Գամպուրեան հաւաքածոյ - Փարիզ, Ֆրանսա

Լուսանկարներով եւ յուշիրերով այս հարուստ հաւաքածոն կը պատկանի Թօփալեան ընտանիքին, որ ծագումով Մարաշէն են, ապա կը փոխադրուին Այնթապ, իսկ Ցեղասպանութենէն ետք վերապրողները կը հաստատուին Հալէպ, այնուհետեւ ծայր կ՚առնէ ընտանիքին սփռումը՝ Պէյրութ, Գահիրէ, Փարիզ, Սաօ Փաուլօ եւ այլ տեղեր։ Յուշիրերէն մաս մըն ալ Սէօլէօզէն են (Պուրսայի նահանգ) եւ պատկանած են Հոռոփ (Հռիփսիմէ) Գամպուրեանին (ծնեալ Եաղուպեան)։

Այս նիւթերը մեր տրամադրութեան տակ դրաւ Անի Գամպուրեան (Փարիզ), որուն մայրը՝ Լուսին, Թօփալեան ընտանիքին մաս կը կազմէ։ Անին է նաեւ որ մեզի տեղեկութիւններ տուաւ այս ընտանիքին պատմութեան մասին։ Իսկ Լուսինին աներմայրը (Անիի մեծ մայրը) Հոռոփ (Հռիփսիմէ) Գամպուրեանն (ծնեալ Եաղուպեան) է, ծնած Սէօլէօզ։

Ընտանիքին երէց անդամներէն կը յիշուի Յովհաննէս էֆենտի Թօփալեան (1853-1932), որ կ՚ապրէր Մարաշի մէջ եւ անդամ էր քաղաքին Դատական ատեանին։ Հողային հարցի մը շուրջ անոր արձակած վճիռը կը բախի Մարաշի յայտնի ընտանիքներէն Պայազիտ Զատէներու շահին։ Այս պատճառ կ՚ըլլայ որ իր դէմ լարուածութիւն ստեղծուի, 1895-ին կը ստիպուի ընտանիքով ձգել Մարաշը եւ կը հաստատուի Այնթապ, ուր կը ստանձնէ տեղւոյն ծխախոտի պետական ընկերութեան (Régie des tabacs) փաստաբանութիւնը։

Յովհաննէս Թօփալեան իր առաջին ամուսնութենէն ունեցած է երեք զաւակներ՝ Տիրան, Ոսկեան եւ Երջանիկ։ Կնոջ՝ Մարկարիթ Պիլէզիքճեանի մահէն ետք կը վերամուսնանայ Սանդուխտ (Սանէմ) Քէշիշեանի հետ, որմէ կ՚ունենայ հինգ զաւակներ՝ Բիւզանդ, Խոսրով, Լուսին, Նուպար եւ Համբարձում։
 

Թօփալեաններու Այնթապեան կեանքէն շատ տեղեկութիւններ չունինք։ Գիտենք որ Յովհաննէսի եւ Սանդուխտի զաւակները այս քաղաքին մէջ դպրոց յաճախած են։ Բիւզանդը (1902-1970) կը յաճախէ տեղւոյն Ներսէսեան վարժարանը։ Ոսկեան Թօփալեանը շրջանաւարտ է Կեդրոնական Թուրքիոյ գոլէճէն (Այնթապ գոլէճ)։

Ցեղասպանութեան տարիներուն Թօփալեան ընտանիքը, Այնթապի բոլոր հայերուն օրինակով, կը տեղահանուի եւ կը ղրկուի Հալէպի ուղղութեամբ։ Մինչ Թօփալեաններէն Ոսկեան Երզնկայի մէջ կը սպաննուէր, իր հարազատները կը յաջողին Հալէպ քաղաքը հաստատուիլ եւ այստեղ մնալ մինչեւ պատերազմին աւարտը։

Զինադադարէն ետք, երբ կը կազմակերպուի վերապրող տարագիրներու հայրենադարձութիւնը դէպի Կիլիկիա, Թօփալեանները իրենք եւս կը վերադառնան Այնթապ, ուր կը մնան մինչեւ 1922։ Այս ընթացքին Բիւզանդ Թօփալեան իր կրթութիւնը կը շարունակէ Այնթապի գոլէճին մէջ։ Բիւզանդ իր ընկերներուն՝ Աւետիս Տէր Սահակեանի եւ Անդրանիկ Պիւլպիւլեանի (յետագային Տէր Գարեգին քահանայ) հետ, կը հրատարակէ խմորատիպ թերթ մը՝ «Ծաղիկ» անունով, որմէ լոյս կը տեսնեն երեք թիւեր, նոյն ժամանակ ունէր փոքրիկ խանութ մը, ուր կը ծախէր գրենական պիտոյքներ։

Սոյն պատկերը նկարչական վերարտադրութիւն մըն է Այնթապի հայոց Ս. Աստուածածին եկեղեցիին։ Կատարուած է Լեւոն Պասթաճեանի կողմէ, 1927-ին, Հալէպի մէջ, երբ Այնթապի հայերը արդէն տեղահանուած էին իրենց հայրենի քաղաքէն եւ անոցնմէ շատեր կ՚ապրէին սուրիական այս քաղաքին մէջ։

Փ​ակագիծերու մէջի թուականները ուսանողներուն աւարտական տարին ցոյց կու տան. եթէ թուական չկայ ուրեմն տուեալ անձը շրջանաւարտ չէ։   ​

​Առաջին շարք, նստած ձախէն աջ՝​ Լեւոն Ս. Սիվասլեան (1901), Կարապետ Հ. Խալֆէեան (1901), Նազարէթ Ս. Պարսումեան (1901), Յարութիւն Տէր Պօղոսեան (1901), Տաճատ Տ. Տաքէսեան (1901), Ճորճի (Ճորճ) Փօլատեան (1901), Յարութիւն Զէրնիքեան (1900), Սէնէքերիմ Նիզիպլեան (1899), Եաքուպ Կ. Մուրատեան (1901) եւ Իսաեայ (Եսայի) Հալաճեան (1901)։

Երկրորդ շարք, նստած ձախէն աջ՝​ Յակոբ Ղազարեան (1899), Աբրահամ Յարութիւնեան (1899), Ճիրճիս (Ճորճ) Շէմմաս (1899), Միհրան Նազարէթեան (1899), Եուսուֆ Նիզիպլեան (1899), Աբրահամ Սէրայտարեան (1899), Վահան Կիւլտալեան (1899), Եղիա Տէմիրճեան (1900), Ասատուր Ճինիշեան (1900), Յարութիւն Պերճիկլեան (1900) եւ Կարապետ Մուղամեան (1900).

Երրորդ շարք, նստած ձախէն աջ՝ Պրն. Նշան Ս. Պալիօզեան (1892), Պրն. Յարութիւն Մուրատեան (1893), Զաքարեայ Պետրոսեան (1894), Եղիա Քասունի, Ստեփան Ա. Թովմասեան (1897), Սեդրակ Վարժապետեան (1895), Յակոբ (Քալէմքէրեան) Քալեմճեան (1896), Յովհաննէս Մուշեղ Հատիտեան (1896), Տիգրան Փօլատեան (1896), Պրն. Եաքուպ Տէր Գրիգորեան (1897), Ոսկեան Թօփալեան (1898) [փողկապով, քիչ մը կողմնակի կանգնած, օձիքները քիչ մը ցցուած], Վարդան Երանեան (1898) եւ Մուրատ Ատոնեան (1898).

Չորրորդ շարք, ոտքի ձախէն աջ՝ (այս շարքին կանգնած 15 անձերէն միայն երեքին ինքնութիւնը ծանօթ է, ունինք մնացեալ 9-ին անունները իսկ 3-ը կը մնան անյայտ), ձախէն առաջինը՝ փրոֆէսօր Զէնոփէ Ա. Պէզճեանն է (1880), աջէն առաջինը՝ փրոֆէսօր Սարգիս Լեւոնեանն է (Մարաշի Աստուածաբանական վարժարան) իսկ աջէն երկրորդը՝ փրոֆէսօր Յովհաննէս Գ. Գրիգորեանն է (Մարաշի Աստուածաբանական վարժարան)։ Չորրորդ շարքին կանգնած 9 անձերու անունները՝ Մովսէս Պէզճեան (1887), Մովսէս Աշճեան (1887), Գրիգոր Քիւրքիաշարեան (1889), Լեւոն Սողովմէեան (1889), Յարութիւն Յակոբ Խալֆէեան (1890), Նազարէթ Հեղինեան (1890), Կարապէտ Յարութիւնեան (1890), Ներսէս Պաղտոեան (1891) եւ Եաքուպ Տաշօ (1891)։

Վերջին շարք, ոտքի ձախէն աջ՝ Յովհաննէս Ճեմելեան (1880), Արամ Ասատուր Ալթունեան (1881), Պաղտասար Պարսումեան (1881), փրոֆէսօր Ալէքսան Պէզճեան, նախագահ վերապատուելի Ամերիքուս Ֆիւլըր, փրոֆէսօր Մանասէ Կ. Փափազեան  (1882), Գալուստ Նաճարեան (1882 եւ 1888 - Բժշկական բաժին), Յովսէփ Գ. Պէզճեան (1882), Մանուկ Միսիրեան (1882), Գրիգոր Քարայեան, Ներսէս Լեւոնեան (1882), Ստեփան Յովհաննէսեան (1882), Համբարձում Աշճեան (1884) եւ Սարգիս Յակոբեան (1884).

Այս արծաթէ մասնատուփը (երկարութիւն՝ 4.5 սմ.) պատկանած է Անի Գամպուրեանի հօրենական մեծ մօրը, Հոռոփ (Հռիփսիմէ) Գամպուրեանին (ծնեալ Եաղուպեան): Ընտանիքին համար անիկա պահպանիչ զօրութեան հանգամանք պէտք էր ունենար։ Շատ հաւանաբար զայն իրենց վրայ կը կրէին կամ բարձի տակ կը դնէին։ Մասնատուփին վրայ գրուած են վեց սուրբերու անուններ։ Առաջին երկուքը անընթեռնելի են, իսկ միւսներն են՝ Յովհան Ոսկեբերան, Պետրոս Առաքեալ, Պօղոս Առաքեալ, Գէորգ Զօրավար։

Մասնատուփը Սէօլէօզէն (Պուրսայի նահանգ) է եւ այժմ կը պահուի Անի Գամպուրեանի քով, Փարիզ:

Այս երէք քօղերը (եազմա) պատկանած են Լուսին Թօփալեանին (Գամպուրեան): Քօղերը ընտանիքին հետ Այնթապէն Հալէպ տարուած են եւ այժմ կը պահուին Լուսին Թօփալեանի (Գամպուրեան) դուստր Անի Գամպուրեանին քով, Փարիզ։ 

Այս արծաթէ մասնատուփը պատկանած է Անի Գամպուրեանի հօրենական մեծ մօրը, Հոռոփ (Հռիփսիմէ) Գամպուրեանին (ծնեալ Եաղուպեան): Մասնատուփը Սէօլէօզէն (Պուրսայի նահանգ) է եւ այժմ կը պահուի Անի Գամպուրեանի քով, Փարիզ:

Այս բաղնիքի սանդալները (նալըն) պատկանած են Լուսին Թօփալեանին (Գամպուրեան): Սանդալները ընտանիքին հետ Այնթապէն Հալէպ տարուած են եւ այժմ կը պահուին Փարիզ։

Ցեղասպանութենէն ետք Թօփալեան ընտանիքին - աւելի ճիշդը վերապրող մնացորդին - համար նոր կեանք մը ծայր կ՚առնէ Հալէպի մէջ։ Այնթապցիները մեծամասնութիւն են Օսմանեան կայսրութեան այլազան կողմերէն այստեղ հասած հայ գաղթականներու խումբերուն շարքին։ Այս պատճառով ալ զարմանալի չէ որ Թօփալեան ընտանիքի անդամներուն դասընկեր-դասընկերուհիները, գործընկերները յաճախ իրենց նման այնթապցի գաղթական հայեր են։

Բիւզանդ Թօփալեան Հալէպ հաստատուելէ ետք աշխատանքի կ՚անցնի «Ճոժէֆ Աճէմի» տպարանին մէջ։ Որոշ փորձառութիւն ձեռք ձգելէ ետք, կը գնէ տպագրական փոքր մեքենայ մը, այնթապցի ընկերոջ՝ Աւետիս Տէր Սահակեանի հետ կը վարձեն խանութ մը, զոր կը վերածեն փոքր տպարանի։ Այս տարիներուն ան իբրեւ գրաշար (typographe) կ՚աշխատի «Սուրիական մամուլ» թերթին։ Իր ընկերներուն հետ կը հրատարակէ խմորատիպ թերթ մը՝ «Մեղու», որմէ լոյս կը տեսնեն եօթ թիւեր 1923-էն 1925։

1925-ին, Բիւզանդը եւ եղբայրը՝ Համբարձումը, կը հիմնեն «Արաքս» տպարանը, ուրկէ կը սկսին լոյս տեսնել բազմաթիւ գիրքեր, ամսագիրքեր, տարեգիրքեր՝ հայերէն, անգլերէն, հայատառ թրքերէն, ֆրանսերէն։ 1926-ին, Բիւզանդ կը դառնայ «Տաթեւ» տարեգիրքին տնօրէնը, իսկ խմբագիրն էր Հալէպի Առաջնորդ Արտաւազդ Արք. Սիւրմէեան։

1) Լուսանկարուած է Հալէպի մէջ, թէեւ կրնայ նաեւ Այնթապի մէջ ըլլալ։ Ոտքի, ձախէն աջ՝ Լուսին Թօփալեան, Ալիս Տաւոյեան։ Նստած, ամէնէն աջին՝ Ազնիւ Անտէլեան։

2) Հալէպ, 1925-ի շուրջ։ Ձախէն աջ՝ Լուսին Թօփալեան, (ինքնութիւնը անծանօթ), Ալիս Տաւոյեան, Ազնիւ Անտէլեան։

3) Հալէպ, 1924-ի շուրջ։ Աջին նստած՝ Լուսին Թօփալեան, անոր ձախին՝ Ազնիւ Անտէլեան, իսկ Լուսինի աջին՝ Ալիս Տաւոյեան։ Միւսներուն ինքնութիւնը անյայտ է։

4) Հալէպ, 1924-ի շուրջ։ Ամէնէն աջին՝ Լուսին Թօփալեան։ Միւսներուն ինքնութիւնը անյայտ է։

5) Հալէպ, 1925-ի շուրջ։ Ձախին՝ Լուսին Թօփալեան, կեդրոնը՝ ինքնութիւնը անյայտ, աջին՝ Ազնիւ Անտէլեան։

6) Հալէպ, 1925-ի շուրջ։ Ձախին՝ ինքնութիւնը անյայտ, կեդրոնը՝ Ազնիւ Անտէլեան, աջին՝ Լուսին Թօփալեան։

1) Հալէպ, Էմիլ Թօփալեան՝ Երջանիկ եւ Մարի Թօփալեանի որդին։

2) Հալէպ, Օկուսթա Թօփալեան՝ Երջանիկ եւ Մարի Թօփալեանի դուստրը։

Հալէպ, 1930-ի շուրջ։ Ոտքի, սեւ հագուած կինը՝ Լուսին Թօփալեան։

Նոր Կտակարան, տպարան Յ. Մատթէոսեան, Պոլիս, 1923։
Սոյն գիրքը Լուսին Թօփալեան նուէր ստացած է Հալէպի մէջ 10 Սեպտեմբեր 1923-ին, 13 տարեկան հասակին։

Այստեղ կը հաստատուի Տիրան Թօփալեանի ընտանիքը։ Տիրան որդին էր Յովհաննէս Թօփալեանի։ Այնթապէն տարագրուելէ ետք, անոնք որոշ ժամանակ բնակութիւն կը հաստատեն Հալէպի մէջ, ապա՝ կը փոխադրուին Գահիրէ։ Տիրան ամուսնացած էր Նազենիկի հետ եւ ունէին չորս զաւակներ՝ Զապէլ, Գեղամ, Գեղանուշ, Կարապետ։

1) Կիրակոս Թումայեան, Գեղանուշ Թօփալեանի ամուսինը, լուսանկարուած՝ Գահիրէ։

2) Գեղանուշ (ծնեալ Թօփալեան) եւ ամուսինը՝ Կիրակոս Թումայեան։ Լուսանկարիչ՝ Photo Ramses, Գահիրէ։

Գեղանուշ Թօփալեանի եւ Կիրակոս Թումայեանի ամուսնական պատկերը, 1928, Գահիրէ։

Պէյրութ հաստատուած էր Ոսկեան Թօփալեանի դուստրը՝ Էֆթիմիան, իր ընտանիքով։ Ան ամուսնացած էր Կարապետ Մերճանեանի հետ։

Մերճանեան ընտանիքը, Պէյրութ։ Ձախէն աջ՝ Էվիէնի, Էֆթիմիա (ծնեալ Թօփալեան), Քնար, Կարապետ, Յասմիկ։

1) Պէյրութ, ամուսնական նկար Էֆթիմիա (ծնեալ Թօփալեան) եւ Կարապետ Մերճանեանի։ Լուսանկարիչ՝ Ապէլ։

2) Կարապետ Մերճանեան։

3) Ձախէն աջ՝ Էֆթիմիա (ծնեալ Թօփալեան), Քնար եւ Կարապետ Մերճանեան։

Խոսրով Թօփալեան արդէն Փարիզ հաստատուած էր, երբ իր եղբայրներէն Բիւզանդն ու Համաբարձումը կը ձգեն Հալէպը եւ կու գան միանալու իրեն։ Երեք եղբայրները միասնաբար 1930-ին Փարիզի մէջ կը հիմնեն «Արաքս» տպարանը, որ յետագայ տարիներու փարիզեան հայ մտաւորական կեանքի կարեւոր ժամադրավայրերէն պիտի դառնար։ Փարիզի «Մենք» գրական խմբակի - որուն մաս կը կազմէր նաեւ Բիւզանդ - նոյնանուն առաջին հանդէսը լոյս կը տեսնէ 1931-ին «Արաքս տպարանէն»։

1932-ին, երբ Յովհաննէս եւ Սանդուխտ Թօփալեան արդէն մահացած էին Հալէպի մէջ, իսկ անոնց զաւակներէն Նուպարն ալ նոյն քաղաքին մէջ խեղդամահ եղած էր, Լուսին Թօփալեան ինք եւս Հալէպը կը ձգէ եւ կը հաստատուի Փարիզ։

Բացի տպագրական իր գործէն, Բիւզանդ Փարիզի մէջ կը հրատարակէ բանաստեղծական հատորներ, կը խմբագրէ «Անդաստան» գրական-գեղարուեստական պարբերագիրքը։ Ան նաեւ գեղանկարիչ էր։

Փարիզ, ոտքի, ձախէն աջ՝ Գեղամ Քերեսթէճեան, Նուպար Արապեան, Բիւզանդ Թօփալեան։ Նստած, ձախէն աջ՝ Գուրգէն Ալէմշահ, Հրանդ Ալեանաք, Ֆիլիփ Աղազարեան։ Լուսանկարիչ՝ Photo Phébus։

1) եւ 2) Փարիզ, 1934։ Երուանդ Անտէլեանի Միացեալ Նահանգներ մեկնումին առիթով։ Ձախէն աջ 2-րդը՝ Լուսին Թօփալեան, 3-րդը՝ Ալիս Տաւոյեան, կեդրոնի կինը՝ Ազնիւ Անտէլեան, ամէնէն աջին՝ Համբարձում Թօփալեան։

1) Փարիզ, ձախէն աջ՝ Թորոս Գամպուրեան, Անի Գամպուրեան, Հռիփսիմէ Գամպուրեան։ Անին եւ Թորոսը Լուսին Գամպուրեանին (ծնեալ Թօփալեան) զաւակներն են։ Իսկ Հռիփսիմէն Լուսինին կեսուրն է, ծնած է Սէօլէօզ։

2) Փարիզ, 1944։ Ձախէն աջ՝ Լուսին (ծնեալ Թօփալեան), Թորոս եւ Ղազարոս Գամպուրեան (Լուսինին ամուսինը)։

Փարիզ, 1937։ Լուսին (ծնեալ Թօփալեան) եւ Ղազարոս Գամպուրեանի ամուսնական լուսանկարը։

Փարիզ 1949։ Համբարձում Թօփալեանի եւ Անժէլ Ուրճանեանի ամուսնութիւնը։

Համբարձում Թօփալեանի եւ Անժէլ Ուրճանեանի ամուսնական լուսանկարը, Փարիզ, 1949։ Առջեւի շարքին կանգնած փոքրիկները, ձախէն աջ՝ Ժանին Ուրճանեան (Անժէլին քոյրը), Անի Գամպուրեան, Թորոս Գամպուրեան։

1) Փարիզ, 1933։ «Արաքս» տպարանը։ Աջին՝ Բիւզանդ Թօփալեան։

2) Փարիզ, «Արաքս» տպարանին մէջ։ Ձախէն աջ՝ Համբարձում Թօփալեան, Կարպիս եւ Թորոս Գամպուրեան։

1), 2), 3) Համբարձում Թօփալեան Փարիզի «Արաքս» տպարանին մէջ աշխատանքի պահուն։

Բիւզանդ Թօփալեանի եւ Սոնա Մարգարեանի ամուսնութիւնը, Փարիզ, 26 Ապրիլ 1948։

1) Ձախէն աջ՝ Յովհաննէս Պօյաճեան, Խոսրով Թօփալեան եւ Բիւզանդ Թօփալեան։

Գուրգէն Ալէմշահի խմբավարած «Կիլիկիա» երգչախումբը Վենետիկի մէջ, 1936։ Երկրորդ շարք, ձախէն 3-րդ անձը՝ Լուսին Թօփալեան։