Մալաթիա - Տօներ

Հեղինակ՝ Սոնիա Թաշճեան, 08/07/2022 (վերջին փոփոխութիւն՝ 08/07/2022)

Մալաթիացիները հին ժամանակներէն միշտ ալ նախանձախնդիր եղած են եկեղեցական ու ժողովրդական տօները ըստ պատշաճի նշելու, ինչպէս նաեւ յարգելու հասարակութեան բոլոր կանոնները, որոնք աւանդաբար սերունդէ սերունդ հասած են իրենց։ Շաբաթ երեկոյեան՝ Կիրակմուտքին, անոնք կը դադրեցնեն աշխատանքները եւ եկեղեցի կ՚երթան։ Նոյնպէս Կիրակի օրը, մեծ ու փոքրով կը շտապեն եկեղեցի՝ ներկայ գտնուելու Պատարագին։ Հոս, անոնք չեն մոռնար իրենց նիւթական պարտաւորութիւնները. ջերմեռանդօրէն կը համբուրեն սրբապատկերները, ինչպէս նաեւ կը հաղորդուին՝ մաս ճաշակելով։ Այնուհետեւ, անոնք իրենց ժամանակը կ՚անցընեն ընտանեօք եւ հարազատներու հետ։ Այս հաւաքոյթը տեղի կ՚ունենայ տան մէջ կամ եթէ եղանակը բարենպաստ է՝ դաշտագնացութիւն կը կազմակերպեն մօտակայ դաշտերուն ու այգիներուն մէջ։ [1]

Տարուայ վերջին եւ գալիք տարուայ առաջին օրերը կը կոչեն «կախուկ»։ Պզտիկ տղաներ, իւրաքանչիւրը կտաւէ տոպրակ մը բռնած, կը շրջին տունէ-տուն եւ կը պոռան «կախուկս տուէք». իրենց տոպրակները կը նետեն բացուող դռներէն ներս կամ ալ կը կախեն ծխնելոյզներէն վար։ Տանտէրերը, որոնք արդէն համախմբուած են տօնական սեղաններուն շուրջ, սեղանի բարիքներէն՝ չիր, միրգ, ընկուզեղէն, գաթա, քաղցրեղէն, կը լեցնեն տոպրակներուն մէջ։ Տղաները ուրախ-զուարթ տուն կ՚երթան, վայելելու իրենց նուէրները։ Տարուան առաջին օրը պէտք է որ անոնք շուտ քնանան, որպէսզի ամբողջ տարին այդպէս ուրախ ընթանայ։ Այլապէս, շւոտը (առասպելական չարքը) կու գայ եւ իրենց կը տանի՝ խեղդելու խորունկ ջուրերու մէջ։

Այդ օրուայ տօնածիսական կերակուրը՝ փերփերապուրն է։ Տարբեր հատիկեղէններով ու չորցած փերփերով խառն ապուր մըն է, որ կ՚ընդգրկէ գարնանացանին ցանուող բոլոր հատիկեղէնները։ Հնամենի սովորութեան մը համաձայն, տանտիկինը ճաշը պատրաստելէ ետք, օճախին մէջ մնացած կիսէրեց (կէս այրած) փայտերը կը հանէ, որպէսզի Սուրբ Ծնունդի գիշերը անոնցմով վառէ օճախը։ Դարձեալ սովորութիւն է, որ այդ իրիկուն տանտիկինը օճախին մէջ մեծկակ կոճղ մը կը դնէ, այս ձեւով մինչեւ լուսաբաց օճախը վառ պիտի մնայ, նոյնպէս վարուած կը պահեն ճրագը, հաւատալով որ ամբողջ տարուայ ընթացքին տան լոյսն ու ջերմութիւնը միշտ պիտի առկայծուի։

Հաւատալիքի համաձայն, երիտասարդներ գաղտագողի կ՚երթան աղբիւր, որպէսզի բռնեն այն մոգական ակնթարթը, երր աղբիւրի ջուրէն արծաթ պիտի հոսի։  

Առաւօտեան, բոլորը կը շտապեն եկեղեցի։ Տունդարձի ճամբուն վրայ, կը սկսին շնորհաւորել միմեանց՝ բարեմաղթանքներ շռայլելով։ Սակայն իսկական շնորհաւորական այցելութիւնները կը սկսին երեկոյեան։ Հարսնցու ունեցող ընտանիքները, մեծ զամբիւղին մէջ՝ միրգ եւ այլ ծրարի մը մէջ նուէրներ դասաւորած՝  կ՚երթան խնամիներու տուն։ Անգիր օրէնքի համաձայն, խնամին զամբիւղը պէտք է վերադարձնէ աւելի շատ միրգեր լեցնելով անոր մէջ։ [2]

Այս տօնը մասնաւոր նշանակութիւն ունի Մալաթիոյ մէջ։ Խթման գիշերը, բոլորը՝ մեծ թէ պզտիկ, պահքը լուծարելէն առաջ ջերմեռանդութեամբ կ՚երթան եկեղեցի, ապաշխարհելու եւ Սուրբ Հաղորդութիւն ստանալու համար։ Այդ օրուայ նուիրատւութիւնը՝ «խաչի գրուասք» կը կոչուի։ Ամենամեծ նուիրատուին պիտի տրուի առաջնայնութիւնը կնքահայրը դառնալու յաջորդ օրուայ Սուրբ Մկրտութեան։

Մկրտութեան ջրօրհնումի ծիսակարգը կատարելէն ետք, հաւատացեալները կը մօտենան համբուրելու Խաչն ու Աւետարանը, իւրաքանչիւրը մէկական դգալ օրհնուած ջուր կը խմէ եւ նուիրատւութիւն կը կատարէ։ Մնացեալ ջուրը կը տանին քահանային տունը, ուրկէ կ՚երթան կը վերցնեն ցանկացողները։

Յաջորդող օրերուն տնօրհնէք է։ Քահանան կը շրջի տունէ-տուն՝ կատարելու օրհնութեան արարողութիւն։  Տանտիկինը սեղանին դասաւորած կ՚ըլլայ պնակ մը լեցուն ապուրցու (հացահատիկ), հացի նկանակ մը, աղ, ջուր, թթխմոր, ամուսինին դրամի քսակը, ինչպէս նաեւ ընտանիքի արհեստը խորհրդանշող իր մը։ Աւարտին՝ խաչահամբոյր ընելով, կը վարձատրեն ծխական քահանան։

Շնորհաւորական այցելութիւնները կը շարունակուին եւս քանի մը օրեր։ [3]

Տօնի նախորդող Չորեքշաբթի օրը, երբ կը սկսի Առաջաւորաց Պահքը, մալաթիացիք իւրայատուկ սովորութիւն մը ունին․ ընտանիքի իւրաքանչիւր անդամի գլուխէն քանի մը թել մազ կը կտրեն, կրկնելով․ «Սուրբ Սարգիս, ամուր պարիսպ, բռնէ գօտիս, չելլայ հոգիս»։ Ըստ հաւատալիքի, այդ օրը Սուրբ Սարգիս զօրավարին ձիուն բաշերը կտրուած  կ՚ըլլան։ Այդ առիթով ալ, ընտանիքին մէջ իրարու մազ քաշելու այդ ծէսը կ՚անուանուի «էշ կնտում»։ Իսկ տօնին օրը, եկեղեցական պատարագէն ետք, խնամիները նուէրներով ու քաղցրեղէններով բեռնաւորուած կ՚երթան հարսնցուին տունը։ Գովելի է յատկապէս քառօրեայ ծոմ պահած հարսնցուն, որ կ՚արժանանայ թանկագին նուէրներու։ [4]

Տեառընդառաջի տօնը (Փետրուար 13) Մոլորոտ կը կոչեն։ Մալաթիոյ մէջ նոյն օրը ծանօթ է նաեւ Մէլէթ կամ Մէլէմէթին օրը անուններով։

Եկեղեցւոյ մէջ երեկոյեան ծիսակարգ կը կատարուի, ընտանիքներ իրենց երեխաներով ներկայ կ՚ըլլան արարողութեան։ Նորածիններուն կը բերեն եկեղեցի՝ քառասունքէն հանելու համար։ Զոքանչները վերնատունէն պաստեղ կը նետեն իրենց փեսաներուն վրայ։ Եկեղեցիէն վառուած մոմեր կը տանին տուն՝ տան ճրագը անորմով վառելու համար։

Հին ժամանակ եկեղեցիէն բերուած մոմի բոցէն խարոյկ կը վառէին բակերուն մէջ, զուարճանալու, վրայէն ցատկելու, երգելու համար։ Հետագային սակայն այս կարգը կը փոխուի, մարդիկ կը սկսին իրենց պատուհանները պատող թուղթերը (ապակիի փոխարէն գործածուող) փրցնել եւ վառել զանոնք տուներու տանիքներուն վրայ։ Այս ձեւով այս գործողութիւնը կը վերածուի չարը վառելու ծէսի եւ անշուշտ նաեւ տան պատուհաններուն թուղթերը նորոգելու յարմար առիթի։ [5]

Ինչպէս շատ մը եկեղեցական տօներ, Բարեկենդանի տօնը նոյնպէս շարժական է եւ կապուած է լուսնային օրացոյցի հետ։ Եկեղեցական տոմարով կը ճշդուի այդ տարուայ Յարութեան տօնը, որուն կը նախորդեն Մեծ Պահքն ու բարեկենդանեան օրերը։ Բարեկենդանը կապուած է գարնանամուտի՝ բնութեան զարթօնքին հետ, մեռնող եւ յառնող աստուածութեան յիշողութիւնն է։ Հետեւաբար անիկա կը տօնուի Փետրուարին, երբեմն ալ Մարտի սկիզբը։ Ժողովուրդը այն բարեկենդան կը կոչէ, որուն իմաստը բարի կենդանութիւնն է։

Կենսասէր մալաթիացիին ուրախութեան սահման չկայ այս տօնին առիթով։ Հաւատալիքի համաձայն, Սուրբ Սարգիսը, որ արդէն փեսացուներ գտած է իրեն դիմած ու ծոմ պահած դեռատի աղջիկներուն, «պօզ» (գորշ գոյն) ձին ասպանդակելով բարձրացած է Գագա կոչուող բլուրին գագաթը եւ ուրախութեան 15 օրեր շնորհած է ժողովուրդին՝ Մեծ Պահքէն առաջ։

Բարեկենդանի առաջին շաբթուան Երկուշաբթի, Չորեքշաբթի եւ Ուրբաթ օրերը «քէլ» կ՚անուանեն եւ եկեղեցիին մէջ կ՚ոգեկոչեն Վարդանանց հերոսամարտը։ [6]  Իւրաքանչիւր ընտանիք մորթել կու տայ ընտանի կենդանի մը, ըստ իր հնարաւորութեանը, որպէսզի պատրաստէ տարատեսակ մսային ճաշեր։ Ժողովրդական երգի բառերուն մէջ կը յիշատակուի այդ օրը պատրաստուող գառնուկի խորովածը, յախճապակիէ գաւաթներու մէջ լեցուած կարմիր, թունդ գինին, համեղ չոր մէզէն, ինչպէս նաեւ հրաւիրուած նուագածուներու խրախճանքը եւ կերուխումը։ [7]

Ժողովուրդը, մեծ եւ փոքր, կին եւ տղամարդ, ունեւոր եւ աղքատ, հասարակ քաղաքացի եւ պաշտօնեայ, կը խռնուին զբօսայգիներու, պարտէզներու, տնամերձ բակերու, տան տանիքներուն վրայ եւ հրապարակներուն մէջ, միասին նշելու բարի կենդանութիւն խորհրդանշող այս տօնը։ Մինչեւ Մեծ Պահքի առաջին օրը, ժողովուրդը կ՚երգէ, կը պարէ, կ՚ուտէ, կը խմէ ու կը խաղայ։ [8]

Մեծ Պահքի առաջին օրը մեծահասակները կը շտապեն եկեղեցի, մինչ երիտասարդ հարսերն ու աղջիկները տուները ամբողջութեամբ կը մաքրեն, կը լուան ամբողջ ամանեղէնը, որպէսզի ուտիքի իւղի մնացուկները չմնան։ Թուրք եւ քիւրտ չէրչիներ (մանրավաճառ) հայերու փողոցներուն մէջ շրջելով կ՚առաջարկեն մանանայ, խաշած ճակընդեղ, ծոթրին, հացհամեմ, փոխանակելու համար  կերակուրներու հետ։ Բերանփոխ բառով կ՚արտայայտեն Ուտիքէն Պահք անցնելու գործընթացը։ Պահքի առաջին Երկուշաբթին կը կոչեն Բակլախում։ Այդ օրը կը պատրաստեն բակլայով ուտեստ։  Նոյն այդ օրը կ՚անուանեն նաեւ Մկնտօն։ Տան մէջ, մարանին մէջ, մուկերուն բացած ծակերուն դիմաց աղանց կը լեցնեն, որպէսզի մուկերը տօնախմբութիւն ընեն եւ տան հագուստեղէնը չկրծեն։ Սովորութիւն է նաեւ այդ օրը պատրաստել լովիկ (լուբիա) ապուր կամ թթուօք (թթու) քիւֆթէ։ [9]

Ըստ սովորութեան, բոլորը պահք կը պահեն, ոմանք նաեւ ծոմ կը բռնեն, յատկապէս Չորեքշաբթի եւ Ուրբաթ օրերուն։ Երիտասարդ աղջիկները ծոմապահութեամբ ուխտ կ՚ընեն, որպէսզի իրենց բախտը բացուի։ Դրացի, բարեկամ ու ծանօթ կիներ յատուկ ճաշեր կը պատրաստեն եւ այցի կու գան աղջիկներուն՝ զանոնք խրախուսելու համար։ Կեսուր մայր մը ոսկեղէն զարդ կը նուիրէ նշանուած աղջկան։ [10]

Պահքի շրջանի Շաբաթ օրերուն բաղնիք չեն երթար, լուացք չեն ըներ, ոչ ալ հաց կը թխեն։ Սովորութիւն է, որ ուխտի նման՝ ունեւոր մարդիկ աղքատներուն կերակուր եւ միրգ կը բաժնեն, եկեղեցիին նուիրատւութիւններ (խունկ, մոմ, կերպաս, եւայլն) կ՚ընեն, խնդրելով սուրբերուն բարեխօսել իրենց զաւակներուն, յատկապէս պանդուխտ տղայի կամ ամուսնանալիք աղջկան համար։ [11]

Մեծ Պահքի երկրորդ Կիրակին հատիկ կը խաշեն։ Այս հատիկը կը կոչուի նաեւ Սուրբ Թորոսի կուլէբա։ Բախտաւորութիւն կը համարուի, եթէ առիթ ընծայուի օրուայ հատիկը ճաշակել եօթ տարբեր տուներու մէջ։ [12]

Պահքի ամբողջ տեւողութեան ջերմեռանդ մալաթիացիները ուխտի կ՚երթան մօտակայ թէ հեռու սրբավայրեր։

Պահքի կիսուիլը ազդարարող այս օրը Միջինք կը կոչուի եւ անիկա կը զուգադիպի չորեքթշաբթիի մը։ Այս օրուան յատուկ կերակուրը տօնին անունը կը կրէ՝ մջօք քիւֆթէ (միջինքի կոլոլակ)։Կոլոլակներէն մէկուն մէջ մետաղադրամ մը կը դնեն, բախտաւոր մը ընտրելու բարի ցանկութեամբ։ Առտուն կ՚երթան եկեղեցի՝ մասնակցելու համար եկեղեցական արարողութեան։ Հարսնցու ունեցող ընտանիքները կ՚այցելեն խնամիներուն՝ հարսնցուին համար կերպասցու նուէր, քաղցրեղէններով  ու խաշած հատիկեղէններով լեցուն սինիներ տանելով։ Շատ կը գնահատուին յատկապէս ծոմ պահող հարսնցուները։ [13]

Ծաղկազարդի Կիրակին, պզտիկ տղաներ ուռենիի դալար ճիւղերը ոլորելով պսակներ եւ փունջեր կը պատրաստեն, կը բերեն եկեղեցի եւ կ՚աւետեն․ «Զատիկը մօտեցաւ, Զարզարդարը բացուեցաւ, քէլ գլոխները հոտեցան»։ Պատարագէն ետք մարդիկ իրենց հետ կը տանին օրհնուած այդ ճիւղերը։

Չորեքշաբթի օր անճուր (անիւղ) թարխանա կ՚եփեն եւ ճաշակելէ առաջ՝ տան պատերուն կը ցանեն, որպէսզի տան մէջ կարիճ չմտնէ։

Հինգշաբթի օրը ծանտր (ծանր) մեղք է։ Եկեղեցիներուն զանգերը ամբողջ օրը պարբերաբար կը լսուին եւ ամբողջ օրը ժամերգութիւն տեղի կ՚ունենայ։ Ամէն մարդ մինչեւ կէսօր կ՚աշխատի, այնուհետեւ կ՚երթայ եկեղեցի՝ մասնակցելու համար արարողութեանց, որոնք մինչեւ ուշ գիշեր կը տեւեն։ Ոմանք այդ օրը հաղորդուելով կը բանան ծոմը։

Ոտնլուայի արարողութեան համար հաւատացեալները իրենց տան իւղէն մաս մը կը նուիրաբերեն եկեղեցիին։ Աւարտին՝ փոքրիկ ամանով մը օրհնուած իւղէն կը տանին իրենց հետ, խառնելու համար իրենց տան իւղի կարասին, որպէսզի այս ձեւով օրհնուին տան իւղն ու բարիքները։ Օրհնուած իւղով կ՚օծեն նաեւ հիւանդ զգայարանները՝ հաւատալով անոր բուժիչ զօրութեանը։

Այդ օրուայ ճաշը քէշքէկն է՝ պահքի հարիսան, որ կ՚եփեն ծեծածի հետ սիսեռ ու բանճարներ խառնելով։ Ճաշակելու ատեն վրան կը լեցնեն կարմիր կծու պղպեղով սոխառած, յիշատակելու համար Քրիստոսի չարչարանքները։

Երեկոյեան բոլորը կ՚երթան եկեղեցի գիշերուան ժամերգութեանը մասնակցելու եւ ողբագին աղօթելու համար։

Ուրբաթ օրը ծոմ պահելը արգիլուած է, ի հեճուկս Յուդային եւ սատանային։ Հին հաւատալիքի համաձայն, այդ օրը ատաղձագործները գամ կը զարնեն՝ Յուդայի աչքը մեխած ըլլալու համար։ [14]

Խթման գիշերը կը մասնակցին պատարագին, ապա կը ճաշակեն բանճարով ճաճեղ (ճաճըխ)։ Հնաւանդ այլ սովորութեան մը համաձայն, ոմանք այդ օրը կը լուծարեն ծոմը, այդ առիթով հոգեկերակուր կը պատրաստեն եւ եկեղեցիէն տուն դարձող հաւատացեալներուն կը հրաւիրեն իրենց տունը՝ կերակրելու, իսկ մաս մըն ալ աղքատներուն տուները կը տանին։ Այս սովորութիւնը «Կէրէկմութ» կը կոչուի, այսինքն՝ Կիրակնամուտի կերակուր։

Մալաթիոյ մէջ սովորութիւն է Զատիկի առիթով նոր հագուստներ ունենալ։ Պատանիներ ու երիտասարդներ, եկեղեցի երթալէ առաջ, տօնական զգեստներ հագուած՝ կը համբուրեն մեծ հայրիկին ու մեծ մայրիկին ձեռքը։ Այս վերջինները կ՚օրհնեն անոնց, կրկնելով․ «Հազար, հազար ապրիս, մեծնաս, զօրանաս, ամէն տարի այս օրը տեսնես, զաւակս»։ Իւրաքանչիւր հաւատացեալ այդ օրուայ նուիրաբերման համար  պատրաստած կ՚ըլլայ իր խնայողութիւնը. երբ աջհամբոյրի ու խաչհամբոյրի համար կը մօտենան եկեղեցիին խորանին, անոնք իրենց լուման կը դնեն եկեղեցիին գանձանակին մէջ, խունկ եւ մոմ կ՚առնեն, դրամական նուէր մըն ալ կու տան եկեղեցիին դրան առջեւ կանգնած աղքատախնամի գանձանակին։ [15]

Պատարագէն ետք, մանուկներն ու պատանիները հաւկթախաղով կը հրճուին։ Երիտասարդներն ու տարեցները, նախ կ՚երթան մեծահասակներուն շնորհաւորելու, ապա իրարու տուն կ՚այցելեն։ Մեծ մամիկը այդ օրը թխած է Զատկական կարմրաթուշ քաղցր հացը՝ բոլորին բաժնելու համար։ Ինչպէս Սուրբ Ծննդեան, Յարութեան այս տօնին եւս, ծխական քահանաները տուն առ տուն կը շրջին՝ տնօրհնէքի համար։ [16]

Յաջորդող Կիրակին սրբավայրերու ուխտագնացութեան օր է. ընտանիքներով պարտաճանաչօրէն կ՚երթան մատաղ ընելու։ [17]

Տաղաւար տօներուն յաջորդող Երկուշաբթին Մեռելոցի օրեր են, որոնք Մալաթիայի մէջ կը նշուին յատուկ շուքով։ Մատաղ պատրաստելով կը բաժնեն դրացիներուն եւ աղքատներուն։ Կ՚երթան գերեզմանատուն՝ օրհնել տալու իրենց մեռելներու շիրիմները։ Խուռներամ բազմութիւն կ՚ըլլայ մինչեւ գիշեր, ընտանիքի բոլոր անդամներով այնտեղ են, հետեւաբար երիտասարդներու համար իրարու հանդիպելու եւ սիրահետելու ամենալաւ առիթներէն մէկն է։ Փոքրիկները ծաղիկ հաւաքելու համար կը վազվզեն մօտակայ դաշտերուն մէջ եւ ուռենիներու ճիւղերով սուլիչներ կը շինեն։ Հոգեհանգստեան արարողութենէն ետք, գերեզմաններու վրայ աղօթք կարդալ կու տան, խունկ եւ մոմ կը վառեն։ Ապա գետնի սփռոցին վրայ սեղան կը բանան ու տղամարդիկ իրենց ննջեցեալներու հոգիներուն համար «օղորմաթաս» կը խմեն։

Այսպէս, ամբողջ գերեզմանատան մթնոլորտը լեցուած կ՚ըլլայ վառուող խնկահոտութեամբ ու մոմերով, բարձրաձայն լաց ու կոծերով, նաեւ կենացներու մաղթանքներով։ Երեկոյեան տունդարձին, շիրմաքարերու վրայ կը ձգեն մնացած  բոլոր կերակուրը՝ մուրացիկներուն համար, որոնց կերածի փշրանքները երկինքի թռչուններուն եւ դաշտի կենդանիներուն բաժին կ՚ըլլայ։ [18]

Սուրբ Յարութեան Զատիկի տօնէն քառասուն օր ետք, հայ եկեղեցին կը տօնէ Քրիստոսի Համբարձման տօնը։ Անիկա սովորաբար կը կատարուի ծաղկաշատ Մայիս ամսուան մէջ, Հինգշաբթի օր մը։

Տօնի նախօրէին՝ Չորեքշաբթի օրը առաւօտեան, փոքրիկ տղաներ ու աղջնակներ, մեծ մամիկի խորհուրդով դաշտերէն կը հաւաքեն տարատեսակ ծաղիկներու փունջեր։ Այդ ընթացքին, պարմանուհիներ եօթ աղբիւրներէ ջուր կը բերեն խառնելու ծիսական սափորին մէջ, ուր կը լեցնեն նաեւ դաշտային ծաղիկները։ Յետոյ դրացիներուն տուները այցելելով կ՚աւետեն․ «Հարսնուկ, մեր տունը վիճակ պիտի ձգենք, բան տուէք որ տանինք․․․»։ Այս ձեւով տուներէն կը հաւաքեն մանր իրեր, ինչպէս դանակ, մկրատ, բանալի, զարդեղէն եւ զանոնք կը տեղադրեն սափորին մէջ։ Այս իրերով, ջուրով եւ ծաղիկով լեցուն սափորը գիշերը կը պահեն տանիքին վրայ, որպէսզի աստղերու մոգականութիւնը իջնէ անոնց վրայ։

Տօնին յատուկ բանահիւսական երգի մը մէջ կը նկարագրուի ծիսակարգի պատրաստութեան ընթացքը, ուր կը յիշատակուի, որ ծաղիկներով լեցուած կարասին մէջ տան խաչը կը դնեն, որպէսզի օրհնուի ծէսը եւ գուշակութիւնները իրականանան։ [19]

Յաջորդ օրը կանայք եւ դեռատի աղջիկներ, որոնք իրեր ղրկած էին նախորդ օրը, եկեղեցիի ժամերգութենէն ետք կը հաւաքուին այն տան բակը, ուր կը գտնուի վերոյիշեալ սափորը։ Գետնին փռուած կարպետի մը վրայ կը նստեցնեն դեռատի աղջնակ մը, գլուխը կը ծածկեն շղարշով, առջեւը կը դնեն ծաղիկներով լեցուած սափորը։ Տարեց կին մը, որ նոր եկած է եկեղեցիէն, պէտք է առաջինը ինք աղօթէ «Օղորմիա Ասված»ը։ Ապա, հերթաբար կը սկսին վիճակերգի քառատող մը երգել ու հանել իր մը. այսպէս կը շարունակուի մինչեւ որ բոլոր իրերը մէկ առ մէկ դուրս բերուին սափորէն։ [20]

Ամառնային արեւադարձի՝ Յունիս 21-ին հետ առնչուող հեթանոսական այս տօնը, հայոց կողմէ քրիստոնէութեան ընդունումէն ետք հայկական եկեղեցական տոմարին մէջ կը սկսի զուգադիպիլ Քրիսոսի Պայծառակերպութեան տօնին։ Այս ձեւով ալ անիկա կը դառնայ հայկական եկեղեցիին հինգ տաղաւար տօներէն մէկը։ Վարդավառը կը տօնուի Համբարձման տօնէն 40 օր ետք։

Նկատի ունենալով որ Մալաթիա քաղաքին մէջ գոյութիւն ունին բազմաթիւ ակեր ու աղբիւրներ, ջուրի պաշտամունքին նուիրուած այս հինաւուրց տօնը կը նշուի տուներու բակերուն մէջ, ի տարբերութիւն այլ շրջաններու, ուր ժողովուրդը դաշտագնացութեան կ՚երթայ աղբիւրներու, գետերու կամ լիճերու ափին։ Ըստ տեղական աւանդազրոյցին, Նոյ նահապետը տապանէն իջնելով, ջուր կը ցօղէ ընտանիքի անդամներուն վրայ, որպէսզի չմոռնան Արարիչին ամենակարող զօրութիւնը եւ աշխարհակործան պատիժը՝ ջրհեղեղը։ Նոյ Նահապետին այս պատմութիւնը ոգեկոչելու համար, տօնին առիթով սովորութիւն է աղաւնի թռցնել։

Պատարագէն անմիջապէս ետք, կը սկսուի ուրախ ջրախաղը, որուն կը մասնակցին բոլոր տարիքի տղամարդիկ եւ կանայք։ Մեծերը  ջրամաններով կամ դոյլերով տանիք բարձրացած՝ անցորդներու վրայ ջուր կը շպրտեն։ Պատանիները իրարու ետեւէն վազվրտելով՝ դոյլերով ջուրը իրարու վրայ կը լեցնեն։ Երիտասարդները աշխուժօրէն կը ջանան մէկը միւսին աղբիւրին մէջ նետել։ Երբ արդէն բոլորը թրջուած են, ոտքով կ՚երթան մօտակայ լճափ կամ գետափ եւ ամբողջութեամբ կը մտնեն ջուրին մէջ։

Այդ օրուայ աւանդական ճաշը պուղլաման է, որ բանջարեղէնով ճաշ մըն է, բայց այս տօնական օրը վրան միս ալ կ՚աւելցնեն։ [21]

Յաջորդ տաղաւար տօնը Աստուածածնի Վերափոխման օրն է։ Ժողովուրդը զայն կը կոչէ խաղողօրհնէք։ Եկեղեցական տոմարով Օգոստոս ամսուայ 15-ին ամէնէն մօտիկ Կիրակի օրուան կը զուգադիպի։ Ոմանք այս տօնը կը կապեն հեթանոսական Նաւասարդի տօնին, որ կը նշուէր մեծ շուքով եւ որու ընթացքին կը կատարուէր բերքի գոհաբանութեան ծիսակարգ։ Ժամանակի ընթացքին, բերքի տօնը վերածուած է խաղողի տօնի։ Խաղողի օրհնութեան կարգ կատարելով՝ եկեղեցին կ՚օրհնէ ամբողջ բերքն ու բարիքը։

Մալաթիան նշանաւոր է իր խաղողի առատութեամբ եւ տեսակներով։ Հետեւաբար, խաղողօրհնէքի նուիրուած այս տօնն ալ շքեղ ու հանգամանալից կը տօնուի։ Առաւօտեան մարդիկ իրենց այգիներէն կը քաղեն ամենալաւ ողկոյզները ու կը տանին եկեղեցի՝ նուիրաբերման, որպէսզի այս ձեւով օրհնուին իրենց այգիներն ու բերքը։ Պատարագի աւարտին, քահանան օրհնութեան ծէս կը կատարէ ու խաղողը կը բաժնուի հաւատացեալներուն։ Տօնի ճաշերէն է պատինճանով (սմբուկ) քիւֆթէն։

Հայոց եկեղեցիի տաղաւար տօներէն վերջինը Խաչվերացն է, ի յիշատակ Քրիստոսի Խաչափայտին ազատագրման։ Մալաթիոյ մէջ Խաչվերացի օրը ամբողջ ընտանիքով ուխտագնացութիւններ կ՚ընեն հեռու եւ մօտիկ սրբավայրեր. կը կազմակերպեն տօնախմբութիւններ, մատաղ, հիւրասիրութիւններ։ Օրուան գլխաւոր կերակուրը հարիսան է։

Տօներու առիթով կատարուած ուխտերը մեծ տեղ ունին մալաթիացիներու կենցաղին մէջ։ Հինէն ի վեր տարբեր առիթներով ուխտ խոստանալը եւ ուխտագնացութեան երթալը նուիրական սովորութիւն եւ հաւատամք է։ Մեծ մասամբ քալելով, ոմանք ալ (մեծահասակներ, մանուկներ, յղի կիներ, հիւանդներ) սայլերու վրայ նստած կ՚երթան ուխտի։ Կիներ յաճախ ոտաբոպիկ կը քալեն եւ ճամբուն ամբողջ ընթացքին աղօթքներ կը մրմնջեն։ Ուխտաւորները երբ կը հասնին ուխտի վայրը, խունկ ու մոմ կը վառեն, կը համբուրեն քարերն ու գետինը, ապա ծնրադրած աղօթելով իրենց խնդրանքը կ՚ընեն։

Ըստ հնաւանդ սովորութեան, մեծահասակ կիներ ուխտատեղիներու ծառերէն կը կախեն իրենց հագուստէն ծուէններ։ Իսկ եթէ ուխտավայրին մէջ ակ կամ աղբիւր կայ, այնտեղէն ջուր կ՚առնեն ու կը տանին իրենց հետ տուն՝ յատուկ օրերու ճաշերու պատրաստութեան գործածելու համար։ Յաճախ հիւանդները քանի մը օր կը գիշերեն ուխտավայրին քով գտնուող եկեղեցիին մէջ։

Յատկապէս ծանր հիւանդութիւններու կամ ճանապարհորդութիւններու ժամանակ սովորութիւն է մատաղ խոստանալ։ Այսպէս, աքլորը կը մորթեն, կը խաշեն եւ լօշիկներու մէջ փաթթելով՝ կը բաժնեն եկեղեցիին շեմին։ Աւելի ունեւոր ընտանիքը գառնուկ, ուլ կամ հորթ կը զոհէ եւ մատաղ կը պատրաստէ։ Սովորաբար մատաղի միսը կը բաժնեն վրան փիլաւ լեցնելով։ Կիրակի եւ տօն օրերուն, զանազան կերակուրներ կը պատրաստեն տուներու մէջ, եկեղեցի կը բերեն ու պատարագին ընթացքին զանոնք օրհնելէ ետք՝ կը բաժնեն ներկաներուն։ Շատ յաճախ ալ ուխտաւորներ նուիրատւութիւն կը կատարեն եկեղեցիին, վանքերուն կամ աղքատախնամ հաստատութիւններուն։

Եթէ ուխտ խոստացուած է քաղաքէն դուրս հեռաւոր վանքի մը, ենթական կը հրաւիրէ իր ազգականները, բարեկամներն ու դրացիները, որոնք ընտանեօք կը մասնակցին այդ կոչունքին։ Մեծ խումբով կ՚ուղեւորուին վանք, իրենց հետ տանելով մատաղցու խոյը։

Կան նաեւ հաւաքական ուխտի ու մատաղի ծէսեր՝ հասարակութեան սպառնացող բնութեան աղէտներուն դէմ։ Ամէնէն տարածուածը երաշտի ժամանակ անձրեւի աղերսով ուխտերն են, որոնց ընթացքին մատաղներ եւ ծէսեր կը կատարեն։

Երուսաղէմ ուխտագնացութիւնը ցանկալի է բոլորին համար. հետեւաբար շատ մը մալաթիացիներ ուխտի երթալով «մահտեսի» անուան կ՚արժանանան։ [22]

1. [1] Արշակ Ալպօյաճեան, Պատմութիւն Մալաթիոյ Հայոց, Պէյրութ, 1961, էջ 1137։
2. [2] Նոյն, էջ 1138։
3. [3] Նոյն։
4. [4] Նոյն, էջ 1137։
5. [5] Նոյն, էջ 1139։
6. [6] Նոյն։
7. [7] Ս․ Մ․ Ծոցիկեան, Արեւմտահայ Աշխարհ, Նիւ Եորք, 1961, էջ 381։
8. [8] Ալպօյաճեան, Պատմութիւն Մալաթիոյ Հայոց, էջ 1140։
9. [9] Նոյն, էջ 1072։
10. [10] Նոյն, էջ 1136։
11. [11] Նոյն, էջ 1137։
12. [12] Նոյն, էջ 1106։
13. [13] Նոյն։
14. [14] Նոյն, էջ 1141։
15. [15] Նոյն։
16. [16] Նոյն, էջ 1142։
17. [17] Նոր Մալաթիա, Դ տարի, թիւ 3, էջ 6։
18. [18] Ալպօյաճեան, Պատմութիւն Մալաթիոյ Հայոց, էջ 1143։
19. [19] Ծոցիկեան, Արեւմտահայ Աշխարհ, էջ 379։
20. [20] Ալպօյաճեան, Պատմութիւն Մալաթիոյ Հայոց, էջ 1143։
21. [21] Նոյն, էջ 1144։
22. [22] Նոյն։