Սուզանա Աբարթեան Հծոյ – Աթէնք
Յիշողութեան այս նիւթերը հաւաքուեցան 30 Նոյեմբերին 2019-ին Աթէնքի մէջ տեղի ունեցած Յուշամատեանի աշխատանոցին ընթացքին։
Սոյն էջը պատրաստուեցաւ գործակցութեամբ Աթէնքի «Արմենիքա» պարբերաթերթին եւ «Համազգային» միութեան։
Թուայնացուած բաց արխիւ բաժնով ներկայացուած ընտանեկան մանրապատմութիւններէն իւրաքանչիւրը որքան ալ իւրայատուկ ըլլայ, բայց եւ այնպէս անոնցմէ շատեր կը կրեն Օսմանեան կայսրութեան հայերու հաւաքական ճակատագրին համանման հետքերը. տեղահանութիւն, հարազատներու սպաննութիւն, վերապրում, աքսոր, նոր կեանք՝ հայրենի աշխարհէն դուրս վայրերու մէջ։
Սուզանա Աբարթեան երբ ներկայացաւ Աթէնքի Յուշամատեանի աշխատանոցին, նկատելի էր որ ընտանեկան իր պատմութիւնը նոյնպէս կը կրէր այս բոլոր հաւաքական ստորոգելիները։ Բայց եւ այնպէս, անիկա տարբեր էր, եւ այս տարբերութիւնը ակնբախ դարձաւ, երբ առաջին անգամ ըլլալով տեսանք Սուզանային բերած յուշ-իրը։
Ձեռքի տոպրակի մը մէջ զետեղուած լայն ու մեծ բան մըն էր, որ բնականաբար մեր ուշադրութիւնը գրաւեց։ Իսկ երբ առարկան դուրս հանուեցաւ տոպրակէն, տակաւի՛ն կարելի չէր գուշակել թէ ինչ էր այդ. փայտեայ անյայտ սարք մը, որ աւելի շատ կը յիշեցնէր հսկայ կրեայի մը պատեանը։
Սուզանան պիտի պատմէր իր ընտանիքին պատմութիւնը, որ ծայր կ՚առնէր Կիլիկիոյ մէջ. Սիս (ներկայիս Քոզան) եւ մօտակայ Քարս Պազար (ներկայիս Քատիրլի) քաղաքը։
Հետը բերած առարկան ուտ շինելու փայտեայ կաղապար մըն էր, որ պատկանած էր հօրեղբօրը՝ Գրիգոր Աբարթեանին (1898-1964)։ Այս վերջինը Սիսի մէջ արհեստով շինարար-ատաղձագործ էր։ Գիտենք որ ուտ կը շինէր, բայց նաեւ մասնակցած է կամուրջներու կառուցումին։
Գրիգորի հայրը Արթինն էր, իսկ մայրը՝ Սուլթանը։ Անոնք ունեցած են հինգ զաւակ. Գրիգոր, Արիս (Սուզանայի հայրը), Լուսածին, Մարի/Մարիամ, Հայկուհի։ Արթինին հայրն էր Պետրոս, որ ունեցած է այլ որդի մը՝ Մինաս, եւ դուստր մը՝ Վառվառ։ Սուլթան ունէր հինգ քոյր եւ հօրը անունն էր Ասատուր։
Արիսին եւ Գրիգորին միջեւ տարիքի տարբերութիւնը մօտաւորապէս քսանէ աւելի էր։ Արիս ծնած էր 1919-ին, իսկ Գրիգոր ծնած էր Սիսի մէջ, 1898-ին։
Կիլիկիան ձգելէ ետք, Աբարթեան ընտանիքի անդամներ առաջին անգամ Յունաստան կը հասնին 1922-ին։ Նախ կը հաստատուին Միթիլլինի կղզին, կարճ ժամանակ ետք կու գան Քոգինիա (Փիրէա)։
Գրիգոր կը սկսի աշխատիլ Աթէնքի ամէնէն յայտնի կիթառ շինող վարպետ Մուրձինոսի Mourtzinos քով. հոս կը տիրապետէ արհեստին գաղտնիքներուն եւ կարճ ժամանակ ետք ինք եւս կը դառնայ հանրայայտ կիթառ արտադրող վարպետ մը։ Սիսէն բերուած ուտի կաղապարը այնքան ալ գործի չի ծառայեր, պարզ այն պատճառով որ Յունաստանի մէջ ուտը ժողովրդային գործիք մը չէր։ Այս պատճառով ալ Գրիգոր կը սկսի շինել կիթառ եւ մանտոլին, իր առանձին խանութը կը բանայ Փիրէայի մէջ, սկիզբը Ալըփետու Alipedou փողոցին վրայ, աւելի ուշ՝ Ռեձինա Retsina 13 հասցէով։
Գրիգոր իր արտադրած կիթառներուն եւ մանտոլիններուն ձայնային փոսի հատուածին մէջ կը փակցնէր իր պիտակը, ուր սկզբնական շրջանին ֆրանսերէնի եւ յունարէնի կողքին նաեւ կ՚երեւէր հայերէն ձեռագիր գրութիւն։
Գոյութիւն ունին 1920-ականներէն մնացած հայերէն ստորագրութիւններ, ուր նշուած է՝ «Գրիգոր Աբարթեան, Բիրէյա, կիլիկեցի, Սիս»։ Գիտենք նաեւ որ 1930-ական թուականներուն Գրիգոր Աբարթեան անդամ էր Քոգինիոյ Սիսի հայրենակցական միութեան վարչութեան։
Գրիգորին քոյրերը՝ Լուսածինը, Մարիամը եւ Հայկուհին, եւ եղբայրը՝ Արիսը, կ՚աշխատէին իրենց եղբօր հետ նոյն արհեստանոցին մէջ։ Գիտենք որ քոյրերը իրենք եւս հոս մատնոլին կը շինէին։
Երկրորդ համաշխարհային պատերազմէն անմիջապէս ետք, Լուսածին եւ Հայկուհի կը գաղթեն Արժանթին, իսկ Մարիամ 1945-1947-ին կը ներգաղթէ Խորհրդային Հայաստան։
Գրիգոր կը մահանայ 1964-ին։ Արհեստանոցին գլուխը կ՚անցնի Սուզանայի հայրը՝ Արիսը, որ կը մահանայ 2003-ին։
Մինչեւ այսօր Յունաստանի մէջ մեծապէս գնահատուած են Գրիգորին ստորագրութիւնը կրող կիթառները։
Գրիգորին արտադրած առաջին կիթառներուն պիտակը, զոր կը փակցնէր գործիքին ձայնային փոսի հատուածին վրայ։ Սկզբնական շրջանին ֆրանսերէնի եւ յունարէնի կողքին նաեւ կ՚երեւէր հայերէն ձեռագիր գրութիւն։ Հոս հայերէնով կը կարդանք. «Գրիգոր Աբարթեան, Բիրէյա, կիլիկեցի, Սիս»։
Սուզանա կը պատմէ որ հօր մահէն ետք ինքն ալ ուզած է աւելի մօտէն հասկնալ եւ զգալ կիթառ շինող իր ընտանիքի անդամներուն արհեստանոցային կեանքը, հոգեկան աշխարհը, մանաւանդ գիտնալ թէ ինչու հայրը երբեք չէ փափագած որ դուստրը եւ որդին այս արհեստը սորվին։ Այնպէս որ Սուզանա կ՚որոշէ ինք եւս կիթառ շինել։ Մարտահրաւէր մըն էր։ Անհրաժեշտ գիտելիքները կը սորվի եւ 2014-ին կ՚անցնի գործի։ Մէկ տարի շարունակ գործելէ ետք կիթառը պատրաստ էր։ Սուզանա կ՚աւելցնէ, որ հայրը նման կիթառ մը պատրաստելու համար մէկ ամիս ժամանակի պէտք ունէր։ Իսկ իր կիթառը մասնագէտներու կողմէ կը գնահատուի բաւարար՝ առաջին գործի մը համար։ Սուզանային կարծիքով տարուայ մը աշխատանքը բաւարար էր համոզուելու թէ կիթառ շինելը առանձնութիւն պարտադրող գործ է. «ամբողջ տարի մը ես ու փայտն էինք, մինակ…», դիտել կու տայ Սուզանա։
Արիսի կինը եւ Սուզանայի մայրը Սաթենիկն է (1932-ի ծնունդ)։ Սաթենիկի ծնողները՝ Եսայի Գարամանեան (1894-ի ծնունդ) եւ Արուսեակ Գարամանեան Քարս Պազարէն են։ Եսայիի հայրն է՝ Յովհաննէս/Օհաննէս/Օհան Գարամանեան, իսկ մայրը՝ Կիւլէնիա Գարամանեան (ծնեալ Տոմպուրեան), ամուսնացած են 1894-ին։ 1921-ին, Կիլիկիայէն կը գաղթեն Իզմիր եւ հոսկէ ալ կ՚անցնին Յունաստան, 1922-ին։ Եսայի եւ Արուսեակ ունեցած են չորս զաւակ. Յակոբ, Փանոս, Սաթենիկ/Տիրուհի, Մարի։
Աբարթեան ընտանիքին գաղթականական փաստաթուղթը (յունարէն)։ Պատրաստուած է Յարութիւն (Արթին) Աբարթեանի անունով, Փիրէա, Քոգինիա, 1922։ Հոս նշուած է նաեւ ընտանիքին պարբերաբար ստացած պետական դրամական նպաստը։ Յարութիւնին արհեստը նշուած է հացագործ, 65 տարեկան, ծագումբով՝ Կիլիկիայէն։
1. 20 Սեպտեմբեր 1920 թուակիր ստացական մը, որ կը հաստատէ թէ Գարամանեան Օհաննէս ձի մը գնած է Ատանայի Հաճնոյ հայրենակցական միութենէն։ Կը կրէ նաեւ սոյն միութեան կնիքը։
2. Դարձեալ ճամբորդելու արտօնագիր – այս անգամ օսմաներէն-թրքերէն-, որ տրուած է Յովհաննէս Գարամանեանի Ճիհան երթալու։
1. Արուսեակ Գարամանեանի տրուած փաստաթուղթ (յունարէն), 1944 թուակիր, նացիական շրջանին գերեվարուածներու Աթէնքի միութեան վարչութեան կողմէ։ Գիտենք որ Երկրորդ համաշխարհային պատերազմին, Եսայի Գարամանեան (Արուսեակի ամուսինը) որպէս գերի պարտադիր բանուորութիւն ըրած է Գերմանիոյ մէջ։ Արուսեակ այս միութեան անդամ էր։
2. 14 Օգոստոս 1945 թուակիր ֆրանսերէն եւ անգլերէն վաւերաթուղթ, որ կը հաստատէ թէ սոյն թուականին Եսայի Գարամանեանն ու իր հագուստները ենթակայ եղած են DDT-ով փոշեպատումի (dusted with DDT powder)՝ լուերէ զերծ մնալու նպատակով։