրայ կամ բարձր տեղ մը: Երիտասարդներ՝ նորապսակ ու նորափեսայ վառած մոմերով դէզին շուրջ բոլորուելով կը «կտեցնեն» (կը բռնկեցնեն) կրակը: «Տէրինտէս»ին բոցը կը բարձրանայ տղոց «Տէրինտէ՜ս, Տէրինտէ՜ս» աղաղակներուն մէջ: Բոցը ցածնալուն՝ կը սկսին վրայէն ցատկել: Ըստ աւանդութեան կրակի վրայէն ցատկողները իրենցմէ կը վանեն չար ուժերու ազդեցութիւնը, կ'ապահովուին չար պատահարներէն, հիւանդութիւններէն [18]:

Ինչպէս այլուր, մարաշցի հայերու համար եւս այս խարոյկը յատուկ է եւ կը հաւատան անոր զօրութեան: Բնորոշ է, որ Մարաշի հայոց մէջ պահպանուած է հայկական շարք մը գաւառներու մէջ տարածուած այն հաւատալիքը, թէ՝ Տեառնընդառաջը կը կտրէ բոլոր քառասունքները եւ կ'ըսեն՝ «Էօսէօր նիւր հորսիրն իլէ քառսունքլու կնտէքը քառսունքը պատըռտին» (Այսօր նոր հարսերը եւ քառասունքի մէջ գտնուող կիները քառասունքը կը պատռեն): Այս տօնին իրիկունը քառասունքը չլրացած բոլոր նոր հարսերը, տղոցկան կիները եկեղեցի կ'երթան, եթէ անգամ քանի մը օրուայ ծննդկան ըլլան՝ «քառսունքնին կարդացնել կու տան» ու կը համարուին քառասունքէն ելած [19]:

Տէրինտէսին սովորութիւն է նաեւ նորածին մանուկները օրհնութեան համար եկեղեցի տանիլ՝ «պուլուզտէքի իժոմ կը տանան» (մանուկները եկեղեցի կը տանին), քահանան մանուկը գրկած խորանին շուրջը կը դառնայ, ապա մօրը կը յանձնէ: Այդպիսով քառասունքը կը հատուի:

Տէրինտէսը կը կտրէ նաեւ ննջեցեալ ունեցող ընտանիքներուն քառասունքը։ Անցեալին սգաւոր կիներ, տունէն դուրս չէին ելլեր, սակայն Տէրինտէսին խնամի, բարեկամ, դրացի կիներ զանոնք եկեղեցի կը տանին, որմէ ետք կրնան տունէն դուրս ելլել:

Տեառնընդառաջին հացկերոյթներ, խնճոյքներ եւ այցելութիւններ չեն ըլլար, միակ բացառութիւնը փեսայի տունէն նշանուած աղջկան տարուող անուշեղէններու փոքրիկ կապոցն է:

Տեառնընդառաջի յատուկ ուտեստներէն է բովուած ալիւրով եւ ռուպով շաղուած փոխինդը, որ տանտիկինը կը բաժնէ տան անդամներուն եւ դուռ-դրացիներուն, ինչպէս նաեւ բովուած սիսեռ, դդումի կորիզ եւ այլ հատիկեղէններ:

Նաեւ ընդունուած է Տէրինտէսի կրակէն առնելով տան շուրջը պտտցնել, ինչպէս նաեւ խանձողները տուն տանելով տան ճրագը եւ օճախի կրակը նորոգել: Տեառընդառաջի կրակէն տուն կը տանին հաւատալով, որ օճախին կը բերէ առատութիւն, բերրիութիւն եւ օրհնութիւն:

Ս. Սարգիսին նուիրուած տօնը հայոց մէջ մեծ ժողովրդականութիւն կը վայելէ: Ըստ հայոց եկեղեցական տօնացոյցի կը նշուի Զատիկէն ինը շաբաթ առաջ, Շաբաթ օրը, նախորդելով Բարեկենդանի շաբաթին եւ ունի 35 օրուայ շարժականութիւն (Յունուար 18-Փետրուար 23). եւ ինչպէս անունը կը յուշէ նուիրուած է հայ ժողովուրդին կողմէ շատ սիրուած Ս. Սարգիսին: Հայոց քրիստոնէական տօնացոյցին մաս կը կազմէ, սակայն անոր ակունքները շատ հին են եւ կը հասնին մինչեւ հեթանոսական ժամանակներ: Հետազօտողներ կ'ենթադրեն որ այս տօնը իր մէջ կը պարագրկէ հայկական հնագոյն պաշտամունքային տարրեր, որոնք շարունակուելով իրենց մարմնաւորումը գտած են քրիստոնէական սուրբի քաջ եւ ազնիւ կերպարին մէջ [20]:

Ս. Սարգիսի տօնը կը նոյնանայ Առաջաւորաց պահքի եւ ասոր առնչուող ծէսերու, սովորոյթներու եւ աւանդոյթներու հետ:

Առաջաւորաց պահքը՝ ինչպէս մարաշցի հայը կը սիրէ կոչել՝ Սուրբ Սարգսոյ պոքը կը սկսի Երկուշաբթի օրուընէ [21]: Մարաշահայեր Ս. Սարգսի ծոմապահութեան շատ մեծ կարեւորութիւն կ'ընծայեն եւ գրեթէ բոլորը այդ շաբաթը 3-5 օր պահք կը պահեն: Սակայն, առաւել խիստ պահեցողութիւնը յատուկ է երիտասարդ աղջիկներուն եւ տարեց կանանց, որոնք ուխտ կ'ընեն եւ անսուաղ կամ միաժում ծոմ կը բռնեն (անսուաղ ծոմը այն է, որ ամբողջ պահքի ընթացքին ջուրէն զատ ոչինչ կ'ընդունին, իսկ միաժում ծոմ պահողներ օրուան մէջ մէկ անգամ կ'ուտեն, սովորաբար՝ երեկոյեան ժամերգութենէ յետոյ): Այս պահքի առանձնայատկութիւնն այն է, որ բացի կենդանական ծագում ունեցող մթերքներէն, արգիլուած են նաեւ փոխինդ, աղնձուած ցորենէ եւ ալիւրէ պատրաստուած ուտելիքներ:

Երեք օր ծոմապահութեան մասնակցողներ Չորեքշաբթի առտու եկեղեցի կ'երթան եւ «Խաչմէր» (Օրհնուած ջուր) խմելով կը թաթախուին (պահքը կը լուծեն): Տուն վերադարձին «Ալլա հոց» (առանց աղի եւ թթխմորի հաց) կամ «փէխանդ» կ'ուտեն: Մարաշի «փէխանդ»ն նոյն ինքն հայկական այլ շրջանակներու մէջ տարածուած Ս. Սարգիսի տօնին նշանաւոր փոխինդով խաշիլն է, որ կը պատրասուի խարկուած ալիւրով եւ խաղողի ռուպով: Փէխանդը սովորաբար մեծ բաժիններով կ'եփեն եւ կը բաշխեն դուռ դրացիներուն, «ատենահաս» Ս. Սարգիսի բարեգթութեան խնդրանօք:

Աւանդոյթի համաձայն ծոմապահութեան մասնակցող կիներ եւ աղջիկներ եկեղեցիէն դարձին ըռպէվ շովրօ կ'եփեն եւ թաղին բոլոր տուները կը բաժնեն, եթէ տան տէրը աղքատ է՝ միայն եօթը տուն բաշխելով կը բաւականանայ [22]: Ս. Սարգիսի տօնին ընդունուած է նաեւ ուխտ ընել՝ յատուկ իղձ մը, փափաք մը պահել եւ այդ առթիւ մատաղ ընել: Այդ օրուան համար թխուած Ալլա հոցին մէջ կը փաթթեն մատաղի միսը եւ եօթը դուռ կը բաժնեն: Ընդհանրապէս հինգ օր պահեցողներ Շաբաթ առաւօտեան եկեղեցի կ'երթան Սրբութիւն (Հաղորդութիւն) առնելու եւ պատարագէն ետք, եթէ ունեւոր են մատաղ կը զոհեն եւ անոր կէս-ճօրէն (միսի ջուր) քանի մը դգալ խմելով պահքը կը բանան: Ոչ ունեւորները ըռպէվ շովրօ կ'եփեն ու կը բաշխեն եօթը կամ աւելի տուն [23]:

Ինչպէս կը տեսնենք Ս. Սարգիսի նուիրական ուտեստը ըռպէվ շովրօն է, ռուպով խիւսը կամ փոխինդը, որ ուտելը մանաւանդ բաժնելը անհրաժեշտութիւն մըն է, որպէս սուրբին մատուցուող զոհաբերում:

Ս. Սարգիսի պահեցողութիւնը կը տարածուի ոչ միայն ուտելիքներու, այլեւ տնային կարգ մը աշխատանքներու եւ կենցաղային գործողութիւններու վրայ, ինչպէս լուացք ընել, բուրդ գզել, թել մանել, կտաւ հիւսել, եւլն:

Ս. Սարգիսի տօնի սովորոյթներէն է նաեւ սուրբին անունը կրողներուն անուանակոչութեան շնորհաւորանքները: Տեղի չեն ունենար խնճոյքներ, խաղեր եւ այլ տօնահանդէսներ. միայն ծոմ պահող հարսնցուներուն փեսային ընտանիքին կողմէ նուէրներ եւ անուշեղէններ կը ղրկուին:

Ս. Սարգիսը հայոց ամէնէն սիրուած սուրբերէն է, եւ մեծ ժողովրդականութիւն կը վայելէ մարաշահայոց մէջ, մինչեւ իսկ իր արձագանգը գտած է ժողովուրդի խօսք ու զրոյցի, առածանիի մէջ: Մարաշահայոց մէջ տարածուած այս առածը կը գործածուի, երբ բան մը ուշանայ եւ յետաձգուի։ Աղջիկ մը նշանուած է, հարսանիքին օրը կ'ուշանայ եւ կ'ըսէ.

Էօսէօր, էօսէօր, վողը կէսէօր,
Կէնէ մնոց Սուրբ Սարգեսան... [24]

Այսօր, այսօր, վաղը կէսօր,
Նորէն մնաց Սուրբ Սարգիսին...

Բարեկենդանը հայ ժողովուրդի ամէնէն սիրուած եւ ամէնէն ազգային տօներէն է, որ Մարաշի հայոց մէջ ստացած է Հէրիւս կամ Թլխաղիր անուանումները [25]: Հէրիւսը հաւանաբար հէրիսա բառէն յառաջ եկած է, նկատի առնելով, որ Մարաշի մէջ բուն Բարեկենդանի օրուան էն պատուական, էն փառաւոր ճաշը հարիսան է, այն աստիճան որ տօնը ճաշին անունովը կը կոչեն: Մարաշցի կանայք Բարեկենդանի օրը անպայման «հէրիսէ» կ'եփեն, նոյնպէս թթուըլա շովրօ (թթու ապուր) եւ հատակ (հատիկ), եւ եկեղեցիէն վերադարձին ընտանեօք կը ճաշակեն:

Թլխաղիր անուանումը շատ աւելի խոր արմատներ ունի եւ կ'առնչուի հին ժամանակներուն այս տօնին ուղեկցող խաղերուն:

Բարեկենդան կը կոչուին Մեծ Պահքին նախորդող շաբաթապահքերու վերջին ուտիք օրերը, բոլորն ալ Կիրակի, իսկ Բարեկենդաններուն գլխաւորը՝ Բուն Բարեկենդանը՝ Մեծ Պահքը յաջորդող վերջին ուտիքի Կիրակին է: Ամբողջ կերուխումի, խնճոյքներու, ուրախութեան, զուարթ խաղերու ազատ ու անկաշկանդ շրջան մը, որուն կը յաջորդէ Մեծ Պահքի ժուժկալ եւ արգելքներով սահմանափակուած խստակեցութեան երկար օրերը:

Բուն Բարեկենդանի Կիրակի օրը Զատիկէն եօթը շաբաթ առաջ է եւ Զատկին հետ 35 օրուան շարժականութիւն ունի՝ Փետրուար 1 – Մարտ 7: Աւանդոյթի համաձայն ոչ միայն Բուն Բարեկենդանի Կիրակին, այլեւ նախորդող երկշաբաթեակը Բարեկենդան կը նկատուի:

Գր. Գալուստեան հարազատօրէն նկարագրելով այս տօնին ժողովրդական սովորոյթները, կը գրէ որ 1800ականներու կէսերուն Մարաշի մէջ Բարեկենդանի օրը Թլխաղիրի բացօթեայ տօնախմբութիւններ կը կատարուէին: Գալուստեան կ'ենթադրէ, որ Թլխաղիրը՝ «թլոհ», «թլահիլ» բայէն ծագած է, որ «ծաղրել» բային արմատն է [26]: Մարաշի բարքերն ու սովորութիւնները հետազօտող հեղինակը Թլխաղիրի ներկայացման ուշագրաւ պատկեր մը կը նկարագրէ Մարաշի հայութեան բարեկենդանեան կեանքէն, որ ինչպէս կը պարզուի գլխաւոր ուղեկիցն է այս տօնին: Թլխաղիր կոչուածը այլ բան չէ քան բահ մը կամ թի մը, զոր կանայք հարսի ձեւով կը զարդարեն՝ ծիծաղաշարժ զգեստներ հագցնելով եւ գլուխը քօղեր ծածկելով: Կիներ չեն խնայեր նոյնիսկ իրենց արդուզարդերը թլխաղիրին հագցնել, ապա թաղին մէջ տունէ տուն կը պտտցնեն, մասնաւոր խաղեր ու կատակերգեր «աւչել»ով (երգելով): Զբօսապտոյտէն ետք կը բերեն եւ բակի մը մէջ կը տնկեն եւ մինչեւ ուշ գիշեր անոր շուրջ կը պարեն, կատակներ կ'ընեն եւ կը զուարճանան: Բարեկենդանին խաղցուող թատերական այս զուարճախաղերը բաւական ընդհանրացած էին հայկական բոլոր գաւառներուն մէջ, որ ինչպէս կը տեսնենք պահպանուած է նաեւ մարաշահայոց մօտ:

Բուն Բարեկենդանի երկշաբաթեայ տօնը կ'ուղեկցուի զանազան ժողովրդական սովորութիւններով. յատկանշական է, որ իւրաքանչիւր օր ունի իր յատուկ անուանումն ու արգելքները, որոնք բոլորն ալ ուղղակիօրէն կը յարաբերին ժողովուրդի կեանքին ու կենցաղին հետ, եւ որպէս այդպիսին ժողովրդական պարզունակ ու պարզամիտ հաւատալիքներու արտայայտութիւններ են:

Բուն Բարեկենդանի Չորեքշաբթի օրը կը կոչուի Կէլի տէօն (գայլի տօն), այդ օր կիներ գործ չեն բռներ՝ Կէլի տէօն է ըսելով, հաւատալով, որ այդպիսով իրենց տուներն ու ճամբորդները գայլի վտանգէն զերծ կը մնան:

Բուն Բարեկենդանի Ուրբաթը կը կոչուի Մկատէօն (Մկատօն)։ Կիներ այսօր եւս ո'չ կար կը կարեն, ո'չ մանած կը մանեն, որ չըլլայ թէ մուկերը բոլոր տարին տան հագուստները եւ կարասիները կրծեն:

Պարկընտին Շաբոթը (Բարեկենդանի Շաբաթ օրը) մարաշցի կիներ լուացք չեն ըներ, յետաձգելով Աղուհացի երկրորդ շաբթուան եւ կ'ըսեն «Կնտէքը ճարէն կը մտնան», այսինքն՝ կիներ զբաղած կ'ըլլան Բարեկենդանի կերակուրները պատրաստելով:

Ընդհանրապէս Բարեկենդանի օրերուն կերակուրներուն տեսակները եւ առատութիւնը գագաթնակէտին կը հասնին, կը ջանան ուտել վերջացնել ամբողջ մսեղէնը, իւղով պատրաստուած ուտեստները, քանի որ կը յաջորդէ Մեծ պահքի 39 օրուայ երկար շրջանը:

Աղոցքի (Աղուհացի) Երկուշաբթին կը կոչեն Հարբծատէօն (հարբածի տօն). այսօրը կիներ չեն մաներ, որ չըլլայ թէ բոլոր տարին գինովներու հանդիպելով՝ «ճահրերնին կոտրին եւ ճաղերնին ծռին»: Նոյնպէս այսօր քուֆթօ չեն եփեր՝ ըսելով թէ «Մէջէն իւսկիւր կ'իլլէ», միայն՝ «թթուըլա շովրօ» (թթու ապուր) կ'եփեն: Այս օրուան յատուկ գործն է Շաբաթէն յետաձգուած լուացքը ընել, որմէ ետք տան բոլոր կարասիները կը լուան ու կը մաքրեն, որ չըլլայ թէ իւղի բիծ մը կամ հոտ մը մնայ պահքը եղծէ:

Ուրբաթ օրուընէ բոլոր տուներու մէջ կը սկսին պահք բռնելու պատրաստութիւնները, կիներ ռուպով ապուր կը պատրաստեն, իբրեւ պահքի նախամուտ:

Աղուհացի Շաբաթը «Հատակ» (Հատիկ) կը կոչեն: Մարաշցիք հետեւեալ առածը ունին այս օրուան համար՝ «էօսէօր հատակ է, վողը Զատակ է» (Այսօր հատիկ է, վաղը Զատիկ է) [27]:

Կիրակի օրը եկեղեցիէն ելլելէն ետք «հատակ» ուտելը օրուան կարեւոր սովորոյթներէն է: «Հատակ»ը (հատիկ)՝ խաշուած ցորենն է, որ կ'ուտեն՝ վրան ընկոյզով կամ նուշով: Այս օրուան նուիրական ճաշը սակայն «հատակ շովրօ»ն է, ցորենով, բակլայով եւ սիսեռով պատրաստուած հատիկապուրը:

Այս օրը նաեւ ուխտի կ'երթան քաղաքին արեւմտակողմը՝ Սիւրբ Թիւրիւս (Ս. Թորոս) ուխտատեղին, որ լոկ ծառ մըն է, ուր ամէն ուխտաւոր դերձան կամ լաթի կտոր մը կը կապէ ուխտի կատարման համար: Աւանդաբար կ'ըսուի թէ Ս. Թորոս հոս այցելած եւ քանի մը օր կեցած է [28]:

Բարեկենդանի կերակուրներով եւ խրախճանքներով յղփացած օրերուն կը յաջորդէ Մեծ պահքի եօթշաբաթեայ երկար շրջանը։ Մեծ՝ որովհետեւ պահքերէն ամէնէն երկարատեւն է: Պահք՝ ո'չ միայն ուտելիքի, այլեւ վարքագծի պահեցողութեան, մարդիկ իրենցմէ կը վանեն ամէն ինչ որ փորձութեան կը մատնէ, երկար ատեն կը լռեն խրախճանքները, հարսանիք չեն ըներ, կեանքը կը մտնէ զոհաբերութեան, ժուժկալութեան խիստ շրջան մը:

Պահքի շրջանին կենդանական ծագում ունեցող բոլոր ուտելիքները կը փոխարինուին բանջարեղէնով, ձէթով եւ թահինով պատրաստուած կերակուրներով: Մարաշցիք յատուկ երկիւղածութեամբ կը վերաբերին պահեցողութեան, իսկ Մեծ պահքը ամէնէն կարեւորը եւ երկարատեւը ըլլալով, իբրեւ ինքնազրկանք առաւել խստիւ կը պահեն: Մեծ պահքի ուտելիքներու ծիսական շղթան կը սկսի առաջին օրը՝ ձէթով կամ շիրիկով հաց թխելով: Մեծ պահքի գլխաւոր կերակուրներէն են հատակ շորվոները, որ տարբեր ձեւերով կ'եփուին, ընդհանրապէս ցորենով, սիսեռով, ոսպով, բակլայով, թարմ կամ չոր բանջարեղէններով, բաղադրուած ձէթով կամ թահինով: Պահքի շրջանի ամէնէն յարգի կերակուրը պահքի յատուկ քուֆթոյի տեսակներն են, թահինով եւ բանճարով պատրաստուած ախորժաբերները, եւլն:

Մեծ պահքի օրերու կէսը կը նշանաւորուի Միջինքով, որ նոյնպէս կը տօնուի եւ ունի յատուկ արարողակարգ, գլխաւորաբար նշանուած աղջիկներուն փեսայի տունէն նուէրներ կը ղրկուին:

Այս տօնը յիշատակումն է Դ. դարուն Սեբաստիոյ մէջ նահատակուած Քառասուն Մանկունք սրբացեալ զօրականներուն, նոյնպէս տօնն է այդ անունը կրող եկեղեցիներուն:

Այս օրը Մարաշի հարաւակողմը գտնուող Հայ առաքելական եկեղեցիներէն ամէնէն բազմամարդ ու բարգաւաճ Ս. Քառասուն Մանկունք Մայր Եկեղեցիի անուանակոչութեան օրն է: Տօնին օրը խոշոր ամանի մը մէջ ջուր կը լեցնեն եւ վրան ձէթ լեցնելով 40 պատրոյգներ կը վառեն, ի յիշատակ Քառասուն Մանկանց: Կիներ սովորաբար տօնին նախորդող Ուրբաթ ու Շաբաթ օրերը լուացք չեն ըներ եւ գործ չեն աշխատիր [29]:

Հայկական քրիստոնէութեան վերանորոգիչ եւ Հայաստանեայց Եկեղեցւոյ կազմակերպիչ Գրիգոր Լուսաւորիչի յիշատակը եկեղեցին կը տօնէ տարուան մէջ երեք անգամ՝ «Մուտն ի Վիրապն», «Ելն ի Վիրապն» եւ «Նշխարաց Գիւտին» առիթներով: Այս «Մուտն ի Վիրապ»ի տօնն է որ կը տօնուի Աղուհացի մէջ: Մարաշցի կիներ «մինծ տէօն է» կ'ըսեն եւ այդ օր լուացք չեն ըներ:

Ծաղկազարդ անունով կը կոչուի Քրիստոսի Երուսաղէմ գալստեան տօնը, որ Զատկէն շաբաթ մը առաջ կը կատարուի: Սակայն տօնին հանդիսութիւնները հնագոյն արմատներ ունին, որ մասնագէտներու հիմք տուած է եզրակացնելու, որ Ծաղկազարդի տօնը եւս հայոց հին հեթանոսական շրջանի տօներէն է, որ Երուսաղէմ մտնելու տօնին հետ նոյնացած է [30]:

Մարաշի մէջ այս օրը եկեղեցական արարողութեամբ կը յիշատակուի, պէտք է կարծել աւանդական որոշ սովորոյթներ պահպանուած են մինչեւ 19րդ դարու վերջերը, ուխտագնացութիւն, պարտիզագնացութիւն, հանրային տօնախմբութիւններ, որոնք սակայն աստիճանաբար դուրս մղուած են, անապահովութեան եւ սեղմումներու բերմամբ: Ըստ ընկալեալ սովորութեան տօնին առթիւ փեսային ընտանիքէն հարսնցուին նուէրներ կ'ուղարկեն [31]:

Ծաղկազարդի Կիրակի երեկոյեան ժամերգութեան Տըռընպոցի (Դռնբաց) արարողութիւնը կը կատարուի, եկեղեցական խորհրադաւոր ծիսակարգով, ժողովուրդի, մանաւանդ կիներու եւ աղջիկներու խուռն ներկայութեամբ: Ընդհանրական աղօթքէն ետք, պատարագիչ քահանան (եպիսկոպոսը) եւ շապիկ հագուող սարկաւագ-դպիրներու եւ ուխտաւորներու խումբը եկեղեցիէն դուրս կ'ելլեն եւ դուռը կը գոցուի: Քահանան գաւազանով դուռը կը զարնէ, դպիրները եւ հաւատացեալ ժողովուրդը միասնաբար կ'երգեն՝ «Բաց մեզ Տէր զդուռն ողորմութեան», այսպէս քահանան երեք անգամ դուռը կը զարնէ եւ դպիր ու ժողովուրդ կը ձայնակցին՝ «Բաց մեզ Տէր զդուռն ողորմութեան», ապա՝ դուռը ներսէն բանալիով կը բացուի եւ քահանայ, դաս եւ ուխտաւորներու թափօրը հանիսաւորապէս մուտ կը գործէ եկեղեցի՝ շարականներու, քշոցներու հնչիւններուն ներքոյ:

Այս իրիկուն բոլոր աղջիկները եկեղեցի կ'երթան, հաւատալով որ իրենց «բախտի դուռը» պիտի բացուի: Մայրեր իրենց աղջիկներուն կ'ըսեն. «Աղջինս, էօսէօր ի ժամ կնօ քի պոխդ բացուայ» (Աղջիկս, այսօր ժամ գնայ, որ բախտդ բացուի) [32]: Նաեւ չխօսող երեխաները այսօր եկեղեցի կը տանին, քահանան դռնբացէքի բանալիով «կը բանայ» չխօսկան մանուկներուն բերանը:

Ծաղկազարդէն մինչեւ Զատիկ եղող եօթնեակը Աւագ Շաբաթ կը կոչուի եւ շաբթուան օրերն ալ նոյն Աւագ անունը կը կրեն:

Աւագ Երեքշաբթի եկեղեցին կը յիշատակէ Տասն Կուսանաց առակը: Ըստ Աւետարանի, Քրիստոս Երուսաղէմ մտնելէն երկու օր ետք տասն կուսանաց առակը կը պատմէ: Այդ օր երեկոյեան կը կարդացուին Աւետարանին այդ մասերը, որոնց մէջ կը յիշատակուի տասը կուսանաց առակը, որմէ Աւագ Երեքշաբթին ստացած է Տասն Կուսանաց յիշատակի անունը [33]:

Մարաշցիք համանման ձեւով այս տօնը կը կոչեն Կուսոնք: Այս տօնին բոլոր նորահարսերն ու աղջիկները եկեղեցի կ'երթան եւ վառած մոմեր բռնած, ամբողջ վերնատունը կը լուսաւորեն: Աւելի վերջերը նաեւ սովորութիւն է Աւետարանի Տասը Կուսանաց նուիրուած հատուածի ընթերցման ատեն շապիկ հագուած տասը դեռատի աղջնակներ մոմեր բռնած՝ խորանին դիմաց կը շարուին [34]:

Օսմանեան հայկական պղնձեայ իրեր (Աղբիւր՝ Պետրոս Տիգիճեանի հաւաքածոյ)

Աւագ շաբթուան կարեւոր իրադարձութիւնները կը սկսին Չորեքշաբթի օրուընէ: Աւանդոյթի համաձայն Չորեքշաբթին չարն ու վատը կը չէզոքացնէ: Այսօր լուացք ընելու, կերակրամանները փայլեցնելու, տունին բոլոր անկիւնները սրբելու-մաքրելու օրն է, ամէն աղտեղութիւն պէտք է չքանայ:

Մարաշցիք այս օրը դաշտերէն զանազան ուտելի կանաչեղէններ՝ խուրուկ կամ նուակ կը ժողովեն եւ ապուր կ'եփեն, այստեղէն՝ տօնին անուանումը: Ընտանիքին բոլոր անդամները պէտք է ուտեն այդ ապուրէն: Մարաշահայոց մէջ այն պատկերացումը կայ, թէ Մեծ պահքի ամբողջ պահեցողութեան ընթացքին մարդոց մարմինին իւղերը կը հալին, եւ հազիւ նուշի մը չափ կը մնայ, որն ալ կը հալի երբ խուրուկն ուտեն [35]:

Կը յաջորդէ արդար, առատ, մաքուր Հինգշաբթին: Այսօր հաց կը թխեն, բլիթ եւ բաղարջ: Զատկուան հաւկիթները կը ներկեն-կ'եփեն, կը հաւատան, որ Աւագ Հինգշաբթի օրը ներկուած հաւկիթները երկար ատեն չեն աւրուիր: Կը ներկեն մեծ քանակութեամբ՝ ընտանիքին բոլոր անդամները, հիւրերը գոհացնելու ու բաժնելու համար: Հաւկիթը ներկելու համար կը գործածեն տորոնի արմատները, որ կարմիր գոյն ունի: Տորոնը կ'աճի խաղողի այգիներուն մէջ, զայն կը լուան, կը դնեն կաթսայի յատակը եւ վրան կը զետեղեն հաւկիթները, ապա ջուր աւելցնելով կ'եփեն:Աւագ Հինգշաբթին տօն կը պահեն մարաշցիք, մանաւանդ կիներ ներկայ կը գտնուին եկեղեցիի բոլոր արարողութիւններուն՝ «Կէսաւուր Պատարոգ»ին, «Ուտունվըլոյ»ին (Ոտնլուայ), «Լոցք»ին (Խաւարման գիշեր կամ Լացքի գիշեր) [36]:

Մարաշցի կիներ այս օրուան համար յատուկ ուտեստ մը կը պատրաստեն՝ «աղամաղ», այսինքն՝ «աղի-մաղի»: «Աղամաղը» սմբուկի գլխիկին կանաչ կեղեւն է, զոր կը չորցնեն եւ կը պահեն այսօրուան համար: Աւագ Հինգշաբթի այս չոր կեղեւը կը խաշեն, կը մանրեն, վրան սոխ, աղ ու պղպեղ աւելցնելով կ'ուտեն [37]:

Յաջորդ՝ Աւագ Ուրբաթ օրը, ըստ եկեղեցական տօնացոյցի, Քրիստոսի Խաչելութեան օրն է, մահն ու թաղումը, ուստի սուգի օր է: Աւագ Ուրբաթը իբրեւ կարեւոր տօն կը յարգուի մարաշահայոց մէջ, այսօր նաեւ կը խուսափին ծանր աշխատանքեր կատարելէ: Մարաշի եկեղեցիներուն մէջ սովորութիւն է այսօրը սուգի դագաղ շինել: Բոլորը կը մասնակցին Ուրբաթ երեկոյեան ժամերգութեան՝ սուգի ու վիշտի խորհրդաւոր մթնոլորտի մէջ: Թաղման ժամերգութենէն ետք ժողովուրդը դագաղին վրայ դրուած Աւետարանն ու խաչը կը համբուրէ եւ դրամական նուէրներ կը դնէ պնակին մէջ [38]:

Ուրբաթ օրուայ ուտելիքը եւս առանձնայատուկ է՝ քացախով կերակուր ուտելը պայման է, որ կը յիշատակէ Քրիստոսին մահուընէ առաջ քացախ խմցնելը:
Ըստ սովորութեան մարաշցիք այս օրը «քացխլա շովրօ» (քացախ ապուր) կ'ուտեն, զոր կը պատրաստեն ոսպապուրի մէջ քացախ խառնելով [39]:

Խթում կը կոչուի Զատիկին նախորդող Շաբաթ գիշերը: Սովորաբար կիներ առտուընէ ծոմ կը պահեն, սակայն այդ մէկը արգելք չէ, որ ամբողջ օրը տան գործերով զբաղին, կարգի կը բերեն տօնական հագուստները, լուացք կ'ընեն, բաղնիք կ'երթան, կը պատրաստեն Խթման ընթրիքի եւ յաջորդ օրուան կերակուրները, իսկ երեկոյեան ներկայ կ'ըլլան Խթման Պատարոգին եւ հաղուրդ կ'առնեն (կը հաղորդուին) [40]: Երեկոյեան եկեղեցիէն վերադարձին ընտանիքը կը բոլորուի խթման գիշերուայ սեղանին շուրջ:

Հայոց ազգագրական բոլոր խումբերը Զատիկը կը տօնեն մեծ շուքով եւ հանդիսաւորութեամբ, որ կը համապատասխանէ եկեղեցական Ս. Յարութեան տօնին: Այս եւս հաստատուն օր մը չունի եւ ամէն տարի կը նշուի գարնանային գիշերահաւասարին յաջորդող Կիրակի օրը՝ Մարտ 21էն յետոյ, 35 օրուայ ընթացքին:

Մարաշի հայոց մէջ, ուրիշ շատ վայրերու նման, Զատկական սովորութիւնները՝ հաւկիթ ներկելու, բարեկամներու տուները այցելելու եւ բարեկամներու նուէր ղրկելու սովորութիւնը կը պահպանուի անխաթար կերպով [41]: Սիրելի տօն մը յիրաւի ե՛ւ մեծերու ե՛ւ պզտիկներու համար, հաւասարապէս: Մեծ պահքի բոլոր սպասումները կը խտանան օրհնաբեր այս տօնին մէջ: Առտու կանուխ, եկեղեցիի զանգերուն հետ ողջ ժողովուրդը տօնական հագուստներ հագած կը հաւաքուի եկեղեցիին մէջ:

Ժամերգութեան աւարտին մեծերը կ'ողջունեն միմեանց՝ «Քրիստոս յարեաւ ի մեռելոց» ըսելով, ստանալով՝ «Օրհնեալ է Յարութիւն Քրիստոսի» պատասխանը: Փոքր տղաք պատանիներ հաւկթախաղի մէջ կը մրցին:

Զատիկին անպայման մատաղ կ'ընեն: Եկեղեցիէն ետք կը հասնի Զատկուան մատաղ բաժնելու պահը: Մատաղը ճաշակելէ եւ բաժնելէ ետք կը սկսին այցելութիւններն ու շնորհաւորանքները: Զատկին 2-3 օր տօն կը պահուի եւ Զատիկ շնորհաւորելու փոխադարձ այցելութիւնները պարտադիր են, բարեւի փոխարէն՝ «Քրիստոս յարեաւ ի մեռելոց» կ'ըսեն:

Զատիկը նաեւ տնօրհնէքի օր է, քահանաները կը շրջին տունէ տուն, կ'օրհնեն տուները՝ սեղանին դրուած հացը, աղը, ջուրը, խունկը, կանթեղները, մառանին ամէնէն կարեւոր բարիքները. քահանան կը վերադառնայ առատօրէն վարձատրուած:

Յաջորդ օրը՝ մեռելոց է: Մարաշի մէջ մասնաւոր կարեւորութիւն ունի Զատկի Մեռելոցի Երկուշաբթին: Գերեզմանատուն կ'երթան բոլորը տղամարդ թէ կին, մեծ թէ պզտիկ, իրենց հետ տանելով զատկական կերակուրներ, կարմիր ներկուած հաւկիթներ, ուղղակի տապանաքարերու մօտ հացկերոյթի սեղաններ կը բանան [42]:

Բնորոշ է որ Մարաշի մէջ Զատիկի եւ Ս. Խաչի մեռելոցները ոչ թէ լացի եւ ողբի, այլ ուրախութեան օրեր են: Այդ օր գերեզմանոցը տօնական հանդիսավայր մը կը դառնայ [43]: Քահանաները գերեզմանները կ'օրհնեն, կիներ խունկ եւ մոմ կը վառեն, երիտասարդներ գերեզմանոցին մօտ դաշտին մէջ խաղեր կը խաղան, հաւկիթ կը զարնեն, փոքր տղաք կարմիր հաւկիթով, շաքարեղէններով բեռնաւորուած գրպաններով ուրախ զուարթ կը ցատկռտեն: Ինչպէս դիտել կու տան Մարաշի յուշագիրներ՝ Զատկական Երկուշաբթիի Մեռելոցը իրական տօնախմբութեան կը վերածուի՝ հացկերոյթի, ուրախութեան ծիսակարգի, կարծէք իրենց ուրախութեան հաղորդակից կը դարձնեն նաեւ սիրելի հանգուցեալները:

Նկար՝ Յ. Ղազարեանի («Տուն» աշակերտական ամսագիր, Բ. տարի, Մարտ 1924, թիւ 19, Ժըպէյլ, ամերիկեան որբանոց)

Գաբրիէլ հրեշտակապետին Տիրամօր Մարիամու աւետիս բերելուն յիշատակն է: Հրեշտակապետը լուր բերաւ թէ Որդին Աստուծոյ իրմէ պիտի մարմնանայ, հետեւաբար այդ օրը Քրիստոսի մարդեղութեան եւ ըստ մարմնոյ յղութեան տօնն է [44]: Մարաշցի բարեպաշտ ժողովուրդը ըստ սովորութեան կը մասնակցի տօնին ճրագալոյծի Աւետման նուիրուած Ս. Պատարագին:

Կը պատմուի, թէ տօնին օրը Մարաշի շրջակայ դաշտերուն մէջ առատօրէն ճերմակ մարգարտածաղիկներ (եօղուրտ չիչէյի) բացուած կ'ըլլան. Կիներ ու աղջիկներ տօնը կը դիմաւորեն այդ ծաղիկները հաւաքելով: Տուն բերելով կը չորցնեն ու ձմեռը՝ իբրեւ թէյ կը գործածեն, որ շատ օգտակար եւ բուժիչ յատկութիւն ունի [45]:

Այս անունը կը տրուի Զատկէն մինչեւ Հոգեգալուստ 50 օրերու միջոցին, որ ամբողջ տէրունի տօներ են ի պատիւ Յարութեան եւ վերջին տասը օրերը նաեւ Համբարձման, իսկ վերջին՝ յիսուներորդ օրը, Սրբոյ գալստեան նուիրուած է [46]: Այդ յիսուն օրերը ընդհանրապէս ուտիք են, միայն Համբարձումէ ետք եկող երկու ուրբաթները եւ մէկ չորեքշաբթին պահքի օրեր են՝ եկեղեցական կանոնացուած սովորութեամբ:

Աւանդապահ մարաշցիք խստօրէն կը հետեւին Յիսնակաց շաբաթապահքին, աւելին, ամբողջ Յիսունքի ընթացքին կիներ Հինգշաբթի օրերը չեն մաներ: Նոյնպէս սովորութիւն է ամբողջ տարուան մէջ Չորեքշաբթի երեկոյեան չմանել՝ «Կիրակմուտք» նկատելով [47]:

Կանայի հարսանիքը, 1453. նկար՝ Վարդանի. Մատենադարան, Երեւան, in Jean Michel Thierry, Armenische Kunst, Freiburg, 1988

Ահա Մարաշի հայերու մէջ երգուող Համբարձման տօնին գովքը.

Ախ, մէնթիվար, մէնթիվար,
Մէնթիվարըն վագթը վար,
Մէնթիվարա կէլէնըն
Ճէննէթտէ պէշ թախթը վար [48]:

Հէ՜յ, Համբարձում, Համբարձում,
Համբարձումին ատենը կայ,
Համբարձումին եկողին՝
Դրախտին մէջ հինգ գահը կայ:

Մէնթիվարըն վար օլսուն,
Իչի տոլու կիւլ օլսուն,
Մէնթիվարա կէլէնըն,
Ախըպաթը վար օլսուն [49]:

Համբարձումը շէն մնայ,
Մէջը լեցուն վարդ ըլլայ,
Համբարձումին եկողին՝
Օրերը միշտ շէն ըլլայ:

Զատիկէն ուղիղ քառասուն օր վերջ կը նշուի Համբարձման տօնը: Այսպէս կը կոչուի Քրիստոսի յարութիւն առնելէ ետք քառասուն օր երկրի վրայ մնալէ յետոյ երկինք համբարձելու յիշատակումը եկեղեցական տօնացոյցին մէջ: Զատիկի հետ պայմանաւորուած 35 օրուայ շարժունակութեամբ կը կատարուի Ապրիլ 30 - Յունիս 3, որպէս կանոն՝ Հինգշաբթի օր: Խորհրդաւոր այս տօնը կը նշուի հայոց բնաշխարհի բոլոր շրջաններու եւ հայկական բնակավայրերու մէջ, այն սիրուած ու սպասուած տօն մըն է բոլորին կողմէ՝ մեծ թէ պզտիկ: Մարաշցի հայեր այս տօնը «Վիճոկ» կը կոչեն, տօնին հիմնական ծէսի՝ վիճակ հանելու արարողութեան պարբերացմամբ: Ինչպէս ամէնուր, Մարաշի մէջ նոյնպէս տօնին հանդիսութիւններու շարքը կանոնակարգուած է եւ խստորէն կը պահուի: Չորեքշաբթի իրիկուընէ կը սկսին գլխաւոր արարողութեան՝ վիճակի նախապատրաստութեան: Փոքր տղաք եւ աղջիկներ խումբեր կազմած կը սկսին «մէնթիվոր» ժողվելու: Ձեռքերուն սափոր մը եօթը տուն կը պտտին, իւրաքանչիւր տունէ եօթը ափ ջուր, եօթ տեսակ ծառէ եօթը տերեւ, եօթ տեսակ ծաղիկ, եօթը պզտիկ քար հաւաքելով սափորին մէջ կը դնեն: Սափորին վրայ ծածկոց մը գոցեն, որպէսզի պարունակութիւնը չերեւի. երբեք գետին չեն դներ, անհրաժեշտութեան պարագային բարձր տեղ մը՝ աթոռակի մը վրայ կամ գամէ կը կախեն [50]:

Մարաշցիք կը հաւատան Համբարձման գիշերուայ խորհուրդներուն եւ հրաշալիքներուն, կ'ողջունեն իրար, կիներ եւ աղջիկներ զանազան բախտաբեր գործողութիւններ կը կատարեն:

Համբարձման Հինգշաբթի առտու կանուխ կաթնապուր կ'եփեն, որ տօնին նուիրագործուած ուտեստն է. այդ օր նաեւ ընդունուած է կաթնապուրը բաժնել առնուազն եօթը տուն:

Կէսօրին, թաղին բոլոր կիները կը ժողվուին եւ ընտանիքի իւրաքանչիւր անդամին անունով իր մը կը ձգեն սափորին մէջ, ինչպէս բանալի, գամ, մատնոց, եւլն: Սափորին քով կը նստեցնեն պզտիկ աղջիկ մը՝ քօղով մը ծածկուած, որպէսզի ո'չ աղջիկը եւ ո'չ սափորը մէկը տեսնէ [51]: Թաղին կիները խմբովին վիճակի երգեր կ'երգեն ու աղջնակը՝ իւրաքանչիւր քառեակ-երգէն ետքը՝ սափորին մէջէն առարկայ մը կը հանէ մը, եւ ըստ քառեակի բովանդակութեան կը վճռուի անոր տիրոջ վիճակը՝ բախտը:

«Հանէ', ախճի'նս, հանէ» կը ձայնէ լեզուանի, տարեց կին մը, եւ աղջիկը կը հանէ նշան մը ու կ'երգուի վիճակերգը։ Տարեց կին մը, որ լաւ ասացողի համբաւ ունի կը սկսի, միւսները կը ձայնակցին [52]:

Այնէ աթտըմ չայըրա,
Շավգը տիւշտիւ պայըրա,
Էլլէր նէ տէրսէ՝ տէսին,
Իշիմ տէօնտիւ խայըրա [53]:

Հայելին նետեցի դաշտը
Արեւի ցոլքը ինկաւ լերան վրայ
Ուրիշներ ինչ կ'ըսեն թող ըսեն
Գործս յաջող պիտի ըլլայ:

Ահա պանդխտութեան երեւոյթին եւ պանդուխտին վերադարձը սպասող սիրելիին հոգեվիճակին ձայնակցող քառեակներ. 

Ռահեան էքտիմ կիւլ պիթտի,
Տալընտա պիւլպիւլ էօթտիւ,
Էօթմէ, պիւլպիւլիւմ, էօթմէ,
Եարիմ ղուրպէթէ կիթտի:

Ռեհան ցանեցի՝վարդ բուսաւ,
Ճիղին վրայ սոխակը երգեց,
Մի' երգեր, սոխակ, մի' երգեր,
Սիրականս պանդխտութեան գնաց:

Մէրճիմէք քիլէ, քիլէ,
Էօլչէրիմ սիլէ, սիլէ,
Եար գափույա կէլիրսէ
Էնէրիմ կիւլէ, կիւլէ:

Ոսպը հատիկ հատիկ
Կը ստկեմ մէկիկ մէկիկ
Երբ սիրեցեալս տուն դառնայ
Վար կ'իջնեմ ուրախ զուարթ:

Դարձեալ կը ձայնէ տարեց կինը. «Հանէ', ախճինս, հանէ', պարա տարա է» (բարի տարի է): Աղջնակին հանած վիճակին վրայ կ'երգուի.

Եիթտիմ սանտըգ աչըլտը,
Ինճու, մէրճան սաչըլտը,
Անասընա միւժտէլիք,
Գըզընըն պախթը աչըլտը [54]:

Հրեցի սնտուկը բացուեցաւ,
Հլուն մէրճան թափեցաւ,
Մայրիկին բարի լուր,
Աղջկան բախտը բացուեցաւ [55]:

Այսպէս կը շարունակուի քառեակներու շարանը. իւրաքանչիւր բախտագուշակ երգ-քառեակ կ'ուղեկցուի մեկնութիւններով ու զուարճախօսութիւններով: Երբ վիճակը հարսնցու եւ հասուկ աղջկան բարի բախտ կը խոստանայ, բոլոր կիները անոր մօրը՝ «Էչքիդ լաս» (Աչքդ լոյս), Ասվոծ ըռընտ պոխտ տոյ» (Աստուած բարի բախտ տայ) եւ այլ բարեմաղթութիւններ կը կատարեն:

Վիճակահանութեան աւարտին սափորին մէջ մնացած ջուրով կը ցօղեն արտերն ու այգիները, բերքն ու բարիքը:

Ալչաճըգ քիրազ տալը,
Տիպինտէ եէշիլ խալը,
Եա' Յիսուս, եա՜ Քրիստոս,
Սէն կէօսթէր տօղրու եօլու:

Աթըմըն եէրին՝ քիւրիւտիւմ,
Եէրինէ կիւլլէր պիւրիւտիւմ,
Էլլէր նէ տէրսէ՝ տէսին,
Փատիշահ օլտում եիւրիւտիւմ:

Սու կէլիր ագա, ագա,
Պօյնունտա ալթուն հալգա,
Մէվլամ միւրատըմ վէրսէ,
Սատագա վէրէմ խալգա:

Փէշկիր, փէշկիր իւսթիւնէ,
Եինէ փէշկիր իւսթիւնէ,
Օթուրմուշ եազը եազար,
Քրիստոսուն աշգընա:

Ալչաճըգ թութ պաշըեամ,
Ալթուն եիւզիւք գաշըեամ,
Պանա պահա՞մը եէթէր,
Պէն ճէվահիր թաշըեամ:

Պուլամաճըմ պուլարըմ,
Գաշըճըղըմ եալարըմ,
Եար գափույա կէլիրսէ
Հըգըր, հըգըր կիւլէրիմ:

Եէտի տէվէ կիւտէրիմ,
Էլէ գարշը կիտէրիմ,
Էլլէր նէ տէրսէ՝ տէսին,
Պէն Գուտսայա կիտէրիմ:

Հէյպէ իտիմ հէյ օլտում,
Նագըպ իտիմ պէյ օլտում,
Շիւքիւր օլսուն Թանկրըմա,
Հէփիսինտէն եէնկ օլտում:

Օ րաֆտաքի չինիլէր,
Էլ տէյմատէն ինիլէր,
Եար գափույա կէլիրսէ,
Գուլաճըղըմ չինիլէր:

Չագ թաշը չագմագ թաշը,
Եարիմ եիկիթլէր պաշը,
Եարիմ եօլա չըգարսա,
Խըտըրէլլէզ եօլտաշը:

Եէտիյին եէմիշ օլսուն,
Կիյտիյին գումաշ օլսուն,
Կիրիպ չըգտըղըն էվին,
Սուվաղը կիւմիւշ օլսուն:

Տամ իւսթիւնտէ տամըմըզ,
Իւսթիւնտէ հարմանըմըզ,
Շիւքիւր օլսուն Թանկրըյա,
Էյի չըգտը նամըմըզ:

Գազան գազան գաւուրմա,
Թաշտը տէյու սավուրմա,
Պաշընա տէօվլէթ գօնմուշ,
Գաչտը տէյու չաղըրմա:

Էլինտէ սիւտ կիւլէյի,
Սիւտտէն պէյազ պիլէյի,
Եարէտէնիմ գապուլ էթ,
Էօքսիւզ օղլան տիլէյի:

Ինճու սէրտիմ կիւնէշի,
Պագան կէօզլէր գամաշա,
Եա' Յիսուս, եա' Քրիստոս,
Սէն եէթիր պիզի պաշա:

Ինճէճիք իյնէսինէ,
Մաիլամ ճիլվէսինէ,
Պէն միւրատըմա էրտիմ,
Տարըսը ճիւմլէսինէ:

Սապահ գալգտըմ իշիմէ,
Շէքէր գաթտըմ աշըմա,
Շէքէր աշընը եէրքէն,
Տէօվլէթ գօնտու պաշըմա [56]:

Ցածլիկ կեռասի ճիւղը,
Տակը կանաչ գորգը,
Ով Յիսուս, ով Քրիստոս,
Դուն ցոյց տուր ուղիղ ճամբան։

[անհասկնալի]
Տեղը վարդերով ծածկեցի,
Ուրիշներ ինչ կ՝ուզեն թող ըսեն,
Թագաւոր եղայ գալեցի։

Ջուր կու գայ հոսելով,
Վիզը կախուած ոսկի վզնոց,
Եթէ Աստուած փափաքս տայ,
Ողորմութիւն կու տամ մարդոց։

Անձեռոցի վրայ անձեռոց,
Դարձեալ անձեռոցի վրայ,
Նստած գիր մը կը գրէ,
Քրիստոսի սիրոյն։

Ցածլիկ թութո գլուխ եմ,
Ոսկեայ մատանիի ակ եմ,
Ուրախութիւն ինծի բաւ է,
Ես գոհարի քար եմ։

Թանձր խիւս եմ, կը պատեմ,
Դգալովս կը լզեմ,
Եարս երբ դուռըս գայ,
Քահ-քահ կը խնդամ։

Եօթը ուղտ կ՝արածեմ,
Օտարի դէմ կը քալեմ,
Օտարներ ինչ ուզեն թող ըսեն,
Ես կ՝երթամ Երուսաղէմ։

Տոպրակ էի [անհասկնալի] դարձայ,
Սպայ էի պէյ դարձայ,
Շնորհակալ եմ Աստուած,
Բոլորէն [անհասկնալի] դարձայ [57]։

Քրիստոս վերջին ընթրիքին ատեն խոստացաւ առաքեալներուն ղրկել Ս. Հոգին, որ կատարուեցաւ Զատկին յիսուն օրերը լրանալէն ետք Յիսունքի՝ Պենտեկոստէի Կիրակի օրը (Զատկին հետ 35 օրուայ շարժականութիւն ունի եւ կրնայ հանդիպիլ Մայիս 10 - Յունիս 13) [58]: Կը պատմուի, որ Մարաշի հայեր անցեալին Հոգւոյն Սրբոյ յիշատակը կը տօնէին յատուկ հանդիսաւորութեամբ եւ ըստ սովորութեան ամբողջ շաբաթը պահք կը պահէին, որ կը կոչուէր Հոգւոյն Սրբոյ պահք: Աւելի վերջերը ծեր կիներ միայն կը շարունակէին այդ սովորութիւնը, եւ գրեթէ մոռացութեան մատնուած էր [59]:

Հայոց մէջ Վարդավառը հնագոյն արմատներ ունեցող տօներէն է, որ հին անունը պահելով անցած է Հայոց քրիստոնէութեան, փոխուելով Քրիստոսի Այլակերպութեան եւ Պայծառակերպութեան տօնին:

Հայ Եկեղեցին Պայծառակերպութեան տօնը կը նշէ Զատիկէն 98 օր յետոյ, այսպիսով Զատիկի հետ կապուած ըլլալուն 35 օրուայ շարժունակութիւն ունի, որ Յունիս 28 - Օգոստոս 1ի միջեւ կը պատահի [60]:

Վարդավառը ուխտագնացութիւններու տօն է ամէնուրեք եւ ոչ մէկ տօն այնքան մեծ ժողովրդականութիւն եւ գրաւչութիւն ունի, որքան Վարդավառի տօնը, այն ամենաուրախ եւ ամենասիրուած տօներէն է հայաշխարհի մէջ: Եւ ինչպէս բոլոր տօները, Վարդավառը եւս ունի հանդիսութիւններու յատուկ արարողակարգ, որոնք տարբերութիւններով հանդերձ ընդհանրական են, օրինակ իրար վրայ ջուր ցօղելը, աղաւնի թռցնելը, ծաղիկներով զարդարուիլը, ուխտագնացութիւնները, զոհաբերութիւնները, հանդէսները, եւլն:

Մարաշի մէջ նոյնպէս աւանդաբար պահպանուած են Վարդավառի տօնի ժողովրդական կարգ մը սովորութիւններ, ինչպէս ջուրերու ակունքը երթալ եւ իրար վրայ ջուր ցօղել, ուխտագնացութիւն, զոհաբերում, եւլն:

Մարաշի տօները նկարագրող Յակոբոս Վարժապետեան, Վարդավառի աւանդական տօնը ներկայացնելով կը գրէ, թէ անցեալին մարաշցի հայեր կը հաւատային, որ Վարդավառի գիշերը ջուրերը կը շատնան, եւ ով տեսնէ այդ պահը եւ բան մը խնդրէ անպայման կը կատարուի: Ուստի մարաշցիք նախորդ իրիկուընէ խումբերով ջուրերու ակունքներուն մօտ՝ ուխտատեղի սրբավայրեր, նշանաւոր աղբիւրներ, լեռնագագաթներ կ'երթային, գիշերը անքուն կը հսկէին ջուրերու ափունքին քով, որպէսզի վարարումի պահը տեսնէին եւ իրենց բաղձանքը խնդրէին: Վարդավառի ուխտագնացութիւններուն գլխաւոր կեդրոնը սակայն, Մարաշէն ոչ շատ հեռու լերան գագաթը գտնուող՝ Քառասնակն (Գըրգ-Կէօզ) կոչուող՝ Թագսառաքոլի (Թադէոս Առաքեալ) նշանաւոր ուխտատեղի սրբավայրն էր [61]:

Գիշերային ուխտագնացութիւնները հետզհետէ դուրս մղուելով, աւելի վերջերը սովորութիւն դարձած էր Վարդավառի օրը առտուն կանուխ Թագսառաքոլի լեռը բարձրանալ:

Շաբաթ օր կը սկսին ուխտագնացութեան պատրաստութիւններ տեսնել, տանտիկինը հաց կը թխէ, զանազան խորտիկներ կը պատրաստէ: Կիրակի լոյսը չբացուած ուխտաւորներ ճամբայ կ'ելլեն: Շատ մը կիներ, աղջիկներ գլխաբաց, բոպիկ կը քալեն, մանաւանդ անոնք, որ խոստացած են Վարդավառին «Սուրբ Լոյսին ոտքը երթալ»: Ոմանք ալ խոշորկէք քար մը շալկած՝ մինչեւ գագաթը կը հանեն [62]:

Դեռ արեգակը լեռներուն վրայ չծագած, ուխտաւորներուն մէկ մասը կը հասնի Ս. Կատարինէի աղբիւրը, որ կը բխի Գըրգ-կէօզի Թագսառաքոլ ուխտատեղիի լերան ստորոտէն: Ուխտաւորներ պաղ ջուրին քով դադար մը կ'առնեն իրենց նախաճաշը ընելու եւ խոնջէնքը առնելու: Կիներ կը սիրեն Ս. Կատարինէի ջուրով ցօղուիլ, հաւատալով անոր բուժիչ յատկութեան: Արեւածագը կը դիմաւորեն միասնաբար «Զարթիր, փառք իմ», «Առաւօտ Լուսոյ» եւ այլ շարականներ երգելով:

Արեւը չծագած ժողովուրդը կ'աճապարէ հասնիլ Թագսառաքոլի գագաթը, որ Թադէոս Առաքեալի ուխտատեղին է: Աւանդութեան համաձայն, Ս. Թադէոս ցերեկը Մարաշի մէջ քարոզած եւ գիշերը բարձրացած է այս լերան գագաթը՝ հանգչելու [63]:

Մօտ ժամ մը ետք ուխտաւորները կը հասնին բլուրին գագաթը, ուր կանգնած է դարաւոր ծառ մը, քովնտին քարերու կոյտով՝ բնական սրբատեղին: Իւրաքանչիւր ուխտաւոր այս քարակոյտին վրայ կը դնէ իր շալկած քարը: Ուխտաւորներու բերած քարերով հետզհետէ մարմին կ'առնէ փոքրիկ մատուռ խորան մը, ինչպէս Հին Կտակարանի զոհարանները: Ուխտաւորները հոս ջերմեռանդօրէն կ'աղօթեն, ոմանք աքաղաղ կը զոհեն, կամ մանր դրամներ կը զետեղեն քարերուն վրայ: Ուխտատեղիին հասոյթները կը պատկանին Մարաշի Ս. Կարապետ եկեղեցիին, օրուան վերջը ժամկոչը կու գայ եւ զոհուած աքաղաղներն ու դրամը եկեղեցի կը տանի:

Տօնին բարձրակէտը՝ Վարդավառի բուն արարողութիւնը, ժողովրդական տարածուած սովորութեամբ՝ ջուր ցօղելն է, որ պահպանուելով մինչեւ մեր օրերը հասած է որպէս կայուն սովորոյթ: Երիտասարդ թէ տարեց, տղամարդ թէ կին, իրարու վրայ ջուր կը սրսկեն։ Ջուրն է այսօրուան տարերքը, անգամ ամօթխած հարսեր, աղջիկներ կը մասնակցին ջուր ցօղելու խաղերուն: Ապա կը սկսի ժողովրդային տօնախմբութիւնը, երգ, պար, կերուխում:

Հայ Եկեղեցւոյ կողմէ սրբացուած Հռիփսիմեան կոյսերու յիշատակի տօնը մարաշահայոց մէջ առաւելապէս կիներու յատուկ տօն մըն է, կիներ այսօրը եկեղեցիէն ետք չեն մաներ՝ իբրեւ յարգանք նահատակ կոյսերու յիշատակին [64]:

Աստուածածնի տօնին օրը եկեղեցական կանոնացուած սովորութեամբ խաղողօրհնէք կը կատարուի: Աւանդոյթի համաձայն բերքի, պտղաբերութեան երախայրիքը օրհնութեամբ Աստուծոյ նուիրելը եւ եկեղեցւոյ մէջ հանդիսաւորապէս ծիսական կարգադրութեամբ օրհնելը, իւրայատուկ արարողութիւն մըն է եղած հնագոյն ժամանակներէ ի վեր: Մարաշի մէջ, ինչպէս հայկական բոլոր գաւառներուն, մինչեւ Խաղողօրհնէքի օրը՝ Աստուածածնի տօնը, ժողովրդական տարածուած սովորութեամբ խաղող չեն ուտեր: Այս տօնն ալ հինգ մեծ տէրունի տօներէն մին ըլլալով մարաշցիք «Տուղուվոր» (Տաղավար) կը կոչեն եւ կարեւոր տօներէն մին կը նկատեն: Տօնն է նաեւ Մարաշի Ս. Աստուածածին եկեղեցիին: Մարաշի բոլոր եկեղեցիներուն մէջ այդ օրը կը կատարուի Խաղող ուրշնիլ (Խաղողօրհնէք) արարողութիւնը [65]: Խաղողօրհնէքի նախապատրաստութիւնը կը սկսի նախորդ օրուընէ. ընդունուած կարգի համաձայն տօնին նախորդող Շաբաթ երեկոյեան մարդիկ իր ստացած խաղողի բերքէն նուէր կը բերեն ու կը շարեն եկեղեցիի շրջափակին մէջ, խնդրելով, որ բերքը առատ եւ տարին բարգաւաճ ըլլայ. այնպէս որ եկեղեցիին բակը շուտով խաղողի դէզերով կը լեցուի: Կիրակի առաւօտեան պատարագի աւարտին խաղողը կ'օրհնուի եկեղեցական ծիսակարգով: Պատարագին ներկայ գտնուող բարեպաշտ ժողովուրդը կը ճաշակէ օրհնուած խաղողէն, այդ օրհնութիւնը առնելով փաստօրէն «կը բացուէր» խաղող չուտելու արգելքը: Նաեւ սովորութիւն է օրհնուած խաղողի հատիկներէն տուն տանիլ՝ որպէսզի օրհնութիւն խառնեն խաղողի ամբողջ բերքին եւ անկէ պատրաստուող սննդեղէնին: Մարաշցիք բարեպաշտ սովորութեամբ՝ այդ օրը տուն տուն խաղող կը բաժնեն, յատկապէս աղքատներուն:
Կը պատմուի, որ այս տօնին մարաշցիք սովորութիւն ունին ուխտի երթալ Զէյթունի Ս. Փրկիչ եւ Ս. Աստուածածին վանքերը: Ինչպէս կը գրէ Գր. Գալուստեան՝ «Այն օրերուն Զէյթունի կիսանկախ վիճակը եւ հոն ուխտի գացողներուն հայկական ազատ շրջանի մէջ լայն շունչ մը առնելը, կրօնական ջերմեռանդութեան հետ գլխաւոր հրապոյրներն էին այս ուխտագնացութեանց: Սակայն վերջին ատենները քաղաքական աննպաստ կասկածներ եւ պայմաններ, շատ նուազեցուցած էին այս ուխտաւորներուն թիւը» [66]:

Խաչվերաց կամ Վերացման Խաչ, խաչի հնագոյն տօներէն է, որ կը վերաբերի խաչը վերացնելու եւ փառաւորելու առաջին գործողութեան [67]: Խաչվերացի տօնին նախնընթաց օրը նաւակատիքով յիշատակ տօնելը եւ խաչի փառաւորութեան նուիրուած ըլլալը, մարաշահայոց մէջ այս տօնին հանդէպ յատուկ վերաբերում մը զգեցած են, կարեւոր տօներու շարքին դասելով զայն: Ընդունուած կարգով Խաչվերացի տօնին օրը եկեղեցիի մեծ խաչը կը զարդարուի գոյնզգոյն ծաղիկներով եւ հոտաւէտ բոյսերով, մասնաւորաբար՝ Մարաշի նշանաւոր ռեհանի տերեւներով: Ապա՝ զարդարուած այս խաչով հոգեւոր դաս եւ ժողովուրդ, եկեղեցիին շուրջ թափօր կը դառնան: Այս արարողութիւնը մարաշցիք կը կոչեն «ըռահեոն ուրշնիլ» (ռեհան օրհնել) [68]:

Եկեղեցիէն վերջ կիներ օրհնուած ռեհանի տերեւներէն տուն կը տանին եւ պաշարեղէնի մէջ կը դնեն, որպէսզի առատութիւն ըլլայ:

Խաչ, պատկանած է Տաթեւի (Սիւնիք) վանքին. Հայաստանի Պատմութեան թանգարան, Երեւան, in Claude Mutafian (ed.), Arménie. La magie de l’écrit, Paris/Marseille, 2007

Հայոց Եկեղեցիի Խաչի հրաշալի երեւումներէն է՝ Վարագայ երեւումը 653-ին: Եկեղեցական տօնացոյցի մէջ հաստատուած Երեւման Խաչի տօնը կը նշուի Սեպտեմբեր 25 - Հոկտեմբեր 1 հանդիպող Կիրակին [69]: Մարաշի հայեր այս տօնը Խաչի երեւման թուականի հետ կապելով կը կոչեն «Խեչան թիւ» (Խաչի թիւ) [70], որ հաւանաբար տօնին հին անուանումներէն է, որ նոյնն է թէ Վարագայ Խաչի տօնը:

Իսնոկը յիսուն օրերու միջոցն է, որ հին ատենները թէեւ Մեծ Պահքի նման ամողջովին պահք էր, սակայն վերջերը միայն Չորեքշաբթի եւ Ուրբաթ օրերէ զատ, երեք շաբաթապահքի վերածուած էր, առաջինը Յիսնակաց Պահք անունով, երկրորդ շաբաթը՝ Ս. Յակոբայ պահք եւ վերջին շաբաթը՝ Ծննդեան պահք կոչուածը [71]:

Ինչպէս Ս. Սարգիսի պահքին, Ս. Յակոբի յիշատակին ալ երբեմն մէկ, երբեմն ալ 3-5 օր պահք կը բռնեն կամ ծոմապահութիւն կ'ընեն: Ծիսական ընդունուած կարգով պահեցողներ առտու կանուխ եկեղեցի կ'երթան եւ «խաչմեր»՝ օրհնուած ջուր խմելով պահքը կը բանան [72]: Ըստ սովորութեան ծոմապահութիւն ընող նշանուած աղջիկներուն նշանածի տունէն հրուշակ (հէլվա) կը ղրկեն, որ յաճախ «Ս. Յակոբի հէլվա» կը կոչեն, հողաթափ, գուլպայ եւ այլ նուէրներու հետ:

Աւագ Տօն կը կոչուին սրբոց չորս յատուկ տօները, որոնք կը կատարուին Աստուածայայտնութեան պահքէն առաջ եւ կը նկատուին Քրիստոսի Ծննդեան վկաներ: Այդ չորս տօներն են՝

1. Դաւիթ մարգարէ եւ Յակոբ Տեառնեղբայր,
2. Ստեփաննոս Նախավկայ,
3. Պետրոս եւ Պօղոս Առաքեալներ,
4. Յակոբոս Գլխադիր եւ Յովհաննէս Աւետարանիչ առաքեալներ [73]:

Դեկտեմբեր 23-29 եօթնեակին հանդիպող այս չորս Աւագ տօները Մարաշի տօնականիին մէջ պատշաճ տեղ կը զբաղեցնեն, ժողովուրդը ջերմեռանդօրէն եկեղեցի կ'երթայ, կիներ խստիւ կը պահեն սուրբերուն յիշատակը եւ իրիկունները չեն մաներ «կիրակմուտք» է ըսելով [74]:

• [1] Մարաշի հայոց մէջ նշանաւոր տօներու եւ մանաւանդ սովորութեանց մասին անգնահատելի է ուսուցիչ Յակոբոս Վարժապետեանի կատարած գրառում-նկարագրութիւնները, որոնք այսօր վաւերական սկզբնաղբիւրի նշանակութիւն ունին: Յօդուածաշարը տպուած է՝ «Բիւրակն» հանդէսի 1897 եւ 1898 թիւերուն մէջ, որ գրեթէ նոյնութեամբ տեղ գտած է Գր. Գալուստեանի Մարաշի պատմութեան հատորին մէջ:
• [2] Գրիգոր Գալուստեան, Մարաշ կամ Գերմանիկ եւ Հերոս Զէյթուն, Բ. հրատ., Նիւ Եորք, 1988, էջ 333:
• [3] Նոյն, էջ 345:
• [4] Նոյն, էջ 333:
• [5] Տես՝ Հրանուշ Խառատեան-Առաքելեան, Հայ ժողովրդական տօները, Երեւան, «Հայաստան», 2000, էջ 18-27:
• [6] Նոյն:
• [7] Մարաշի մէջ երգուող «Աւետիս» երգերու այս պատառիկները գրի առած ենք մարաշցի Տիկ. Ռօզին Քէշիշեան հաղորդմամբ, Հալէպի մէջ, 1999 թուականին:
• [8] Նոյն:
• [9] Նոյն:
• [10] Գալուստեան, op. cit., էջ 333։
• [11] Նոյն, էջ 334:
• [12] Նոյն, էջ 334:
• [13] Նոյն, էջ 334:
• [14] Գրի առնուած է մեր կողմէ, երգած է մարաշցի Տիկ. Ռօզին Քէշիշեան, 1999ին, Հալէպի մէջ:
• [15] Մաղաքիա Արք. Օրմանեան, Ծիսական Բառարան, Անթիլիաս-Լիբանան, 1979, էջ 66:
• [16] Խառատեան-Առաքելեան, op. cit., էջ 45:
• [17] Գալուստեան, op. cit., էջ 334:
• [18] Նոյն, էջ 335:
• [19] Այս աւանդոյթը կը բացատրուի այն հաւատալիքով, որ ծննդկան կինը մինչեւ քառասուն օր անմաքուր կը համարուէր, հետեւաբար՝ խոցելի չար ուժերու կողմէ:
• [20] Տես՝ Սուրբ Սարգիս (Գիտաժողովի նիւթեր), Երեւան, «Մուղնի», 2002:
• [21] Գալուստեան, op. cit., էջ 334:
• [22] Նոյն, էջ 334:
• [23] Նոյն, էջ 334:
• [24] Գրի առած ենք մարաշցի Մարգարիտ Թալաթինեանի հաղորդմամբ, Հալէպի մէջ, 1990ականներ:
• [25] Գալուստեան, op. cit., էջ 336:
• [26] Նոյն, էջ 336:
• [27] Նոյն:
• [28] Նոյն, էջ 337:
• [29] Նոյն, էջ 337:
• [30] Օրմանեան, op. cit., էջ 38:
• [31] Գալուստեան, op. cit., էջ 337:
• [32] Նոյն, էջ 337:
• [33] Օրմանեան, op. cit., էջ 65:
• [34] Գր. Գալուստեան, 337:
• [35] Նոյն, էջ 337:
• [36] Նոյն, էջ 337:
• [37] Նոյն, էջ 337-338:
• [38] Նոյն, էջ 338:
• [39] Նոյն:
• [40] Նոյն:
• [41] Նոյն, էջ 338:
• [42] Նոյն:
• [43] Նոյն:
• [44] Օրմանեան, op. cit., էջ 18:
• [45] Գալուստեան, op. cit., էջ 339:
• [46] Օրմանեան, op. cit., էջ 50:
• [47] Գալուստեան, էջ 339:
• [48] Նոյն, էջ 339:
• [49] Գրի առնուած մեր կողմէ, մարաշցի Տիկ. Ռօզին Քէշիշեանի հաղորդմամբ, Հալէպի մէջ, 1999ին:
• [50] Գալուստեան, op. cit., էջ 339:
• [51] Նոյն, էջ 339:
• [52] Նոյն, էջ 339:
• [53] Նոյն, էջ 340:
• [54] Նոյն, էջ 340:
• [55] Նոյն:
• [56] Նոյն, էջ 340-41:
• [57] Հայատառ թրքերէն սոյն երգին բառերուն հայերէն թարգմանութիւնը կատարեց Գրիգոր Կէօնճեան։
• [58] Օրմանեան, op. cit., էջ 43:
• [59] Գալուստեան, op. cit., էջ 341:
• [60] Օրմանեան, op. cit., էջ 62:
• [61] Գալուստեան, op. cit., էջ 343:
• [62] Նոյն:
• [63] Նոյն:
• [64] Նոյն, էջ 344:
• [65] Նոյն, էջ 344:
• [66] Նոյն:
• [67] Օրմանեան, op. cit., էջ 36:
• [68] Գալուստեան, op. cit., էջ 344:
• [69] Օրմանեան, op. cit., էջ 29:
• [70] Գալուստեան, op. cit., էջ 344:
• [71] Օրմանեան, op. cit., էջ 51:
• [72] Գալուստեան, op. cit., էջ 344:
• [73] Օրմանեան, op. cit., էջ 17:
• [74] Նոյն: