Երգ - Օննիկ Տինգճեան | Տիարպեքիր/Տիգրանակերտ

Այս էջով կը ներկայացնենք Օննիկ Տինգճեանի կողմէ երգուած Տիարպեքիր/Տիգրանակերտեանժողովրդային երգեր, ինչպէս նաեւ Տիարպեքիրեան ներշնչումով եւ բարբառով երգուած այլ երգեր, որոնք կըպատկանին Օննիկի երգացանկին։ Մեր խորինշնորհակալութիւնները Արա Տինգճեանին, որ գործակցեցաւ այսէջի պատրաստութեան համար։

Օննիկ Տինգճեան

Օննիկ Տինգճեան ծնած է Փարիզ, Ֆրանսա, 1929-ին։ Ծնողները՝ Կարապետ եւ Զօրա Միլլիեան, ծնած են Տիգրանակերտ/Տիարպեքիր, Օսմանեան կայսրութեան մէջ։ Կը մահանան, երբ Օննիկ պատանի էր։ Կ՚որդեգրուի իր կնքահօր եւ կնքամօր՝ Նշան եւ Օղիտա Տինգճեաններու կողմէ, որոնք նոյնպէս տիգրանակերտցիներ էին։

Երիտասարդ տարիքին, ֆրանսերէնի կողքին, Օննիկ կը լսէր եւ կը խօսէր նաեւ հայերէն։ Բայց անոր իմացած հայերէնը Տիգրանակերտի իւրայատուկ եւ գոյնզգոյն բարբառն էր։ Ընտանեկան ամբողջ շրջապատը տիգրանակերտցիներ էին. այնպէս որ, մինչեւ Ամերիկա գալը, Օննիկ համոզուած էր, որ բոլոր հայերը իր նման կը խօսին։

Իր երջանկութիւնը եւ սփոփանքը երգելն էր, սկզբնական շրջանին Փարիզի հայկական եկեղեցիին մէջ։ 1940-ականներու վերջը, երբ կը տեղափոխուի Ամերիկա, կը սկսի երգել նաեւ աշխարհական միջավայրի մէջ եւ շուտով կը դառնայ ամերիկահայ համայնքի ամէնէն սիրուած երգիչը։ Իր ունկնդիրներուն պահանջքին ընդառաջելով, ան կ՚արտադրէ իր երգած ազգագրական եւ ժողովրդական երգերէն բազմաթիւ ձայնապնակներ։ Սակայն, Տինգճեան ի պաշտօնէ սարկաւագ էր. այս իմաստով ալ միշտ ալ սիրած է հայկական եկեղեցական երաժշտութիւնը։ Ան լոյս կ՚ընծայէ «Հաւատամք» խտասալիկը, ուր ան յուզականութեամբ կ՚երգէ հայկական շարականներ։

Տիարպեքիր. համայնապատկեր (Աղբիւր՝ Տիգրան Մկունդ , Ամիտայի արձագանգներ, [Ա. հատոր], Նիւ-Եորք, 1950)։

Իբրեւ հանրայայտ հայ երգիչ, ան համերգներ կու տայ Եւրոպայի, Միացեալ Նահանգներու, Միջին Արեւելքի եւ Հարաւային Ամերիկայի տարածքին։ Իր “Voice Of Armenians” խտասալիկը արձանագրուած է Երուսաղէմի մէջ, հանդիսատեսներով բերնէ-բերան լեցուն համերգի մը ընթացքին։

2015-ին, Օննիկ Տինգճեան կը մասնակցի յիշատակի համերգներու Տիարպեքիր/Տիգրանակերտի, Պոլսոյ, Գերմանիոյ եւ Ուաշինկթըն Տի.Սիի մէջ, Հայոց ցեղասպանութեան 100-րդ ոգեկոչումներու ծիրին մէջ։

Տինգճեան յօրինած է բազմաթիւ երգեր, որոնցմէ ոմանք գրուած են իր հայրենի Տիգրանակերտի բարբառով։

Հայկական երաժշտութեան նկատմամբ իր սէրն ու եռանդը ան փոխանցած է իր որդւոյն՝ ուտ նուագող եւ յօրինող Արա Տինգճեանին։ Անոնք միասին ձայնագրած են Օննիկի վերջին արտադրութիւն խտասալիկը՝ «Տիարպաքիրի հոգին»։ Օննիկ եւ Արա միասին կ՚երեւին նաեւ իրենց վերաբերող վաւերագրական ֆիլմի մը մէջ՝ «Կարօտ» անունով։

Դեկտեմբեր 2019-ին, Մեծի Տանն Կիլիկիոյ Արամ Ա կաթողիկոսը Օննիկ Տինգճեանին շնորհեց «Ս. Մեսրոպ Մաշտոց» շքանշանը՝ հայկական աւանդական երաժշտութեան մարզին մէջ անոր երկարամեայ ծառայութեան համար։

1- Պատմութինիրէ 1 [Պատմութիւններ 1]
2- Տիարպաքիրի հոգին
3- Ամէնը տարան
4- Հելէ հելէ (Տիգրանակերտի ժողովրդային երգ)
5- Հաւը կորաւ
6- Պատմութինիրէ 2 [Պատմութիւններ 2]
7- Շարան. Եարտելէ/Գարնան ծաղիկ/Անուշիկ աղջիկ
8- Տիարպաքիր Փեշրեւի
9- Օյ ջանըմ
10- Զոյգ մը աղաւնի
11- Հասակդ բարձր (Քալէ, քալէ)
12- Շէկ մազերով էր
13- Վայ Պապօ
14- Փեսան թրաշ մըն էնինք
15- Նանայ
16- Սիրանուշ
17- Ցաւիրսի
18- Նարէ
19- Մամիս
20- Յանկարծ

Տեսերիզ. Արա եւ Օննիկ Տինգճեանի "Sextet" (Վեցեակ) համերգը, 2018։ Աղբիւր՝ Library of Congress, <www.loc.gov/item/webcast-8568/>.

1- Պատմութինիրէ 1 [Պատմութիւններ 1]

Օննիկ Տինգճեան, Նիւ Եորք, 1951, Սէնթ Փեթրիք տաճարին մէջ։

Տիարպեքիր. Սուրբ Կիրակոս եկեղեցիին զանգակատունը, 2014։

2- Տիարպաքիրի հոգին

Խօսք՝ Օննիկ Տինգճեան, երաժշտութիւն՝ անյայտ, ըստ «Եանտան կէլի»ի մեղեդիին

Թախթին վրա քննիր էնք
Հարզի լուս արթնցիր էնք (2 X)

Պատանը շատ բանձր է
Չաչան օյին կը խաղէնք (2 X)

Կրկներգ
Տիգրանակերտի հոգին
Ըմընուս սրտին մէջն է (2 X)

Խոշուր միր ձմերուկէ
Տխմարը մէջը նստիր է (2 X)

Փաշի բաղնիքի կ՚երթէնք
Շըբթօր գըշիր կը լոգնէնք (2 X)

Կրկներգ
Տիարպաքիրի հոգին
Ըմընուս սրտին մէջն է (2 X)

Ըմըն տեսակ խաղերով
Հարզի լուս կ՚երկընցնէնք (2 X)

Խանչաբաքը խոռու է
Միր թաղէն շատ էնդէն է (2 X)

Կրկներգ
Տիարպաքիրի հոգին
Ըմընուս սրտին մէջն է (2 X)

Սուրբ Սարգիսը իրանցն է
Կիրակոս լէ ընի միրն է (2 X)

Կրկներգ
Տիարպաքիրի հոգին (3 X)
Տիգրանակերտի հոգին

Համայնապատկեր Տիարպեքիրէն։ Կարգ մը տուներու տանիքներուն վրայ կ՚երեւին քաղաքին նշանաւոր «չարտախ»ները։ Ասոնք լաթերով շրջապատուած փայտաշէն կառոյցներ են, ուր ամառ եղանակին ընտանիքին անդամները երեկոյեան կը հաւաքուին եւ բաց երկինքին տակ ալ կը գիշերեն (Աղբիւր՝ Միշել Փապուճեանի հաւաքածոյ, Փարիզ)։

Տեսերիզ «Տիարպեքիրի հոգին» խտասալիկի պատրաստութեան մասին։ Պատրաստեց՝ Օնուր Կիւնէյ։

3- Ամէնը տարան

Տիգրանակերտի ժողովրդային երգ

Ամէնը տարան, եսի չտարան, քէ ամօ
Միր դուռը ցած էր, չտեսան, քէ ամօ

Էլլանք փլինք, բանձրցնինք, քէ ամօ
Վրան դնինք կագւի բնիկ, քէ ամօ

Ըսէ պապուս ընծի հապիր թող չառնէ
Նշանածս օսկերչի է, կը շինէ

Ինչ աղուոր է բանձր ֆուռնի հացիրէ
Գըշիր ցորիկ տղան տարտէն խեւցիր է

Իրկուն կ՚եղնա, եսի խօսքով կը կարգին
Կըննուխ կ՚եղնա հալա տիղիս կանիր իմ

Տիարպեքիր քաղաքէն տեսարան մը (Աղբիւր՝ Nachl. Oskar Mann, XVI/1, 1-158, XVI/2, 1-11, Staatsbibliothek zu Berlin - Preußischer Kulturbesitz)։

4- Հելէ հելէ

Տիգրանակերտի ժողովրդային երգ

Ժամուն դուռը կանիր է
Հալա, հալա, հալա, նիննայէ
Աչքով ունքով կը կանչէ
Հալա, հալա, նիննայէ

Պաղն ի՞նչ է, պաղչան ի՞նչ է
Հալա, հալա, հալա, նիննայէ
Աղջիկ քու սեւտան ի՞նչ է
Հալա, հալա, նիննայէ

Բանձր ծառ, քաղցր պտուղ
Հալա, հալա, հալա, նիննայէ
Չիմ հասնի, ֆայտան ի՞նչ է
Հալա, հալա, նիննայէ

Քննուկ էնք արթնցուցիր
Հալա, հալա, հալա, նիննայէ
Անուշ քունէս թռցուցիր
Հալա, հալա, նիննայէ

Դուն քի եսի չմըն առնիր
Հալա, հալա, հալա, նիննայէ
Ինչո՞ւ հալքին իմցուցիր
Հալա, հալա, նիննայէ

Աղջիկ անունիդ Աննա
Հալա, հալա, հալա, նիննայէ
Քեզի շըպաքէն տեսա
Հալա, հալա, նիննայէ

Օկօ ընծի պագ մի տուր
Հալա, հալա, հալա, նիննայէ
Էղնամ պապուդի փեսա
Հալա, հալա, նիննայէ

Տիարպեքիր. Մուրատեան քոյրերը՝ Աննա (ձախին) եւ Վարդուհի (աջին) (Աղբիւր՝ Տիգրան Մկունդ , Ամիտայի արձագանգներ, [Ա. հատոր], Նիւ-Եորք, 1950)։

5- Հաւը կորաւ

Խօսք եւ երաժշտութիւն՝ Օննիկ Տինգճեան

Հաւ մի ունէնք շատ խորոտիկ
Կ՚երթեր կ՚իգեր բօթիկ մօթիկ
Ամառ-ձմեռ միր տան մօտիկ
Ըմուն օր լէ մէկ հատ հաւկիթ

Կննուխ օր մի միր տան դէմէն
Անդրօն էկաւ էնդու թաղէն
Բարիւ տուից մամ ու պապէն
Հաւ լէ կորաւ էսդէն էնդէն

Ես ըսեցի օղուլ եուր է
Օկօ Անդրօ գնա՛ փնտռէ՛
Էս միր հաւը կորսուիր է
Իյանք վով լքրցուցիր է

Ինչ էրեցիր, ինչ էրեցիր
Էս միր հաւը ինչ էրեցիր
Աճեբ գլխուն ինչ բերեցիր
Հոգիս տեղէն լէ հանեցիր

Տիկին Նուարդ, չիմ տեսիր իմ
Ձիր հաւը ես չիմ առիր իմ
Իսա գտնամ, զատ կը բերիմ
Որ չնեղուիս, հոգիդ սիրիմ

Քառսուն տարի անցաւ գնաց
Էս հաւը պողազիս մնաց
Արթուխ հերիք է չարչրուիմ
Ես յանձանքիս մըն ընդունիմ

Հատէ տաղուաթ մը մըն էնինք
Ըմէն մարդու մինք մըն կանչինք
Ուտինք, խմինք, քէֆ մըն էնինք
Եւ իմ պարտքիս մըն վճարինք

Տիկին Նուարդ քատաթ առնիմ
Եսի ներէ, ձեռքիդ պագնիմ
Խիղ մի տիա ես չմըն էնիմ
Հըմա հանգիստ մի մըն քննիմ

Ապրիլ 1896։ Տիարպեքիրի հին, պարսպապատ քաղաքին մէջ (Աղբիւր՝ Quaker & Special Collections, Haverford College, Haverford, PA)։

6- Պատմութինիրէ 2 [Պատմութիւններ 2]

Տիարպեքիր. գերմանական որբանոցը (Աղբիւր՝ Ferdinand Brockes, Quer durch Klein-Asien, Gütersloh, 1900)։

7- Շարան. Եարտելէ/Գարնան ծաղիկ/Անուշիկ աղջիկ

Խօսք՝ Օննիկ Տինգճեան

Միր մըֆթունան պըլղուրով
Օ եար տելէ, եար տելէ
Մէջը սուխ պըղտունուսով
Օ եար տելէ, եար տելէ

Միր գաւուրման խընծուրով
Օ եար տելէ, եար տելէ
Օկօ ուտինք թրջուկ հացով
Օ եարտելէ, եարտելէ

Միր քըննաֆան պանիրով
Օ եար տելէ, եար տելէ
Քահվէն լէ գագուլաով
Օ եար տելէ, եար տելէ

Գարնան ծաղիկ ես, եար ջան
Անուշիկ վարդ ես, եար ջան
Արարատի պէս, եար ջան
Իմ սարն ու ձորն ես, եար ջան, եար եարօ ջան

Սօսիին պարը, եար ջան
Յակոբին հետը, եար ջան
Բոլոր աշխարհը, եար ջան
Չկայ նմանը, եար ջան, եար եարօ ջան

Թռչուն ես ըլլայի
Քովդ ես կու գայի
Բարձիդ վրայ կանգնելով
Սիրոյ երգ կ՚երգէի

Կարօտով կը սպասեմ
Համբոյրիդ կարօտ եմ
Մօտս եկ իմ սիրելիս
Թեւերուս մէջ պահեմ

Անուշիկ աղջիկ, գեղեցիկ աղջիկ
Համով հոտով, սիրունիկ աղջիկ
Եկուր մօտս մի վայրկեան
Սիրտս բանամ ու կարդամ

8- Տիարպաքիր Փեշրեւի

Տիարպեքիր. Չըռռիկա վարժարանին աշակերտները եւ վարժապետը (Յովհաննէս Նաճարեան) (Աղբիւր՝ Տիգրան Մկունդ , Ամիտայի արձագանգներ, [Ա. հատոր], Նիւ-Եորք, 1950)։

9- Օյ ջանըմ

Խօսք եւ երաժշտութիւն՝ Գարեգին Բրուտեան

Հիւսէնիկի սազերը
Եօզկաթի պաղ ջուրերը (2 X)
Խելքս գլխէս կը տանին Խարբերդի աղջիկները (2 X)

Ծառին վրայ նուշ կ՚ըլլայ, վարդին վրայ փուշ կ՚ըլլայ
Պագ մը տաս նէ ինչ կ՚ըլլայ
Պագ մը տաս նէ հիմա տուր, վաղուայ մնայ ուշ կ՚ըլլայ (2 X)

Կրկներգ՝
Հօյ ջանըմ ջանըմ ջանըմ
Վայ ջանըմ ջանըմ ջանըմ
հէյ ջանըմ ջանըմ ջանըմ
Օկօ էրթանք մեր սարը, իմ խորոտիկ իմ եարը (2 X)

Մեր տան առջեւ կանանչ է
Մեր տղան աղուոր մանչ է (2 X)
Ծառին տակը նստած է, անուշ խաղեր կը կանչէ (2 X)

Թերթ կարդամ երես երես,
Քոնտոքթոր ասուած սիրես (2 X)
Երբ որ Լըճէէն դառնաս, իմ եարս հետդ բերես (2 X)

Կրկներգ՝
Հէյ ջանըմ ջանըմ ջանըմ
Վայ ջանըմ ջանըմ ջանըմ
Օյ ջանըմ ջանըմ ջանըմ
Օկօ էրթանք մեր սարը, իմ խորոտիկ իմ եարը (2 X)

10- Զոյգ մը աղաւնի

Խօսք եւ երաժշտութիւն՝ Յովսէփ Շամլեան

Զոյգ մը ճերմակ աղաւնի, կուրծքիդ վրայ կը թռի (2 X)
Պիտի գողնամ մէկ հատը, խելքս գլխէս կը տանի (2 X)

Գարունն էկեր սոխակը բուն կը շինէ միր բակէ (2 X)
Օկօ սրտիդ դուռը բաց, մըննամ հոգուդ սենեակէ (2 X)

Օկօ չային քինարը, պագ մի տամ գարա էրէ (2 X)
Քո մէկ քաղցր ժպիտը, ընծի միլիոններ կ՚արժէ (2 X)

11- Հասակդ բարձր (քալէ քալէ)

Խօսք եւ երաժշտութիւն՝ Յովսէփ Շամլեան

Հասակը քաղցր, համբոյրդ քաղցր
Այս աշխարհին մէջ, ինչ ունիս աղջիկ (2 X)

Կրկներգ՝
Հատէ քալէ քալէ քալէ, հատէ քալէ քալէ քալէ
Աղուորիկ աղջիկ, հոգիս մի՛ հանէ

Ամէն օր առտու, երեսդ ժպտուն
Բարեւ կու տաս դուն, անարատ աղջիկ (2 X)

Կրկներգ՝
Հատէ քալէ քալէ քալէ, հատէ քալէ քալէ քալէ
Աղուորիկ աղջիկ, սիրտս մի՛ վառէ

Յօնքերդ կամար, աչքերդ զարդար
Անուշիկ աղջիկ, դու ինծի յարմար (2 X)

Կրկներգ՝
Հատէ քալէ քալէ քալէ, հատէ քալէ քալէ քալէ
Աղուորիկ աղջիկ, սիրտս մի՛ վառէ

Հայուհիներ Տիարպեքիրի մէջ (Աղբիւր՝ Hugo Grothe, Geographische Charakterbilder, Leipzig, 1909)։

12- Շէկ մազերով էր

Խօսք եւ երաժշտութիւն՝ Յովսէփ Շամլեան

Եար մ՚ունէի ինք շատ բարի, ծանօթացայ անցեալ տարի (2 X)
Ան ալ առին ձեռքէս տարին, ա՜խ եարս, շէկ մազերով էր

Կրկներգ՝
Կարմրտուն այտերը փոսիկներով էր
Շրթունքներէն համբոյր մ՚առի, շատ շատ համով էր

Տարիներով սպասեցի, հազար նազով ձեռք ձգեցի (2 X)
Սրտիս ծաղիկը փրցուցի, ախ եարս, շէկ մազերով էր

Կրկներգ՝
Կարմրտուն այտերը փոսիկներով էր
Շրթունքներէն համբոյր մ՚առի, շատ շատ քաղցր/համով էր

Մայրը յանկարծ միտքը փոխեց, պարանոցէն ալմաս կախեց (2 X)
Ուրիշի դրամով ծախեց, ախ եարս, շէկ մազերով էր

Կրկներգ՝
Կարմրտուն այտերը փոսիկներով էր
Շրթունքներէն համբոյր մ՚առի, շատ շատ համով էր

Տիարպեքիր, 1908-ի եւ 1914-ի միջեւ. Հայ Յեղափոխական Դաշնակցութեան նուագախումբը (Աղբիւր՝ Տիգրան Մկունդ, Ամիտայի արձագանգներու վերակոչումն, Բ. հատոր, Ուիհօքըն, Նիւ Ճէրզի, 1953)։

13- Վայ պապօ

Խօսք՝ Օննիկ Տինգճեան, երաժշտութիւն՝ անյայտ, ըստ «Այ Ճէմօ, Ահ Ճեմիլէ»ի մեղեդիին

Շըբթօր բաղնիքի օր է
Քապքապ ֆութան ձեռքիս է
Տաք տաք ճուոռւնի դէմէ
Մամիս քիսան կը քսէ
Վայ պապօ, վայ պապօ, վայ պապօ էս բաղնիքը

Կը քսէ նանց կը քսէ
Մարմինսի եառա կ՚էնէ
Կ՚էլլամ պսսուն պրուխթուն
Էրիսսի կարմիր թթուն
Վայ պապօ, վայ պապօ, վայ պապօ էս բաղնիքը

Աչքս էսդէն էնդէն է
Մամիս աչքիս կը գոցէ
Կ՚ըսէ տղաս հոն մ՚իյա
Աչքիդ գոցէ ամօթ է
Վայ պապօ, վայ պապօ, վայ պապօ էս բաղնիքը

Գինամ կ՚ուզիս հոս կանիս
Ճնճղուկնիրէ նայիս
Հոսցէն սոնա բաղնիքը
Մըն իգաս պապուդ հիտէ
Վայ պապօ, վայ պապօ, վայ պապօ էս բաղնիքը

14- Փեսան թրաշ մըն էնինք

Խօսք՝ Օննիկ Տինգճեան, երաժշտութիւն՝ Ալի Քըզըլթուղ, ըստ «Աղլաեան Կիւլմէտի մի»ի մեղեդիին

Փեսան թրաշ մըն էնինք, հարսը մըն հագուըցընինք (2 X)
Տաւրի վրայ նստելով, հարզի ժամը մըն հասնինք (2 X)

Խորոտիկ, մորոտիկ, միր հարսը շատ ախքիկ է
Խորոտիկ, մորոտիկ, միր փեսան հարբեցիր է

Տէրտէրը խաչ կը բռնէ, աղօթքի մէջը կ՚ըսէ (2 X)
Հոսցէն սոնա մէկ բարձով մըն ապրիք դուք ըմմըն օր (2 X)

Խորոտիկ, մորոտիկ, միր հարսը շատ ախքիկ է
Խորոտիկ, մորոտիկ, միր փեսան հարբեցիր է

Շաքար քիմի քաղցր իս, արիւ քիմի շատ տաք իս (2 X)
Քննիր իմ հոգուդ տունը, արթննամ դուն իմն իս (2 X)

Խորոտիկ, մորոտիկ, միր հարսը շատ ախքիկ է
Խորոտիկ, մորոտիկ, միր փեսան հարբեցիր է

Տիարպեքիր, Տաղ Քափու. քաղաքին դռներէն մէկը (Աղբիւր՝ Hugo Grothe, Geographische Charakterbilder, Leipzig, 1909)։

15- Նանայ

Երաժշտութիւն՝ Ճելալ Կուզելսէս