Benneyan/Taşçıyan Arşivi - Pasadena, Kaliforniya
Yazar: Vahe Taşcıyan, 30/01/21 (son değişiklik 30/01/21) - Çeviren: Arlet İncidüzen
Bu sayfada sergilenen materyaller Harput doğumlu Taşçıyan/Stone ve Benneyan ailelerine aittir. Bu materyalleri elimize Nickie Hovhannessian (bekârlık soyadı Taşçıyan/Stone) tarafından ulaştırıldı.
Nickie ayrıca kendisi tarafından hazırlanmış, aile üyelerinin her biri hakkında ayrıntılı bilgiler içeren aile ağacını da bizimle paylaştı. Aile ağacı 19. yüzyılın başından, ailenin en eski atası 1808 Harput doğumlu Benna Melkon’la başlamaktadır.
Benna Melkon ve karısı Anna’nın yedi çocukları olur: Kevork Taşçıyan (1823-1893), Garabed Benneyan (1826-1908), Yeğisapet Benneyan (ö. 1884), Pilibbos Taşçıyan (ö. 1881), Hagop Benneyan (Soykırım yıllarında öldürülmüştür), Badaskhan Benneyan-Paşgyan (ö. 1901). Anna Benneyan 1883 yılında vefat eder.
Konumuz Melkon ve Anna’nın çocukları içinde Nickie Hovhannessian’ın atası Kevork Taşçıyan koludur. Kevork Taşçıyan Harput’ta tanınmış bir mimar, taşçı ve duvarcıdır. Şehirde bir taş kesme atölyesi vardır ve Taşçı Kevork ismiyle tanınmaktadır. Bu nedenle de onun soyundan gelenler Benneyan yerine Taşçıyan soyadını taşımaktadırlar. Kardeşi Pilibbos da yine Taşçıyan’dır. Aslında taşçı ve benna kelimeleri neredeyse anlamdaş kelimelerdir. Banna veya benna Osmanlı Türkçesinde de kullanılan Arapça kökenli bir kelimedir ve yapı ustası manasına gelmektedir ancak taş ustası, taşçı, duvarcı manalarında da kullanılabilir. Kevork şehrin yakınlarındaki taş ocaklarından kaya parçaları kesip bunları dükkânına taşır ve bunlarla evler, mezar taşları yapardı.
Kevork Taşçıyan 1857’de Maryam’la evlenir ve çiftin iki çocuğu olur: Mardiros Taşçıyan (1858-1877) ve Khumar Taşçıyan (1861-1939). Maryam genç yaşta vefat eder. Bunun üzerine Kevork 1868’de ikinci kez, Altun Aleksanyan’la (1850-1932) evlenir. Bu evlilik Altun’un da ikinci evliliğidir. İlk kocasıyla 1866’da evlenmiş ancak kocası bir sene sonra vefat etmiştir. Altun ile Kevork’un on çocukları olur: Bağdasar Taşçıyan (1869-1939), Maryam Taşçıyan (1870-1874), Sultan Taşçıyan (1871-1875), Maryam/Mary Taşçıyan-Bağdasaryan (1873-1971), Sultan Araks Taşçıyan-Yeğoyan (1875-1917), Mardiros Taşçıyan (1879-1975), Ağavni Taşçıyan (1882-1887), Yeğisapet/Elisabet Taşçıyan/Gostanyan (1884-1960), Filip Benneyan (1887-1973), Ağavni/Ivy Taşçıyan-Deviryan 1890-1973).
Hagop Benneyan ile karısı Hripsime Benneyan (bekârlık soyadı Şikloyan), Harput, 1890’ların sonu. Fotoğraf: Sursuryan&Tütüncüyan. Fotoğrafın arkasındaki yazıdan, Birleşik Devletler’deki Hagop’un amcasının oğlu Bağdasar Taşçıyan’a gönderildiği anlaşılmaktadır. Hagop ve Hripsime Soykırım kurbanlarındandır.
Bu on çocuk içindeki Mardiros Taşçıyan/Stone Nickie Hovhannessian’ın dedesidir. Bu Mardiros ile Kevork Taşçıyan’ın ilk karısından olma Mardiros birbirine karıştırılmamalıdır. Zira ilk Mardiros, ikinci Mardiros henüz dünyaya gelmeden, genç yaşta vefat etmiştir. Kevork ile Altun’un oğlu Mardiros 1899’de Birleşik Devletler’de Protestan vaizi olur. Anglofon dünyasında Rev. MK Stone adıyla tanınır. Birleşik Devletler’de Tryphena Cody (1891-1979) ile evlenir. Düğün seremonisi Pasadena, Kaliforniya’da gerçekleştirilir. İki çocukları olur: Don Philipp Stone (1924-1964) ve Paul Stone (1926-2009). Nickie, Paul Stone’un kızıdır.
Kevork Taşçıyan’ın ailesi Harput’ta Surp Hagop Kilisesi ile Fırat Koleji’nin bulunduğu Yukarı Mahalle’de yaşamaktadır. Oğlu Mardiros ana sınıfından son sınıfa kadar Fırat Koleji’nde okur.
Bu sayfada aktarılan bilgilerin bir kısmı Rev. MK Stone’un İngilizce olarak kaleme aldığı anılarına dayanmaktadır.
Harput Ağa Camii’nin inşası ve fotoğraflar
Mardiros’un kardeşlerinden Bağdasar Taşçıyan atölyede babasıyla beraber çalışmaktaydı. O da taş ustası ve duvarcıydı. Kevork Taşçıyan’ın yanında başka akrabaları da çalışmaktaydı. Bunlar arasındaki David Taşçıyan ve Kaspar Taşçıyan, Kevork’un kardeşi Pilibbos/Filip’in oğullarıydı.
Mardiros’un hatıralarında özellikle Taşçıyan ailesine ait bir inşaattan bahsedilmektedir. Kevork Taşçıyan Harput’ta bir cami inşaatını üstlenir. Minarenin inşaatını oğlu Bağdasar’a teslim eder. Bu inşaat muhtemelen 1889 civarlarına yani Bağdasar ve birkaç kuzeni Birleşik Devletler’e gitmeye hazırlandıkları tarihlere denk gelir. Bağdasar’ın inşaat biter bitmez fotoğraflarını çektirmesinden bu mimari eseriyle gurur duyduğu anlaşılmaktadır.
Minarenin fotoğrafı, mimar ve işçileri göstermesi nedeniyle ayrı bir anlam da taşımaktadır. Mimar Bağdasar, minarenin müezzin için ayrılan yerinde görülmektedir. Muhtemelen caminin çatısı olan aşağı kısımda dört çocuk durmaktadır. Yeğisapet/Elisabet Taşçıyan-Gonstanyan –Mardiros’un anılarına göre- ellerini birbirlerinin omuzlarına atmış halde duran çocukların Hovhannes/John Paşgyan ve Garabed Benneyan (ileride Protestan din adamı) olduğunu belirtmektedir. Yani Bağdasar’ın kuzenleri. Mardiros, onların solunda duran on yaşlarındaki fesli çocuğun da kendisi olduğunu aktarmaktadır. Yaşı nedeniyle fotoğrafın çekilişini pek hatırlamadığını yazsa da on yaşında olmasına rağmen minarenin inşaatı sırasında döner merdivenlerden inip çıktığını, saatlerce orada vakit geçirdiğini hatırladığını belirtmektedir.
Bağdasar bu fotoğrafı yanında Birleşik Devletler’e getirmiştir. İlk iş başvurusunda Amerikalı patronuna becerikliliğinin bir ispatı olarak bu resmi göstermiştir. Bu aile mesleği sayesinde hemen iş bulabilmiştir.
Bu sayfa hazırlanırken bu fotoğraf Harput tarihi konusunda uzman tarihçi Mustafa Balaban’a gösterilmiştir. Balaban bu binayı hemen tanımış ve günümüzde hâlâ ayakta olan Ağa Camii olduğunu belirtmiştir. Fotoğrafta geride, Ağa Camii’nin solunda ise Harput’taki Alacalı Camii görülmektedir.
Ağa Camii'ye ait güncel iki fotoğraf.
Kaynak: Ağa Camii https://mapio.net/wiki/Q8195601-fr/ ve https://www.tripadvisor.com/Attraction_Review-g672950-d15191977-Reviews-Aga_Cami-Elazig_Elazig_Province.html
Caminin inşaatının Harput Ermenilerin ekonomik ve kültürel bakımdan yükselişte oldukları bir döneme tesadüf ettiğini belirtmek gerekir. Harput ve yakınlarındaki Mazire (veya Mamuret-ül Aziz) şehirleri Ermenileri içindeki yüksek tabaka bir kesim, iki şehirde de zanaat, ticari işletmeler ve üretimhaneler bakımından iki şehirde de hâkim bir haldeydi. Bu yüksek tabaka Harput şehrindeki Yukarı Mahalle’de yaşamaktaydı. Daha önceleri bu mahalde şehrin Türk ağaları ve beyleri yaşamaktaydı ancak zamanla onların gücü ve zenginliği azalmış, buralar yeni Ermeni yüksek tabakasına kalmıştır. Taşçıyan ailesi de bu yüksek tabakaya dahildi. Burada üç katlı bir konutları vardı, babasının maddi imkânları sayesinde, herhangi bir burs almadan Mardiros Taşçıyan Fırat Koleji’nde eğitim görüyordu. Kısacası bu tabakadan Ermenilerin belli bir özgüvenleri vardı, konumları ve etkileri giderek güçleniyordu.
Belki de aile içinde bu caminin inşaatıyla ilgili anlatılan bir hadisenin bu özgüvenle bir ilgisi vardır. Anlatıldığına göre Kevork Taşçıyan caminin temeline gizlice bir Kitabı-ı Mukaddes ve bir ilahi kitabı yerleştirmiştir. Kevork bu sırrını bir tek karısı Altun’a anlatmıştı ve Altun da bunu çocuklarına Amerika’ya geldiğinde anlatmıştır.
Sultan II. Hamid’in hükümdarlığında 1895 yılında Ermeni karşıtı katliamlar yaşanmaya başlayınca Harput şehrine saldıran güruhun ilk hedefi Ermenilerin zenginlikleri ve Türk ileri gelenlerinin düşüşünü simgeleyen Yukarı Mahalle olur. Çok sayıda konut gibi Kevork Taşçıyan’ın üç katlı konutu da küle döner.
Benneyan ailesi, Harput, 1896. Soldan sağa: Melkon Benneyan (ayakta), Khaçatun Benneyan (evlenmeden önce Demirciyan, Melkon'un annesi, oturmuş), Khaçatun'un kucağında oturan çocuk Viktorya Benneyan (ileride Boğosyan, Melkon'un kızı), Garabed Benneyan (Melkon'un babası), fotoğraf çekildiği sırada Albert Benneyan'a hamile olan Hayganuş Benneyan (evlenmeden önce Yakubyan, Melkon'un karısı). Fotoğraf: Sursuryan.
Kevork Taşçıyan’ın cenaze fotoğrafı, 1893, Harput. Ölen kişiyle akrabalarının son bir toplu fotoğraf çektirmesi oldukça yaygın bir alışkanlıktı. Kevork’un karısı Altun (1), çocukları Ağavni/Ivy (2), Khumar (3), Sultan-Araks (4), Filip (5), Mardiros (6), Yeğisapet/Elisabet (7), Kevork’un kardeşleri Hagop Benneyan (8) ve Garabed Benneyan (9), Hagop’un çocukları Hrant Benneyan (10) ve Khosrof Benneyan (11), Garabed’in oğlu Khaçadur (12), Satenig Benneyan (bekârlık soyadı Nahigyan) (13). Fotoğraf o tarihte Birleşik Devletler’e göç etmiş olan Kevork’un en büyük oğlu Bağdasar’a gönderilmiş. Foroğraf: Sursuryan.
Birleşik Devletler’e Göç
10 Kasım 1895 tarihinde Harput’ta Ermenilere yönelik muazzam bir saldırı başlar. Şehre saldıran güruh –Mardiros Taşçıyan’ın yazdığı üzere- Türk yetkililer ve ileri gelenler adına hareket eden kalabalık bir Kürt topluluğudur.
Mardiros 1895’te yaşanan katliamların memleketini terk etmek konusunda nihai karar vermesine neden olduğunu yazmaktadır. Aile üyelerinden bazılar zaten Birleşik Devletler’e yerleşmişti. Böylece Mardiros’un amcası Pilibbos/Filip’in oğlu David göç edenlerin ilklerinden olur. David Harput’ta Kevork Taşçıyan’ın taş kesme atölyesinde çalışmaktaydı ve bu işte ustalaşmıştı. Birleşik Devletler’e tam olarak hangi tarihte göç ettiği bilinmese de 1889’dan önce göç ettiği bilinmektedir. Vermont’a yerleşen David Vermont Marble Company firmasında çalışmaya başlamıştır. Daha sonra kardeşi Kaspar ve kuzeni Bağdasar (Mardiros’un kardeşi) da onunla aynı yerde çalışmaya başlar. Bağdasar Birleşik Devletler’e 1889’da göç etmiştir. Taşçıyan kuzenler Vermont’tan sonra Kaliforniya’da San Bernardino’ya taşınırlar. Burada kendi mermer fabrikalarını açmış ve büyük başarı elde etmişlerdir. Birkaç yıl sonra Bağdasar kuzenlerinden ayrılır ve Bakersfield’da kendi işletmesini kurar. Çevrede BK Stone ismiyle tanınır.
Mardiros, Harput’tan Birleşik Devletler’e gidişini ayrıntılı bir şekilde tasvir etmektedir. Önce Osmanlı pasaportunu almış ancak yetkililer pasaportu bir daha Osmanlı topraklarına ayak basmaması şartıyla vermiştir. Yolculuk sırasında amcası Hagop’un oğlu Khosrof da ona eşlik etmiştir. Mardiros 17, Khosrof ise 16 yaşındadır.
10 Kasım 1896 tarihinde yola çıkarlar. Yaklaşık 200 kişilik bir kafileyle kafilenin çoğunluğunu İstanbul’a gönderilen yetim Ermeni kızları oluşturmaktadır. Nitekim 1895’ta yaşanan Ermeni katliamları imparatorluğun Ermeni yerleşimlerinde binlerce Ermeni çocuğun yetim kalmasına sebep olup büyük bir insanlık sorunu yaratmıştı. Kafile 19 Aralık’ta önce Karadeniz kıyısındaki liman şehri Samsun’a varmıştır. 26 Aralıkta Fransız Paquet gemisine binip İstanbul’a doğru yola çıkarlar. İstanbul’da bir buçuk gün kaldıktan sonra Marsilya’ya doğru yola devam ederler ve 4 Ocak 1897’de buraya ulaşırlar. İki gün sonra Mardiros ve Khosrof Fransa’nın Marsilya şehrinden kuzeydeki Le Havre şehrine geçmek üzere trene binerler. Khosrof buradan Londra’ya kız kardeşini ziyaret etmeye gider, Mardiros ise gemiyle New York’a doğru yola çıkar ve 17 Ocak tarihinde bu şehre ulaşır. İlk önce Worcester şehrine gider, kuzeni Khaçadur G. Benneyan o sırada Protestan din adamı olmuştur. Üç hafta sonra Galveston’a (Teksas) geçer, buradan da kara yoluyla Kaliforniya, Bakersfield’a Bağdasar’ın yanına gider.
Mardiros da Bağdasar’la birlikte atölyede taş ustalığı yapmaya başlar. 1889’de Protestan vaizi olunca işi bırakır. İleriki yıllarda Kevork Taşçıyan’ın aile üyelerinin büyük çoğunluğu da Harput’tan ayrılıp Birleşik Devletler’deki Mardiros ve Bağdasar’ın yanına gider. Kevork Taşçıyan zaten Harput’ta çoktan vefat etmiştir. Kevork’un karısı Altun, çocukları Khumar (Kevork’un ilk evliliğinde olma), Maryam, Yeğisapet/Elisabet, Filip, Ağavni/Ivy Amerika’ya gitmiştir.
Mardiros’un amcası Hagop, onun karısı Hripsime (bekârlık soyadı Şikloyan), kızları Margaret, Anna, Zaruhi ve Margaret’ın kocası Ovan Soykırım’a kurban gitmiştir.
Rev. Khaçadur G. Benneyan (1864-1944) Mardiros’un amcası Garabed’in oğludur. Aynı zamanda Harput’taki Fırat Koleji’nde öğretmendir. Daha sonra Birleşik Devletler’e göçmüş ve haftalık “Hayasdani Goçnag” gazetesinin yazı işleri müdür olarak tanınmıştır. New York’ta yayınlanan gazetenin tirajı da yüksektir. Benneyan 1907’den 1944’te vefat edene kadar bu görevi sürdürmüştür.