Խարբերդ – Ծանր պար (Հոռում հաւասի)
Թարգմանութիւն՝ Շաղիկ Շահինեան-Արծրունի, 17/01/22 (վերջին փոփոխութիւն՝ 17/01/22)
Այս բաժինին նպատակն է մէկտեղել եւ ներկայացնել զանազան հայկական աւանդական պարեր, որոնք պահպանուած են Միացեալ Նահանգներու հայկական համայնքներուն մէջ։ Այս ծրագիրին իրականացումին համար Յուշամատեանը կը գործակցի հայկական պարերու խումբ մը մասնագէտներու հետ, որոնք իւրաքանչիւր պարի համար պատրաստած են պարային չափեր։ Խումբին անդամներն են՝ Քարոլին Ռափքիեւեան (Պար Հէրպոր, Մէյն), Սուզըն եւ Կէրի Լինտ-Սինանեան (Ուոթըրթաուն, Մասաչուսէց), Թոմ Պոզիկեան (Լոս Անճելըս, Քալիֆորնիա), Ռապըրթ Յարութիւնեան (Սանիսայտ, Նիւ Եորք)։
**************
«Ծանր պար»՝ ծանր, դանդաղ պար։ Այս պարը ունի ուրիշ անուանում մըն ալ՝ «Հոռում հաւասի» կամ «Հոռում օյուն հաւասի», որ թրքերէն է եւ կը նշանակէ «Հոռում պարի մեղեդին», «Հոռումպարեղանակը»։ Ծանր պարը ԱՄՆ բերուած է խարբերդցի հայ եւ ասորի գաղթականներու կողմէ, որոնք 1900-ականներու սկիզբները հաստատուած էին կեդրոնական Քալիֆոռնիոյ Սան Ուաքին հովիտին մէջ։ 1950-ականներուն Թոմ Պոզիկեանը դիտած է թէ ինչպէս զանազան ձեռնարկներու ատեն հայ եւ ասորի գաղթականները երկու քայլանի պտոյտներով եւ ծափերով մենապարեր կը պարէին Յովակիմ Տէր-Յակոբեանի նուագած երաժշտութեան տակ։ Պոզիկեանը այս պարը պարել սորված է Նիւ Եորքի 1964-ի Համաշխարհային տօնավաճառին ներկայ գտնուող հայերէ եւ ասորիներէ։
Ամերիկահայ երաժիշտներ, 1950-ականներուն։ Ձախէն աջ՝ Մկրտիչ Ասատուրեան (տաւուլ), Յովակիմ Տէր Յակոբեան (ծնեալ Հիւսէնիկ, քլարինէթ), Աբրահամ Կարապետեան (ուտ) (Աղբիւր՝ Queenie Hagopian Sadoian, “Armenian Folk Music and Dance: Selected Materials For Use In American Schools", 1957)։
ԿԱԶՄ՝ խառն (արանց եւ կանանց) շարք՝ ճկոյթ-ճկոյթի բռնած ձեռքերը ուսերու բարձրութեանբռնած, պարագլուխը շարքի աջ ծայրը։
ԿՇՌՈՅԹ՝ 9/8՝ 1-2, 1-2-3, 1-2, 1-2 շեշտերով
Տարբերակ #1 – Պարը սկսիլ 3-րդ հաշուին
1) Ընթացքը՝ դէպի աջ. աջ ոտքով քայլ ընել, մինչ թեւերը ¾ շրջան մը կ’ընեն ժամացոյցի սլաքներու ուղղութեամբ (1-2, 1-2-3 հաշիւներուն), ձախ ոտքը բերել աջին քով, մինչ թեւերը կ’ամբողջացնեն ¾ շրջանը (1-2, 1-2 հաշիւներուն)։
2) Ձախ ոտքը աջին առջեւը բերելով քայլ կատարել, մինչ թեւերը կը բարձրանան կուրծքի բարձութեան (1-2, 1-2-3 հաշիւներուն), աջ ոտքով քայլ կատարել դէպի աջ, իսկ թեւերը ինքնաշարժի ապակիմաքրիչի պէս շարժել աջ-ձախ (1-2 հաշիւին)։
3) Կրկնել 1-2 պարաքայլերը։
4) Դարձեալ կրկնել 1-2 պարաքայլերը։
5) Դէպի առջեւ քայլ աջ ոտքով սկսելով՝ մինչ թեւերը «ապակիմաքրիչ» շարժում կ’ընեն դէպի աջ (1-2, 1-2-3 հաշիւներուն), շարունակել առաջ թեւերու ձախ-աջ շարժումով (1-2, 1-2)։
6) Կրկնել 3-րդ պարաքայլը՝ հակառակ ոտքէն սկսելով եւ թեւերը հակառակ ուղղութեամբ շարժելով։
7) Կրկնել 5-6 պարաքայլերը՝ վերադառնալով սկսզբնական մեկնագիծին։
8) Դարձեալ կրկնել 5-6 պարաքայլերը։
*Տարբերակ #1-ը հինգ անգամ պարել։
Տարբերակ #2՝ ձեռքերը ազատ
1) Դէպի աջ ընթացք. աջ ոտքով քայլ դէպի աջ, ապա դառնալ՝ դէմքը դէպի կեդրոն (90 աստիճան պտոյտ) (1-2, 1-2-3 հաշիւներուն) եւ ձախ ոտքը փակցնելով դնել աջին քովը (1-2 հաշիւներուն, [1-ին ծափ զարնելով]։
2) Աջ դառնալով՝ ձախ ոտքով քայլ առաջ (1-2, 1–2-3 հաշիւին), աջ դառնալ՝ անկիւնագիծով կենալ դէմքը դէպի կեդրոն, աջ ոտքը քայլ առաջ՝ դէպի դուրս, մինչ ձախ թեւը կը պարզենք գլուխէն վեր եւ աջ թեւը կ’երկարենք դէպի դուրս (1-2 հաշիւներուն), ձախ ոտքով քայլ առաջ (1-2 հաշիւին)։
*Տարբերակ #2-ն պարել չորս անգամ։
1) Խարբերդի շրջան։ Հայ ընտանիք(ներ) մը լուսանկարուած բնութեան մէջ (Աղբիւր՝ Amherst College, Archives and Special Collections, William Earl Dodge Ward Papers)։
2) Տօնական մթնոլորտ երաժիշտներու ընկերակցութեամբ շատ հաւանաբար Խարբերդ քաղաքի փողոցներէն մէկուն մէջ (Աղբիւր՝ Amherst College, Archives and Special Collections, William Earl Dodge Ward Papers)։
Հիւսէնիկ (ներկայիս Ուլուքէնթ)։ Ընդհանուր պատկեր մը քաղաքէն (Աղբիւր՝ Փիլիպոս Գազանճեանի հաւաքածոյ, Լոս Անճելըս)։
Տարբերակ #3
1) Դարձեալ ճկոյթ-ճկյոթի բռնած, դէմքերը դէպի կեդրոն, աջ ոտքով քայլ ընել դէպի աջ (1-2, 1-2-3 հաշիւներուն), ձախ ոտքը բերել աջին քով (1-2, 1-2 հաշիւներուն)։
2) 1-ին պարաքայլը կրկնել հակառակ ոտքերով եւ հակառակ ուղղութիւններով (1-2, 1-2-3, 1-2, 1-2 հաշիւներուն)։
3) Կրկնել 1-ին պարաքայլը (1-2, 1-2-3, 1-2, 1-2 հաշիւներուն)։
4) Դէպի ձախ ձախ-աջ-ձախ ոտք «շասէ» քայլ կատարել (ձախ ոտքով մէկ քայլ նետել, աջը բերել քովը) (1-2, 1-2-3, 1-2, 1-2 հաշիւներուն)։
Յուլիս 1937։ Հիւսէնիկցի հայերու դաշտագնացութիւն ֆրէզնոյի մօտակայ տեղ մը (Աղբիւր՝ Մարտիրոս Տէրանեանի հաւաքածոյ, NAASR, Պելմոնթ, Միացեալ Նահանգներ)։
Տարբերակ #4
Ընթացքը դէպի աջ. ութ «շասէ» քայլ կատարել դէպի աջ՝ սկսելով աջ ոտքով՝ մինչ թեւերը «ապակիմաքրիչ» շարժումը կ’ընեն (1-2, 1-2-3, 1-2, 1-2 x 8 հաշիւներուն)։
Վերադարձ սկիզբ. տարբերակ #1-ը կրկնել երկու անգամ։
Ստեփան Սիմոնեան
1927-ի ձայնագրութիւն, «Ռում Մաքալէ» (Pharos Records)։ Ստեփան Սիմոնեան, ջութակահար, ծնած է Մեզիրէ/Մամուրէթուլ-Ազիզ (Խարբերդի դաշտ)։
Ռուբէն Սարգիսեան
Ձայնագրուած է 1940-ականներու վերջերուն, Հոլիվուտի մէջ։ Ռուբէն Սարգիսեանի նուագախումբ, ջութակահար՝ Ռուբէն Սարգիսեան, ծնած է Մեզիրէ/Մամուրէթուլ-Ազիզ (Խարբերդի դաշտ), գաղթած է Մասաչուսէցի շրջան (Միացեալ Նահանգներ), հոնկէ ալ անցած է Լոս Անճէլըս, 1940-ականներուն։