Թուլումճեան հաւաքածոյ - Նիկոսիա, Կիպրոս
Այս հարուստ եւ իւրայատուկ հաւաքածոն մեզի տրամադրեցին Սոնա Թուլումճեան (ծն. Նաճարեան) եւ իր որդին՝ Յաբէթ Թուլումճեան, որոնք կը բնակին Նիկոսիա, Կիպրոս։ Հաւաքածոյին նիւթերը մեզի կը ներկայացնեն Մերսինի (Կիլիկիոյ մէջ նաւահանգիստ քաղաք) հայկական կեանքը. ընտանիքին պատկանող հարիւրամեայ մեծ կահ-կարասիներ Մերսինէն Կիպրոս բերուած են 1921-ին։ Յուշամատեանի հաւաքագրման այս փորձառութիւնը յատուկ էր այն իմաստով որ ամբողջ պատմութիւն մը կը ներկայանար արդիական բարձր շէնքի մը մէկ յարկին մէջ...։ Նիկոսիոյ մէջ գտնուող այս տան իւրաքանչիւր անկիւն Մերսինի անցեալէն հատուած մը կը խտացնէր իր մէջ։
Ընտանեկան այս հաւաքածոյէն մաս մը, առաւելաբար լուսանկարներ, մեզի հասած է Սոնա Թուլումճեանի ծնողներուն կողմէն։ Իսկ յուշիրերը՝ Սոնային ամուսինին՝ Աւետիս Թուլումճեանի կողմէն։ Սարգիս Նաճարեան, Սոնայի հայրը, ծնած է Խարբերդ 1895-6-ի շուրջ եւ մահացած՝ Կիպրոս 1985-ին։ Համաշխարհային առաջին պատերազմին ընթացքին, Սարգիս կամաւոր զինուոր եղած է Արեւելեան լէգէոնին մէջ (Légion d'Orient, որ հետագային կը կոչուի Légion arménienne, կամ Հայկական լէգէոն), այս ճամբով ալ կը հասնի Մերսին, ուր կը հանդիպի Սոնային մօր՝ Սիրանուշ Նաճարեանին (ծնեալ Նեվրուզեան), որ ծնած էր Մերսին, 1900-ի շուրջ (կը մահանայ Կիպրոս 1987-ին)։ Սարգիս եւ Սիրանուշ կ՚ամուսնանան Մերսինի մէջ եւ հետագային կը փոխադրուին Լիբանան։ Կարգ մը լուսանկարներ կը ներկայացնեն հատուածներ այս զոյգին Պէյրութեան կեանքէն։ Սոնա Թուլումճեան (ծնեալ Նաճարեան) ծնած է Պէյրութ, 1 ապրիլ 1927-ին, իսկ իր քոյրը՝ Սիրվարդ Նաճարեանը, ծնած է 21 օգոստոս 1930-ին։ Նաճարեանները կը շարունակեն ապրիլ Լիբանանի մէջ մինչեւ 1980, որմէ ետք կը փոխադրուին Կիպրոս եւ կը հաստատուին Նիկոսիա։
Սոնա Թուլումճեան (ծնեալ Նաճարեան) ամուսնացած է Աւետիս Թուլումճեանին հետ, Կիպրոս, 22 նոյեմբեր 1964-ին։ Աւետիս ծնած է Մերսին, 1 փետրուար 1913-ին եւ մահացած Կիպրոս 31 օգոստոս 2013-ին։ Առաջին համաշխարհային պատերազմէն ետք Կիլիկիոյ տարածքը (ներառեալ Մերսինը) կը գրաւուի ֆրանսական բանակին կողմէ եւ կը կառավարուի ֆրանսական իշխանութիւններուն կողմէ։ Թուլումճեանները կը շարունակեն ապրիլ իրենց հայրենի Մերսինին մէջ մինչեւ ֆրանսական բանակներուն մեկնումը Կիլիկիայէն։ Այսպէս, Կիլիկիան Թուրքիոյ զիջելու որոշումին լոյսին տակ, 1921-ի աւարտին հայերու զանգուածային գաղթ մը ծայր կ՚առնէ կիլիկեան տարածքէն յատկապէս դէպի Սուրիա եւ Լիբանան։ Այս ընթացքին կարգ մը ընտանիքներ ապաստան կը գտնեն նաեւ Կիպրոսի մէջ։ Երբ Աւետիսի ընտանիքը կը փոխադրուի Մերսինէն Կիպրոս 1921-ին, իրենց հետ կը տանին նաեւ բազմաթիւ առտնին ապրանքներ, որոնց մէջ այստեղ ներկայացուած կահ-կարասիները։
Նստած ձախէն աջ՝ Աւետիս Թուլումճեանի մօրաքոյրը Փերլանդին Չերչիեան եւ ամուսինը (անունը անյայտ)։ Ոտքի ձախէն աջ՝ իրենց որդեգրեալ դուստրը եւ Փերլանդինի քոյրը (անունը անյայտ)։
1. Թենսուֆ Նեվրուզեան (ծնեալ Չերչիեան, որ Սիրանուշի մայրն է եւ Սոնա Թուլումճեանի մեծ մայրը) լուսանկարուած Մերսինի մէջ, ամուսնութենէն քիչ ետք։
2. Թենսուֆ Նեվրուզեան (ծնեան Չերչիեան) նշանադրութենէն ետք։ Իր ամուսինը, Իսրայէլ Նեվրուզեան աշխատած է իբր փաստաբան Régie-ի մէջ, որ Օսմանեան կայսրութեան մէջ ծխախոտի արտադրութեան մենաշնորհը ունեցող ընկերութիւն մըն էր։
1.Ոտքի ձախէն աջ՝ Յաբէթի եղբայրը, Սեդրակ Թուլումճեան եւ իր երկու ընկերները (անունները անյայտ)։
2. Յաբէթ Թուլումճեան։
Այս լուսանկարը առնուած է Պէյրութի մէջ. նստած ձախէն աջ՝ Սիրանուշ Նաճարեան (ծնեալ Նեվրուզեան) եւ Սարգիս Նաճարեան։ Ոտքի ձախէն աջ՝ Էտուարտ Նեվրուզեան (Սիրանուշի եղբայրը) եւ Սամուէլ Նաճարեան (Սարգիսի եղբայրը)։
Առաջին պատկերը (ձախին) Սիրանուշի աջի լուսանկարին վերարտադրուած գծանկարն է, ածուխով գծուած 1923-ին Պէյրութի մէջ, Սիրանուշի եղբօր Էտուարտ Նեվրուզեանի կողմէ։ Լուսանկարը առնուած է Մերսինի մէջ, նախքան Սիրանուշի ամուսնութիւնը։
1. Սիրանուշ Նաճարեանի (ծնեալ Նեվրուզեան) եւ Սարգիս Նաճարեանի ամուսնութեան լուսանկարն է Մերսինի մէջ, 1920-ին։ Սիրանուշ ծնած է Մերսին 1900-ի շուրջ, իսկ Սարգիս ծնած է Խարբերդ 1896-ին։ Առաջին համաշխարհային պատերազմին ընթացքին ան կը միանայ Արեւելեան լէգէոնին (Սինայի ճակատին վրայ տեղակայուած դաշնակից բանակին մաս կազմող ռազմական միաւոր մը) եւ կ’երթայ Մերսին, ուր կը ծանօթանայ Սիրանուշին եւ կ’ամուսնանան 1920-ին։
2. Ոտքի ձախէն աջ՝ Յակոբ Թուլումճեան (ծնած Մերսին եւ մահացած Կիպրոս, Յաբէթ Թուլումճեանի որդին եւ Աւետիսի եղբայրը), Ամերիկայէն զարմիկ մը (անունը անյայտ), Աւետիս Թուլումճեան (Սոնայի ամուսինը, ծնած Մերսին 1913-ին եւ մահացած 2013-ին Կիպրոս)։ Նստած ձախէն աջ՝ Էլիզա Թուլումճեան՝ (ծնեալ Չերչիեան) Յաբէթի կինը եւ Սոնայի կեսուրը, եւ Սեդրակ Թուլումճեան (Յաբէթի եղբայրը)։
Ձախէն աջ՝ Ֆրանչեսքօ Նաճարեան (Սարգիսի եղբայրը), Նշան Ռեստիքեան (Սարգիսի զարմիկը), Նշանի մայրը՝ Եւա Ռեստիքեան, անոր հենած Սարգիս Նաճարեանի քոյրը՝ Եղսա Նաճարեան, եւ եղբայրներ՝ Յաբէթ եւ Սամուէլ Նաճարեան։
Արեւելեան լէգէոնի տարիներ
Արեւելեան լէգէոնը, որուն մաս կազմած է նաեւ Սարգիս Նաճարեան, կը հիմնուի Դաշնակից ուժերուն նախաձեռնութեամբ՝ նոյեմբեր 1916-ին, Եգիպտոսի մէջ։ Սկիզբը ան ամբողջութեամբ բաղկացած էր հայ զինուորներէ, որոնք Առաջին համաշխարհային պատերազմին ընթացքին ֆրանսական դրօշին տակ տեղակայուած էին եգիպտական ճակատին վրայ՝ օսմանեան բանակին դէմ։ Հետագային սուրիացիներ եւ լիբանանցիներ նոյնպէս կը միանան զինուորական այս միաւորին, որ ֆրանսական բանակին օժանդակի կարգավիճակ ունէր։ Յունուար 1918-ին Արեւելեան լէգէոնը կը հաշուէր մօտաւորապէս 3400 զինուոր, որոնցմէ մօտ 2650-ը հայ էին։ Յունուար 1919-ին բանակային այս միաւորը կը բաժնուի երկու մասի՝ Հայկական լէգէոն, որ հաստատուած էր Կիլիկիոյ մէջ, եւ Սուրիական լէգէոն, որ կը գործէր Լիբանանի մէջ։
Լուսանկարին վրայ գրուած է`
Legion d’orient (Հայկական լէգէոն)
Խումբ մը կամաւոր հայեր Կիլիկիոյ մէջ (Ատանա)
Լուսանկար՝ Հ. Ֆերմանեան (Ատանա)
1. Այս լուսանկարը կը ներկայացնէ Արեւելեան Լէգէոնը, որուն միացած էր Սոնա Թուլումճեանի (ծնեալ Նաճարեան) հայրը՝ Սարգիս Նաճարեան։
2. Լուսանկարի ետեւի կողմը. թուական՝ 24/06/1918, Légion d'Orient. Կը կարդանք՝
Պարոն Համբարձում Միքայէլեան, ի յիշատակ Արեւելեան լէգէոնի, որուն մէջ կ’ապրիմ
Սարգիս Նաճարեան
Նկարներ 1-էն 6 կը ներկայացնեն Սարգիս Նաճարեանը, լուսանկարուած իր զինուորական տարազով։ Առաջինը նկարուած է 1919-ին, ինչպէս նշուած է նկարին ետեւի կողմը։
1. Սարգիս Նաճարեան իր ընկերներուն հետ։ Սարգիս կ՛երեւի նկարին ամենէն ձախի անկիւնը։
2. Սոյն բացիկի 1917 թուակիր գրութենէն կ՚իմանանք, որ այս խմբանկարը կը ներկայացնէ Արեւելեան լէգէոնի դրօաշակախօսները, այլ խօսքով դրօշակի շարժումներով հեռաւոր վայրեր պատգամներ փոխանցողները։
Տպագիր փաստաթուղթ մը որ կը ներկայացնէ անունն ու նկարը բոլոր անոնց որոնք կռուեցան Արեւելեան լէգէոնի մէջ, 1917-էն 1920:
1. Բացիկ, զոր Սարգիս Նաճարեան ղրկած է ռազմաճակատէն։ 2. Բացիկ, զոր Սարգիս Նաճարեան ղրկած է իր նշանածին՝ Սիրանուշ Նեվրուզեանին, Ատանայէն։
3. Բացիկ մը, ուր կ՚երեւի Սարգիս Նաճարեանը իր հայ զինուոր ընկերներուն հետ։
1. Բացիկը ուղղուած է Սարգիս Նաճարեանին հօրաքրոջ, եւ ղրկուած է երբ Սարգիս Արեւելեան լէգէոնի մէջ կը ծառայէր։
2. 1920 յուլիս 8 թուակիր բացիկ Սարիգս Նաճարեանէն Սիրանուշ Նեւրուզեանին ղրկուած Ատանայէն. «Սիրելի նշանածս, ի նուէր ի սիրոյ ջերմ անմոռացութեան եւ մեր ապագայ երջանկութեան»։
3. Լուսանկարին կռնկաին գրուած են հոս երեւցող անձերուն անունները. Սարգիս Նաճարեան, Սերոբ Զօրեան, Գէորգ, Յարութիւն։ Լուսանկարիչ՝ Մանկոյեան։ Սարգիս նաեւ աւելցուցած է՝ «Երանի [երանելի՞] այս օրերու իմ սիրելի ընկերներուս հետ 1919»։
Արարատի պատկերով բացիկ մը։
Ս. Զատիկի առիթով 6 Ապրիլ 1947-ին Գահիրէէն ղրկուած բացիկ Սարգիս Նաճարեանին եւ կնոջ հասցէագրուած։ Ուղարկողին անունը անընթեռնելի է։ Կը թուի թէ ուղարկողը ներշնչուած է այդ տարիներուն դէպի Խորհրդային Հայաստան տեղի ունեցող ներգաղթի ընդհանուր մթնոլորտէն։ Ան կը մաղթէ Աստուծմէ «մեզ բոլորս ալ հաւաքել մեր ամենուս սիրելի Մայր Հայաստանի ծոցին մէջ եւ ուր Արարատի լերան շրջակայքը ման գալ Ազատութեան եւ Անկախութեան անմահական գաղափարներով եւ հոգեկան ազատ եւ սիրալիր ներշնչումներով»։
1915, Սեպտեմբեր. Մուսա Լերան հայերու փրկութիւնը ֆրանսական նաւատորմիղին կողմէ։ Նաւային զինուորականին ինքնութիւնը անյայտ։
Պատկեր, որուն բացատրութեան մէջ գրուած է. «1 Սեպտեմբեր 1917-ին 85 ամերիկահայ կամաւորներու նաւը Amiral Orly գերման ընդծովեայէն թորփիտահար կ՚ընկղմի։ Կամաւորները կարողացան փրկել մի միայն իրենց կեանքերը»։
Թուլումճեան ընտանիքի յուշիրեր
Սոնա Թուլումճեանի Նիկոսիայի տունը կարծես թանգարան մը ըլլայ. ամէնուրէք կան առարկաներ, որոնք Սոնայի նախնիներուն Մերսինի մէջ ապրած կեանքէն հետքեր են։ Այս կարասիները կը պատկանին Սոնայի ամուսինին ընտանիքին. անոնք Սոնայի կեսուրին օժիտին մաս կը կազմէին։ Երբ Սոնա հարս կու գայ Կիպրոս, ան կը յայտնաբերէ այս բոլոր գանձերը, որոնք պահուած էին, քանի որ կեսուրը չէր ուզէր զանոնք գործածել։ Գիտակցելով անոնց արժէքը, Սոնա կը վերանորոգէ բոլոր կարասիները եւ կը սկսի զանոնք գործածել։ Գրեթէ բոլոր իրերը շատ լաւ վիճակի մէջ են մինչ օրս։
Ճաշասենեակի մեծ պահարան Մերսինէն, որ այժմ կը գտնուի Սոնա Թուլումճեանի տունը՝ Նիկոսիա։ Սոնիայի անդրադարձը կարելի է տեսնել հայելիին մէջ։ Քանի մը ուրիշ կարասիներ ալ կ՚երեւին հայելիին մէջ ինչպէս օրինակ՝ բազմոցը, Սոնային ետեւը դրուած ջահը եւ պատէն կախուած Սոնայի մեծ մօր եւ մեծ հօր՝ Թենսուֆ Չերչիեանի եւ Իսրայել Նեվրուզեանի գծագիր պակտերը։
3 հոգիի համար նախատեսուած բազմոց եւ երկար աթոռ Մերսիէն. 2 բազմոցներուն կերպասեայ երեսները վերջերս փոխուած են։
Ճաշասենեակի աթոռներ (6 հատ) եւ նստասենեակի բազկաթոռ (2 հատ). բոլորին կերպասեայ երեսները վերջերս փոխուած են։
Օսմանեան պղինձէ վառարան (մանղալ) Մերսինէն։ Վառարանը կափարիչ մը ունի. հին ժամանակ անոր մէջ ածուխ լեցնելով կը վառէին եւ կափարիչին վրայի ծակերուն մէջէն տաքութիւնը կը տարածուէր սենեակին մէջ։
Պղինձէ կամ արոյրէ աման (ձախին), որ կը գործածուէր բաղնիքներուն մէջ։ Զայն կը գործածէր Էլիզ Թուլումճեանը։ Աջին՝ կապոյտով ճերմակ սեղանի աման իր կափարիչով։
Արծաթեայ շրջանակով ափսէ, գծագրուած մակերեսով, արծաթեայ փորագրուած ափսէ Մերսինէն, եւ արծաթեայ պատառաքաղներ Մերսինէն։
Կահոյքը որ ունի հայելի եւ մարմարէ ծածկոյթ մը։ Կողքին՝ ջահ մը։ Բոլորն ալ բերուած են Մերսինէն եւ մաս կը կազմեն ընտանիքին հաւաքածոյին։
Մերսինէն բերուած այս կանացի բաղնիքի ցամքոցի բոլոր նախշերը ձեռքով կարուած են։ Ցամքոցը հաստ բամպակէ շինուած է եւ զանազան ծաղիկներով եւ այլ նախշերով զարդարուած։ Պատկանած է Սոնա Թուլումճեանի մեծ մօր՝ Թենսուֆ Նեվրուզեանին (ծն. Չէրչիեան)։
Ոսկեայ թելերով գործուած եւ մետաքսի բժոժներով զարդարուած թաւշեայ նկարի շրջանակ, եւ ներքնազգեստ պահելու կամ որպէս բարձի երես գործածուող մետաքս կտոր։
Մաքուր մետաքսի վրայ մետաքսեայ թելերով եւ պղնձագոյն երկաթ թելերով ձեռագործ սեղանի ծածկոցներ եւ անձեռոցներ։
1. եւ 2. Ձեռքով գծագրուած մետաքս ծրար, ներքնազգեստի կամ գիշերանոցնի համար։ Պատկանած է՝ Սոնա Թուլումճեանի մեծ մօր՝ Թենսուֆ Նեվրուզեանին (ծն. Չէրչիեան)։ Ծրարը բերուած էր Փարիզէն եւ Թենսուֆի օժիտին մաս կը կազմէր։ Այս պատեանը ընդհանրապէս անկողինին վրայ կը դրուէր, մահճակալին վարի մասը։ Ժապաւէններ կապելով ծրարը կը փակուի։
3. Ձեռագործ թաւշեայ թաշկինակի պատեան։
13-26 յունիս, 1910-ին Մերսինի մէջ կայանալիք Յաբէթ Թուլումճեանի եւ Էլիզա Չէրչիեանի հարսանեկան հրաւէրը, որ ուղղուած է Տէր եւ Տիկին Սարգիս Տէիրմենճեաններուն, Նիկոսիա, Կիպրոս։ Հետաքրքրական է որ ծրարին վրայ դրուած է Աւստրօհունգարական կայսրութեան պատկանող դրոշմաթուղթ։
Հետեւեալը գրուած է հրաւէրին վրայ՝
Յաբէթ Յ. Թուլումճեան
Էլիզա Չէրչիեան
ԱՄՈՒՍՆԱՑԵԱԼՔ
Մերսին 13-26 Յունիս 1910
Այս երեք մատանիներն ալ պատկանած են Սոնա Թուլումճեանի կեսուրին՝ Էլիզա Թուլումճեանին. երկրորդը Էլիզա Թուլումճեանի (ծն. Չէրչիեան) ամուսնական մատանին է. 1910 թուականը եւ իր անունը փորագրուած են մատանիին մէջ։ Իսկ երրորդ մատանին ոսկեայ է, զմրուխտով եւ ադամանդներով։
Այցեքարտեր՝ առաջինը Էլիզա Յ. Թուլումճեանի անունով իսկ երկրորդը Տէր եւ Տիկին Յ. Թուլումճեաննրու անունով։
1. 5 յունիս 1920 թուակիր ստացական պատրաստուած Մերսինի Թաղական խորհուրդին կողմէ եւ յանձնուած Սարգիս Նաճարեանին, այս վերջինին Սիրանուշ Նեվրուզեանին հետ նշանախօսութեան առիթով 100 ղուրուշ կատարուած վճարումին համար։
2. Մերսինի ֆրանսացի կառավարիչ հարիւրապետ Քուլէի կողմէ ստորագրուած եւ 10 սեպտեմբեր 1920 թուակիր հրամանագիր, ուր Յաբէթ Թուլումճեանի Կիպրոսի մէջ անցընելու 15 օրուայ արձակուրդ կը շնորհէ։ Նամակէն կ՚իմանանք նաեւ Յաբէթի այդ ատենուայ պաշտօնը՝ Մերսինի ելեւմտական գրասենեակի վարիչ։
