Çokkaryan ailesi, Gürün, 1902 civarı. (Fotoğrafın aslından bir ayrıntı, fotoğrafın tamamı için aşağıya bakınız)

Çokkaryan Arşivi - Erivan

Bu fotoğraf arşivi Gürünlü Çokkaryan ailesine aittir. Ailenin atalarından dört kardeş bilinmekte: Setrak, Kapriel, Misak ve Hapet. 1828 Gürün kilise kayıtlarından, muhtemelen ailenin atalarından biri olan merhum Kapriel Çokkar adına rastlanmaktadır. Bu bilgi, Mıkhitaryan tarikatı üyesi Vartabed Sahag Cemcemyan'ın bir çalışmasında (Gürini Huşer [Gürün hatıraları], sayı 7, 1980, New York, s. 88) yayınlanmıştır.

Bu ailenin geçim kaynağı şal üretimi ve ticaretiydi. Şal işçiliği Gürün’de önemli bir zanaattı ve üretilen mallar şehir dışındaki yerlere de satılırdı. Misak’ın daha sonra Kayseri’ye ve dördüncü kardeşlerinin de Konya’ya yerleşmiş olmasına rağmen, Setrak ve Kapriel’in şehirde yaşamaya devam ettiğini ve şehrin ileri gelen Ermenilerinden olduklarını bilmekteyiz.

Setrak, Baydzar’la evlenir ve üç çocukları olur: Rupen, Vartuhi ve Mari. Kapriel, Cuhar’la evlenir ve beş çocukları olur: Toros, Harutyun, Sımruhkd, Armenuhi, Sara. Misak, Santukhd’la evlenir ve altı çocukları olur: Yüğaper, Mihran, Haygaz, Hayguhi, Araksi, Onnik. Konya'da yaşayan Hapet, Hayganuş Muğalıyan ile evlenmiş ve dört çocukları olmuştur: Vartuhi, Verjin, Avedis ve Vahram. Avedis Halep'te vefat etmiş ve orada gömülmüştür. Ailenin diğer fertleri ise daha sonra Lübnan'a yerleşmişlerdir.

Misak hakkında şal işçiliğine öncülük ettiğini ve onun şirketinin büyük boyutlara ulaştığını bilmekteyiz. Misak Kayseri'ye yerleşmişti ve şirketinin Adana, Konya ve Halep'te şubeleri vardı [1].

Burada, Kapriel ve Cuhar’ın oğulları Harutyun üzerinde yoğunlaşacağız. Harutyun, 1892 doğumludur ve 1897 doğumlu Karentza ile evlenir. Dört çocukları olur: Toros (d. 1919), Verjin (d. 1921), Seta (d. 1938), Zımrukht 1926 doğumludur ancak iki yaşında geçirdiği kızamık nedeniyle vefat eder.

Bu materyalleri bize ulaştıran ve ailenin hikâyesini bizimle paylaşan kişi, Harutyun ve Karentza’nın kızları Seta. Seta, Halep’te doğmuş ve yaşamış. Son yıllarda Erivan’a taşınmış ve fotoğrafların asılları da onun yanında. Seta Çokkaryan, yine Gürünlü olan Tombalyan (Tumbalyan/Tümbalyan da olabilir) ile evliydi.

Çokkaryan ailesi, Gürün, 1902 civarı.

Ayaktakiler, soldan sağa: Rupen, Harutyun, Toros, Mihran, Yüğaper, Haygaz. Orta sıra, soldan sağa: Baydzar, Setrak, Cuhar, Kapriel, Santukhd, Misak, Araksi (ayakta, Misak’ın kolları arasında), Hayguhi. Ön sıra, soldan sağa: Mari, Vartuhi, Sara, Armenuhi, Zımrukhd, Onnik.

Bu fotoğraf, Misak ve ailesinin Gürün ziyareti vesilesiyle çekilmiş. Misak o yıllarda Kayseri’de yaşamaktadır.

Misak'ın çocuklarından ikisi, 1902 ve 1915 tarihleri arasında Kayseri'deki Surp Krikor Lusavoriç Kilisesinde vaftiz edilmişti. İlki Araksi'ydi, burada vaftiz kaydının resmini görebilirsiniz. Vaftiz 3 Nisan 1903 tarihindeydi ve şöyle yazmaktadır: Araksi, Gürünlü Misak Ağa Çokaryan'ın kızı, vaftiz babası Misan Efendi Minasyan, görevli papaz Der Penyamin.

İkinci vaftiz kaydı Nartuhi'ye ait ve 1 Mart 1907 tarihli, Gürünlü Misak Ağa Çokaryan'ın kızı, vaftiz babası Minas Ağa Minasyan ve görevli papaz Der Penyamin.

Burada Halep'teki vaftiz kayıtlarını görmekteyiz. Toros (d. 10 Aralık 1918), Verjin (d. 14 Şubat 1920) ve Elmast (d. 8 Ağustos 1926), üç çocuk da Halep'te aynı gün vaftiz olmuş: 5 Aralık 1926. Görevli papaz Der Krikor Khaçaduryan ve üçünün de vaftiz babası Suren Çokkaryan. Anne ve baba adı olarak Gürünlü Harutyun Çokkaryan (tüccar) ve Kerantza yazılmış.

Osmanlı ordusunda görevli bir grup asker. Ayakta, sağdan birincisi Kapriel ve Cuhar’ın oğulları Toros Çokkaryan. Burada kendisini askeri üniformayla görmekteyiz. Büyük ihtimalle 1910’lu yıllarda Gürün’de çekilmiştir ve fotoğraftaki diğer şahısların da Ermeni olduklarını varsaymaktayız.

Sara’nın cenazesi sırasında, 1910’lu tarihler. Sara, Kapriel ve Cuhar Çokkaryan’ın kızı. Gürün’den Sivas’a gelin gider ve orada vefat eder. Tabutun arkasında oturan siyah giyimli kadınlar arasında merhumun annesi Cuhar da görülmekte. Cuhar’ın kolları arasında Sara’nın evladı duruyor. Onların hemen arkasında çapraz sağda Kapriel oturmakta. Arkadaki çelenkler üzerinde Ermenice “Fakirler Kolu” (solda) ve “Hastane” (sağda) yazmakta.

1) Halep, 1927. Verjin (sağda) ve iki yaşında kızamıktan vefat eden 1926 doğumlu kız kardeşi, Zımrukht, (solda).

2) Halep, 1925. Toros (solda) ve Verjin Çokkaryan. Fotoğraf, Toros’un anaokulu diploması alması vesilesiyle çekilmiş. Harutyun ve Karentza Çokkaryan ailesinin 1925’te Halep’e yerleştiği bilinmektedir. Toros daha sonra iş nedeniyle sık sık Halep’ten İskenderun’a (günümüzde Türkiye’ye bağlı olsa da o tarihte İskender Suriye sınırları içerisindeydi) gider. 1930’lu yıllarda yine böyle bir iş gezisi sırasında üç arkadaşıyla birlikte yüzmek için Asi Nehri’ne girerler. Toros, henüz 17 yaşındayken burada boğulur. Bu talihsiz olaydan birkaç yıl sonra, 1938’de Seta dünyaya gelir.

3) 1928, Buenos Aires. Bu iki küçük çocuk, Setrak ve Baydzar Çokkaryan’ın oğulları Rupen’in torunlarıdır. Babalarının adı Şımavon Çokkaryan’dır.

Toros Çokkaryan'ın (1918-1936) Halep'teki Ermeni mezarlığında bulunan mezartaşı. Mezartaşı üzerindeki yazı, o tarihte Halep dini önderi olan piskopos Ardavazt Sürmeyan'a aittir:

Toros Çokkaryan
Kış mevsiminde doğmuş bir ilkbahar çiçeğiydin
Göğe uçtuğunda da hâlâ ilkbahardı
İlk mezarın Asi Nehri oldu
Ve şimdi burada bu soğuk kabrindesin
Bütün büyüklerin olarak biz onun altına koyduk
Tüm umudumuzu ve sana olan sevgimizi
Doğumu Gürün, 22 Aralık 1918
Vefatı Asi Nehri, 11 Mayıs 1936.


(Fotoğrafın kaynağı: Raffi Kortoshian, The Inscriptions of Aleppo [Halep Yazıtları], RAA publishing, Erivan, 2013)

Fotoğraf 1922 civarında çekilmiş, muhtemelen Gürün. Soldan sağa: Karentza, Verjin (annesinin ayaklarına dayanan küçük kız, 1921 doğumlu), Sirarpi, Toros (d. 1919). Verjin ve Toros, Karentza ile Harutyun'un çocuklarıdır. Sirarpi ise Harutyun Çokkaryan'ın kız kardeşi Zımrukhd'un kızıdır.

Soykırım sonrasına ait bir fotoğraf; ilerleyen yıllarda Çokkaryan ailesi de Gürün'deki bütün Ermeniler gibi kırım, tehcir ve gaspların dehşetini yaşamıştır. Sirarpi ve Karentza hayatta kalanlardandır. Sirarpi hakkında, savaş sırasında zorla bir Türk'le evlendiği anlatılmaktadır. Daha sonra Harutyun ve Karentza onu kendi yanlarına alırlar.

Soykırım yıllarında Harutyun tutuklanır ve öldürülme tehlikesi yaşar. Ancak hapisten kaçmayı başarır ve savaş yılları boyunca Sivas'ta gizli yaşar. Ateşkesin ardından, muhtemelen ailesinden hayatta kalanların toplandığı Gürün'e döner. 1921'de Mustafa Kemal'in Türk ordusunda askere yazılır ve yaklaşık dört yıl askerlik yapar. 1925'te Halep'e geçer. O sırada Kerantza ve evlatlarının hâlâ Gürün'de olduğu varsayılmaktadır. Lakin aynı yıl onlar da Halep'e varırlar ve bu Suriye kentinden yeni bir hayat kurarlar.

Ermeni bir aile, kimlikleri bilinmiyor, fotoğraf muhtemelen Gürün’de çekilmiş. Bu fotoğraf da Çokkaryan ailesi arşivine dahildir. Fotoğraftakiler muhtemelen ailenin akrabası ve ahbabıdırlar.

Meşhur Gürün şalına bir örnek (66cmx90cm).

Bu şalı, şal işçiliği zanaatıyla uğraşan Gürün doğumlu Manuel Afaryan (doğum tarihi bilinmiyor, 1962’de vefat etmiştir) dokumuştur. I. Dünya Savaşı sona erdikten sonra Manuel Afaryan önce Şam’a yerleşir. Daha sonra 1930’lu yıllarda ailesiyle birlikte Lübnan’ın sahil şeridindeki Karantina bölgesine taşınır. Nihayetinde, 1960’larda Ermenilerin yoğun olarak yaşadığı Burç Hamud semtine yerleşir. Bu şal uzun yıllar boyunca Lübnan’da, Afaryan ailesinin yanında muhafaza edilmiştir. Günümüzde Huşamadyan koleksiyonunun bir parçasıdır.

Nahr İbrahim’de (Lübnan) Near East Relief (Yakın Doğu Yardımı) Amerikan Cemiyetinin Ermeni yetimleri, 1923. Alttan 2. sıra, sağdan 4. çocuk (gür siyah saçlı) Penyamin Minasyan.  Penyamin ileride Seta’nın ablası Verjin’le evlenecektir. Bu yetimhanenin, 1923 tarihinde Beyrut’un kuzeyinde, Konyalı ve Kayserili Ermeni yetimler Lübnan’na gelince kurulduğu bilinmektedir. Yetimhanenin Amerikalı müdürü Stanley Kerr’di. Yaklaşık bin yetim burada barınma olanağı bulmuştur. Bu kurum sıtmadan vahim bir şekilde etkilenir. Yetimler sıtmaya yakalanır ve büyük bir kısmı hayatını kaybeder, hayatta kalan yaklaşık dört yüz çocuk 1924’te biraz daha kuzeyde bulunan Cübeyl Amerikan Yetimhanesine nakledilir.

  • [1] Kızları Yuğaper ve Nartuhi'nin yanı sıra Misak Çokkaryan hakkında daha fazlası için bkz.: Armin Kredyan, A Gurun shawl on a Cairo wall [Bir Kahire Duvarında Gürün Şalı], Sunuş Richard G. Hovhannisian, Armenian Sebastia / Sivas and Lesser Armenia [Ermeni Sivas/Sivas ve Küçük Ermenistan], Mazda Publishers, s. 305-322.