Աշճեան հաւաքածոյ - Պոլիս

Հեղինակ՝ Ան-սու Աքսօյ, 31/10/22 (վերջին փոփոխութիւն՝ 31/10/22), թարգմանութիւն՝ Վարուժ Թէնպէլեան

Գիրգոր (Գրիգոր) Աշճեան (1865-1927) Յակոբ Աշճեանի որդին էր: Գրիգորին կինն էր Աննա Աւագեան (1864-1951)՝ Անտոն եւ Տալիտա Աւագեաններուն դուստրը: Աննան ծնած է Գոնիա: Թէեւ Գրիգոր կ'ապրէր Գոնիա, սակայն վստահ չենք թէ Գրիգորի ընտանիքը ծագումով Գոնիայէն էր, կամ անոնք հոն փոխադրուած ու հաստատուած էին Պոլիսէն, ուր ան ամուր կապեր ունէր: Շատ աւելի տեղեկութիւններ չկան Աշճեան նախնիներուն մասին:

Գիրգորն ու Աննան երեք զաւակ ունէին. Լուսաբերը` ծնած շուրջ 1880 թուականին, Մարիամը` ծնած 1883-ին, եւ վերջապէս` Մամաս Գրիգորը` 1894-ին:

Գիրգորը երկու խանութ ունէր Գոնիայի մէջ. մէկուն մէջ շինանիւթ կը ծախէր, միւսին մէջ` խոհանոցային անօթներ: Ընտանիքին մէջ կը պատմուի, որ ան ծանօթ էր Գոնիայի մէջ իր պաշտօնական դիրքին համար։ Այսպէս, պատասխանատու պաշտօն մը կը վարէր քաղաքին ոչ-իսլամ համայնքներուն վերաբերող վարչական պետական մարմինի մը մէջ: Ընտանեկան պատմութիւնները կը նշեն, որ ան յաջողած է բազմաթիւ կեանքեր փրկել այս դիրքին շնորհիւ: 1915-ի տարիներուն, Գիրգոր կրցած է տեղահանութեան ենթարկուողներու անունները նախապէս ձեռք ձգել եւ զանոնք նախազգուշացնելով` նպաստած է անոնց փախուստին:

Մենք նաեւ գիտենք, որ Գիրգորը եղած է «Hürriyet ve İtilaf Partisi»ի անդամ: 1919 Փետրուարին տեղի ունեցած ընտրութիւններուն, ան ընտրուած է քաղաքապետական խորհուրդի անդամ : Ընտանիքը կ'ենթադրէ, որ ան հաւանաբար ընդգրկուած է ինչ-որ անախորժ դէպքերու մէջ, որովհետեւ անոր տունը կը բռնագրաւուի, պաշտօնապէս կը յայտարարուի լքուած գոյք (էմվալի մեթրուքէ), հակառակ անոր որ Գրիգոր ոչ սպաննուած էր, ոչ ալ՝ փախած: Արաբ փախստականներու եւ Գոնիայի մէջ անոնց բնակութեան մասին յօդուածի մը համաձայն, որպէս օրինակ, կը նշուի, որ Գիրգոր Աշճեանին տունը տրուած է մի ոմն Նեսիպէ Հանիմի: Գրիգորին որդին` Մամասը, միշտ սովորութիւն ունէր իր զաւակներէն խնդրել, որ քաղաքականութեամբ չի զբաղուին։ Այս մէկը նոյնպէս ենթադրել կու տայ, որ հօրը անախորժ բան մը պատահած էր այդ ատենները:

1905-ի Մարտին, Գիրգորն ու Աննան իրենց որդւոյն՝ Մամասին հետ կը մեկնին Երուսաղէմ: Մենք քանի մը լուսանկար ունինք այս ուղեւորութենէն, ուր կը տեսնենք, որ անոնք ճանբորդած են նաւով: Անոնք իրենց հետ կը բերեն տարբեր առարկաներ ինչպէս զարդատուփ մը` իբրեւ յուշանուէր իրենց ճամբորդութեան:

Անկախ այն պարագայէն, թէ ան ծագումով Գոնիայէն էր թէ Պոլիսէն, Գիրգոր Աշճեան միշտ ամուր կապեր ունէր Պոլսոյ հետ: Անոր հաշուապահը Պոլիսէն էր: Մինչ անոր դուստրերը կ'ամուսնանան Գոնիայէն հայերու հետ, երբ որդւոյն` Մամասին ամուսնութեան ժամանակը կը հասնի, ան կ'ուզէ, որ տղան ամուսնանայ Պոլիսէն աղջկայ մը հետ: Գիրգորի սկզբնական միտքը որբանոցէն աղջիկ փնտռելն էր, սակայն հաշուապահը իր ուշադրութեան կը յանձնէ Օրթաքէօյ թաղամասէն լաւ ընտանիքի մը պարագան, ուր երեխաներուն մայրը մահացած էր երիտասարդ տարիքին, իսկ հայրը` 1911-ին: Այսպիսով, Մամաս Աշճեանի ամուսնութիւնը Հռիփսիմէ Երանուհի Պէրպէրեանի հետ տեղի կ'ունենայ 1914-ին: Երանուհին Կալաթա թաղամասէն՝ Վերժինի եւ Օրթաքէօյ թաղամասէն՝ Օհաննէս Պէրպէրեանի դուստրն է: Ան չորս եղբայրներու եւ քոյրերու շարքին երրորդն էր, կրտսեր քոյրն էր Հայկ Պէրպէրեանին, որ հետագային պիտի յաջողէր խոյս տալ Պոլիսէն, հաստատուիլ Փարիզ եւ դառնալ հայոց պատմութեան եւ մշակոյթի գիտաշխատող մը:

Ամուսնութենէն ետք, Մամաս կ'ուզէ իր կինը տանիլ Գոնիա, զայն ծանօթացնել իր ընտանիքին: Երանուհին կ'ընդունի առաջարկը պայմանով որ քոյրը՝ Զարուհին, ընկերանայ իրեն: Այդպէս ալ կ՚ըլլայ։ Անոնց Գոնիա գտնուած միջոցին, ծայր կ՚առնէ Առաջին համաշխարհային պատերազմը եւ ցեղասպանութիւնը։ Այս պայմաններուն մէջ անոնց համար անկարելի կը դառնայ քանի մը տարի շարունակ Պոլիս վերադառնալը:

Երբ պատերազմը կը բռնկի, Աշճեան ընտանիքը կը գտնուէր իրենց ամառնային տան մէջ: Իրավիճակը վտանգաւոր նկատելով` անոնք կ'որոշեն իրենց պատկանող համեմատաբար փոքր, բայց արժէքաւոր իրերը, օրինակ` գոհարեղէնները, թաղել ամառանոցին հաւնոցին մէջ: Անոնք համոզուած էին, որ պատերազմէն ետք պիտի կարենային վերադառնալ եւ զանոնք յետ վերցնել: Վերադարձը անկարելի կ՚ըլլայ:

Պատերազմին ժամանակ, Աշճեան ընտանիքին բոլորը անդամները կ'ապրէին Գիրգորի ընտանիքին տան մէջ, Գոնիայի Չիֆթէ Մերտիվէն Մահալլէսի շրջանին մէջ, թիւ 207: Քարէ կառուցուած մեծ տուն մըն էր` ներքին բակով: Հոս ծնած են Մամասի եւ Երանուհիի առաջին երկու զաւակները` Կորիւն Ժիրայր (1915-2001) եւ Վերժին (1916-2008), որոնք հետագային մկրտուած են շրջիկ կղերականի մը կողմէ: Այդ տարիներուն, Երանուհիի քոյրը` Զարուհի Պէրպէրեանը, ժամանակ կը յատկացնէր ընտանիքի բոլոր երեխաներուն հայերէն գրել-կարդալ սորվեցնելու:

Տունը կը գտնուէր ճիշդ «Աղջկանց ուսուցչանոց քոլէճ»ին դիմաց (Konya Darü’l-Muallimat, հիմնուած՝ 1915-ին) եւ շատ մօտ էր «Mevlevihane»-ին (Մեւլեւի տերվիշներու սրահ): Կարգ մը տերվիշներ սովորութիւն ըրած էին այցելելու եւ ուտելիք ստանալու: Տերվիշները կու գային, կը նստէին տան դիմաց ու կը սպասէին: Երբ տունէն ոեւէ մէկը նկատէր տերվիշները, անոնք ներսի բակը կը հրաւիրուէին: Իւրաքանչիւրը ծանօթ էր իր անունով եւ Աշճեաններու տան մէջ ունէր իր անձնական անձեռոցը: Անոնք կը նստէին գետինը եւ կը սպասէին սպասարկուիլ:

Դժբախտաբար, ոչ մէկ լուսանկար կայ այդ տունէն: 1961-ին Վերժին կը վերադառնայ Գոնիա՝ հոն ապրող հարազատներուն այցելելու եւ տունը տեսնելու նպատակով: Թէեւ այդ ճամբորդութենէն քանի մի լուսանկար կայ, բայց տունը չէ նկարուած: Վերժինն ու ընկերակիցները կ'երթան տուն եւ կը հնչեցնեն դռան զանգը: Կին մը կը պատասխանէ եւ իմանալով, թէ որոնք են զանգահարողները, կը գունատի: Ան ճչալով կը կանչէ ամուսինը. «պէ՛յ, պէ՛յ, ես քեզի պատմած էի իմ երազս, գիտէի, որ անոնք պիտի գան»: Վերժին կը բացատրէ, որ ինք միայն կ'ուզէր այցելել այն տունը, ուր ծնած էր, այլ մտադրութիւն չունէր: Կինը անոնց սուրճ կը հիւրասիրէ, ապա անոնք կը հեռանան: Այս կրնայ ըլլալ պատճառը, որ անոնք չեն նկարած տունը` մտածելով, որ նման քայլ կրնայ անհանգստացնել բնակիչները: Մենք կ'ենթադրենք, որ տունը եւ քսանհինգ արտավար հողը, որ նախապէս կը պատկանէր Գիրգոր Աշճեանին, բռնագրաւուած է տեղական իշխանութիւններուն կողմէ եւ հետագային տրուած է մի ոմն Նեճիպէ Հանիմի, երբ Գիրգոր Աշճեան այլեւս փաստօրէն չէր ապրէր այդ տան մէջ:

Առաջին համաշխարհային պատերազմի աւարտին, Մամասը, Երանուհին, Զարուհին եւ երկու երեխաները կը վերադառնան Պոլիս: Սկիզբը անոնք բնակութիւն կը հաստատեն Երանուհիին աւագ քրոջը` Արուսեակի տան մէջ, որ կը գտնուի Քուրթուլուշ թաղամասին մէջ (Թաթավլա պողոտայ, թիւ 4 – այժմ` Քուրթուլուշ պողոտայ): Հոս կը ծնի Ալիս Աննան (1921-2018)՝ անոնց վերջին զաւակը: Մամաս կը սկսի երկնաքար ներածելու առեւտուրով զբաղիլ: Անոր խանութը Սիրքեճիի մէջ էր: Զարուհին կ'օգնէր իրեն խանութին հաշուապահութեան, ինչպէս նաեւ այլ գործերու մէջ: Ան երբեք չէ ամուսնացած: Մամաս յաճախ ինք կը մերժէր որոշ թեկնածուներ, որոնք կ'ուզէին ամուսնանալ Զարուհիին հետ։ Այսպիսի առիթներով Մամաս կ՚ըսէր. «ես հոգ կը տանիմ քեզի, ինչու՞ համար պէտք է ամուսնանաս»:

Երանուհին թոքախտէ կը վարակուի եւ որոշ ժամանակ կը մնայ բուժարանի մը մէջ: Ալիսը` Մամասի կրտսերն ու սիրելին, երբ կը մեծնայ, կ'ընկերանայ իրեն արտասահմանեան գործուղումներու ժամանակ: Վերժինին դուստրը` Եւան` Մամասին թոռնուհին, կը պատմէր խանութին մասին իր մանկական յուշերը. ան փողոցին անկիւնն էր` լայն ցուցափեղկերով եւ հսկայական երկնաքարերով: Այդ շէնքը այլեւս չկայ, քանդած են զայն փողոցը ընդարձակելու համար:

1920-ականներուն, Արուսեակին ամուսինը` Յակոբ Հովիկեանը կը մահանայ հիւանդութեան պատճառով, եւ անոր ընտանիքը կը քաջալերէ իրեն միանալու եղբօրը` Հայկին, որ այդ ժամանակ կ'ապրէր Փարիզ: Ան Պոլիսէն կը հեռանայ 1925-ին` իր երկու դեռատի երեխաներուն ուղեկցութեամբ: Հետագային, թէ՛ Հայկը եւ թէ Արուսեակը թրքական իշխանութիւններուն կողմէ կը նկատուին «դասալիքներ», եւ ասոր հետեւանքով ալ իրենց ընտանեկան ունեցուածքը (խանութը եւ Օրթաքէօյի հողատարածքը) կը գրաւուի Վաքըֆներու ընդհանուր տնօրէնութեան կողմէ (Vakıflar Genel Müdürlüğü): Մամաս ընտանիքին հետ կը տեղափոխուի Թաթավլա պողոտային միւս ծայրը գտնուող Belle-Vue շէնքը: Այս նոր բնակավայրէն անոնք ականատես կ'ըլլան 1928-ին Թաթավլայի մեծ հրդեհին, որմէ ետք այդ թաղամասին բազմաթիւ փողոցներու անունները կը փոխուին: 90 տարեկանին Ալիս կը վերյիշէր, թէ ինչպէս իրենց շէնքը բլուրի գագաթին ըլլալով, ինք կը տեսնէր այրող կրակը, իր սենեակէն կը զգար կրակին ջերմութիւնը եւ ամբողջ գիշերը կը լսէր մարդկանց ճիչերը:

Այդ ժամանակ, Կորիւնը սկսած էր յաճախել Պոլսոյ «Նոր Դպրոց»ը։ Թէեւ անոնց տունն ու գիշերօթիկ-դպրոցը իրարու մօտ էին, սակայն Կորիւնը շաբթուան օրերը կը գիշերէր դպրոցին մէջ. բան մը, որ ըստ երեւոյթին հաճելի չէր իրեն համար: Ան տուն կու գար միայն շաբաթավերջին: Աւելի ուշ Կորիւն յաճախած է École Jeanne d’Arc (այսօրուայ Սէն Միշելը): Յստակ չէ, թէ որ նախկրթարանը յաճախած է Վերժին. սակայն աւելի ուշ զայն ուղարկած են Notre Dame de Sion, որմէ ետք ալ՝  Sainte Pulcherie: Ալիս կը յաճախէ École Moderne  եւ Sainte Pulcherie, բայց ան, իբրեւ յաճախ հիւանդացող երեխայ, ի վերջոյ մասնաւոր դասեր կ'առնէ Օրիորդ Լուիզ Միյէն, որ ուսուցիչ էր École Jeanne d’Arc-ի մէջ: Մինչ այդ անոնք կը փոխադրուին Արփա Սույու փողոցին վրայ գտնուող բնակարանը` École Jeanne d’Arc-ի կից:

1922-ին, Մարիամին ամուսինը` Սեպուհ Եաղմուրեան դժուարութեան մէջ էր, եւ Գիրգոր Աշճեանը չկրցաւ իրեն օգնել: Ան կ'ըսէր. «շատ ակնյայտ պիտի ըլլար, եթէ ես ալ իրեն համար ինչ-որ բան մը ընէի»: Սեպուհ կ'աշխատէր Գոնիայի երկաթուղային ընկերութեան մէջ` որպէս երկաթուղային կայարանի ղեկավար: Զինք ճանչցող մարդիկ կ'ըսեն իրեն, որ ինք «չափազանց մեծ ուշադրութիւն կը գրաւէ», թէ ի՞նչ կը նշանակէր, յստակ չէ, եւ այդ պատճառով իրմէ կը խնդրեն որոշ ժամանակով երթալ Կեսարիա/Քայսերի: Իր կրտսեր դուստրը` Ատելը, այդ ժամանակ դեռ օրօրոցի մէջ էր։ Երբ Սեպուհ գնացքով կը հեռանար, վերջին բանը, որ կ'ըսէ` կնոջմէ խնդրելն էր, որ լաւ խնամէ երեխաները: Քանի մը օր անց որոշ մարդիկ կ'այցելեն Մարիամին եւ կը փոխանցեն, որ Կեսարիոյ մէջ ցուրտ է, եւ ինչ-որ մէկը Սեպուհին տանելու համար կ՚ուզէ իր վերարկուն եւ որոշ գումար: Այդ օրէն ի վեր Սեպուհէն ոչ մէկ լուր կ՚առնէ ընտանիքը:

1925-ի շուրջ Մամաս կ'որոշէ իր քրոջը` Մարիամը եւ անոր չորս զաւակները (Արմենուհի, Վալանթին/Տիրուհի, Ժիրայր, Ատել) Գոնիայէն Պոլիս տեղափոխել, քանի որ արդէն քանի մը տարիէ ի վեր ամուսինէն ոչ մէկ լուր ստացած էին: Մամաս զանոնք կը տեղաւորէ Օրթաքէօյ գտնուող Պէրպէրեաններուն տունը: Գիրգոր եւ Աննա Աշճեանը նոյնպէս յաճախակի երթեւեկութեան մէջ էին Գոնիայի եւ Պոլսոյ միջեւ։ Բայց Գիրգորին առողջական վիճակը սկսեր էր վատթարանալ, այնպէս որ անոնք կ՚որոշեն վերջնականապէս մնալ Պոլիս: 1927 թուականը տխուր տարի էր. կը մահանայ Մարիամին աւագ դուստրը` Արմենուհին։ Ասկէ քանի մը ամիս անց, կը մահանայ նաեւ Գիրգորը: Մարիամ, այլեւս չէր ուզեր մնալ այդ տունը, հետեւաբար ինքն ալ կը տեղափոխուի Քուրթուլուշ:

Լուսաբեր եւ իր ընտանիքը կը մնան Գոնիա: Ան ամուսնացած էր Յովսէփ Գազանճեանի/Գազանճիի հետ եւ ունէր չորս զաւակ՝ Հնազանդ (1905-1967), Ռափիկ (Ռեպեքա, 1907-2000), Հրանդ (1913-1961), Ռոզա (?- 1977): Լուսաբեր կը մահանայ 1955-ին եւ կը թաղուի Գոնիա, սակայն աւելի ուշ, անոր դուստրը՝ Ռափիկը, կը համոզուի, որ հոն ապահով վայր չէ հանգչելու համար. պաշտօնական թոյլտուութիւն կը ստանայ Լուսաբերին աճիւնները Պոլիս փոխադրելու համար: Անոր թոռները Պոլիս կը տեղափոխուին միայն 1970-ի շուրջ:

Գիրգորի մահէն ետք, Աննան սկիզբը կարճ ժամանակ մը կը մնայ Մարիամին եւ անոր երեխաներուն քով: Հետագային, ան կ'ապրի Մամասի ընտանիքին քով: Ան լուռ եւ զուսպ կին մըն էր, որ կարծես այնքան էլ չէր գնահատեր իր որդւոյն կինը: Աւելի ուշ ան կը կորսնցնէ քալելու իր կարողութիւնը եւ իր օրերը կ'անցընէ իր սենեակին մէջ: Եւան կը յիշէ, որ միշտ գրպանով փոքրիկ գոգնոց մը կը կրէր վրան. հոն կը պահէր իր ծխախոտները եւ յաճախ կը ծխէր: Ան կը մահանայ 1951-ին: Անոր մահէն երկու ամիս անց, Մամաս կը մահանայ հիւանդութեան մը պատճառով. ան նոյնիսկ Ալիսի հետ կը մեկնի Աւստրիա՝ բուժման հեռանկարով: Երանուհին կ'ապրի երկու տարի եւս եւ կը մահանայ 1953-ին:

Կորիւնը կ'ուսանի Ֆրանսա՝ Հայկին խնամատարութեամբ, École Breguet-ի մէջ: Պոլիս կը վերադառնայ եւ որոշ շրջան մը կը դառնայ գործընկեր Վերժինին ամուսինին. երկուքն ալ ճարտարագէտներ էին: Բայց Մամաս կը խնդրէ, որ իրենք ունենան 51% բաժնետոմսերով թուրք գործընկեր մը։ Մամաս միշտ մտավախ էր որ «varlık vergisi» տուրքը կրնայ վերստին հաստատուիլ երկրին մէջ։ Ասիկա դրամագլուխի տուրքն էր, որ 1942-ին Թուրքիոյ մէջ հիմնականօրէն գանձուեցաւ ոչ-իսլամ քաղաքացիներէն: Մամասի մահէն քանի մը տարի ետք, անոնք կը սնանկանան: Կորիւն Գանատա կը գաղթէ կնոջ եւ նոյն այս կնոջ նախորդ ամուսնութենէն ծնած դստեր հետ: Ան իր կեանքին մնացած մասը կ'անցընէ Գանատա, մինչեւ իր մահը` 2001-ին. զաւակ չունէր:

Վերժին տանտիկին էր: Ան ամուսնացած էր Օննիկ Աքչելիի հետ, որ ելեկտրա-մեքենական ճարտարագէտ էր եւ կ'աշխատէր մեծ ծրագիրներու վրայ, ինչպէս էին օրինակ Անըթքապիրի - Մուսթաֆա Քեմալ Աթաթուրքի դամբարանը Անգարայի մէջ - լուսաւորութեան եւ կլիմայականացման ծրագիրները: Ան ունէր երեք դուստր: Կը մահանայ 2008 թուականին:

Ալիս կը հետեւի Պոլսոյ Գեղարուեստից վարժարանի Պետրի Ռահմի Էյուպօղլուի դասերուն. ան «Օնլար Կրուբու» կոչուող գեղանկարիչներու խումբին մաս կը կազմէր: Հօրը մահէն եւ Կորիւնի Գանատա մեկնելէն ետք, Ալիս կ'ուզէ տեղափոխուիլ Ֆրանսա: Երկու տարի Փարիզ մնալէ ետք, կը վերադառնայ Պոլիս: 1950-ականներու վերջաւորութեան ան կը դառնայ Պոլսոյ Կէօթէ հիմնարկի հիմնադիր՝ Ռոպըրթ Անհեկերի օգնականը: Ան հոն կ'աշխատի մինչեւ հանգստեան կոչուիլը 1993-ին: 1961-ին ան կ'ամուսնանայ շարժանկարի արտադրիչ՝ Արիֆ Քեսքիների հետ: Անոնց ամուսնութեան վկաներն են Ռոպերթ Անհեկերը եւ Եաշար Քեմալը (յայտնի գրագէտը)։ Սակայն տասը տարի ետք ամուսնութիւնը կ'աւարտի ամուսնալուծութեամբ: Ան զաւակ չունէր: Կը մահանայ 2018-ին: Զարուհին ապրած է Վերժինի ընտանիքին մէջ մինչեւ մահը` 1971-ին:

Ես Ան-սուն եմ, Գիրգոր Աշճեանին ծոռնուհին, Վերժինին թոռնուհին: Ես թարգմանիչ եմ եւ նկարազարդող: Կ'ապրիմ Պոլիս եւ կը շարունակեմ ուսումնասիրել ընտանիքիս պատմութիւնը…

• ARABACI Caner, AYHAN Bünyamin, DEMİRSOY Adem, AYDIN Hakan, Konya Basın Tarihi, Konya, Palet Yayınları, 2009.
• KURTULGAN Kürşat, Konya’ya İskân Edilen Arap Mülteciler (1920-1928), Gazi Akademik Bakış, pp 129-136, Cilt 5, Sayı 10, Yaz 2012  (https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/73915)
• TEOTIG, Baskı ve Harf, Ermeni Matbaacılık Tarihi, İstanbul, Birzamanlar Yayıncılık, 2012, p.140
• Annuaire Oriental, commerce, industrie, administration, magisture de l’Orient 1913, p.1604 (https://archives.saltresearch.org/handle/123456789/2878 )