Mona Selyan arşivi (bölüm 2) - Toronto

Metni yazan ve araştırmayı yapan Cassandra Tavukciyan, 26 Ağustos 2019.

Bu fotoğraf dizisi Mona Selyan’ın aslen Bardizaglı (günümüz Türkiye’sinde Bahçecik) olan, baba tarafından aile üyelerine odaklanmaktadır. Fotoğraflar Bardizag köyünden, Mona’nın babasının ailesinin Kanada’nın Toronto şehrine yerleşmelerinden, aynı zamanda Toronto’nun erken dönem Ermeni cemaatinden nadir tasvirler içermektedir.

Bütün bilgilerin derlenip bütün materyallerin kayda geçirilmesi Mona Selyan, 1931’de Yunanistan’ın Pire kentinde doğan annesi Azad (Azaduhi) Selyan ve 1929’da Toronto’da doğan babası Artür Minas Selyan’ın koordinasyonuyla gerçekleştirildi.

Mona’nın baba tarafından büyükbabası Harutyun, “Artin Ağa” Selyan 1888’de Bardizag’da doğar. Bardizag’daki Amerikan Lisesi’nden mezun olan Harutyun Boston’a (Massachusetts) göç eder ve Birinci Dünya Harbi süresince Birleşik Devletler Deniz Kuvvetlerinde hizmette bulunur. Daha sonra, 1920’de Kanada- Birleşik Devletler sınırından St. Catharines’e (Ontario) geçer, ardından Toronto’ya gider. Çok geçmeden, Harutyun ile evlenmeden önce sonradan Hanza diye değiştirdiği kızlık adı Nazenig olan Anahid Uzunyan’la (1904, Amasya-1992, Toronto) hayatını birleştirir. Anahid, Lübnan’da, Danimarkalı misyoner Maria Jacobson’ın gözetimindeki The Birds’ Nest yetimhanesinde dört yıl geçirmiş olan bir yetimdir. Daha sonra, 1927’de, Georgetown Kızlar programı ve Kanada Ermeni Yardım Cemiyeti (Armenian Relief Association) aracılığı ile Kanada’ya getirilir. Toronto’da Harutyun ile tanışır. İlk çocukları Artür Minas Selyan 1929, ikinci çocukları Dalita Selyan 1930’da doğar. Artür Minas’a, babası “Artin” (Harutyun) ve 1920 Aralık’ında Konya’da sürgünden döndüğü İstanbul’da ölen büyükbabası Minas Selyan’ın adı verilmişti.

Minas ve Dalita, büyükanneleri “Medzmayrig” Dalita Selyan (1858, Bardizag-1945, Toronto, Ontario) ve amcaları “Hopar” Yervant Selyan (1898, Bardizag-1985, Toronto)  ile Toronto’da Cabbagetown’un merkezinde Dermott Place üzerinde yer alan iki katlı bir evde büyürler. Sokağın bir tarafında komşuları diğer amcaları Mıgırdiç Selyan (1879, Bardizag-1965, Ottawa), onun karısı Ovsanna Tertsagyan Selyan (1884-1954) ve iki çocukları Arpine (1911, Boston-1997, Ottawa) ile Edi Selyan’dır (1914, Boston-2006, Kirkland). Sokağın diğer tarafında ise Ermeni Devrimci Federasyonu (ARF, Taşnag) partisinin üyesi, üç renkli Ermenistan bayrağını evinin tepesine diktiği için Toronto Polisince iki kez paylanan İsrael Seferyan’ın ailesi bulunmaktadır.

İbadet edecek yeri olmayan birçok Ermeni, ayin kıyafetlerini, tütsüsü ve tören alayını kendisininkine yakın bulduğu Toronto’nun Yüksek Anglikan Kiliselerindeki ayinlere katılmaktadır. Cemaate 1930 ila 1953 yılları arasında, ayda bir kez, günümüzde Eaton Centre arkasında yer alan Holy Trinity Anglikan kilisesini kullanma hakkı lütfedilir. Gezici din adamları Muhterem Peder Zkon Çarkugyan ile Pek Muhterem Peder Vasken Tatoyan ayda bir kez Kudas Ayinini kutlamaya gelmektedirler. Nihayet 1953’te,  Yonge Street ve Woodlawn Avenue’de yeni bir kilise, Ermeni cemaatini yıllarca ağırlayan Anglikan Kilisesi cemaati şerefine Kutsal Üçlü [Surp Yerortutyun] Ermeni Kilisesi adı verilen kilise tesis edilir. Çocukluk ve yeniyetmeliğinin büyük bir kısmını St. Thomas Anglikan Çocuk Korosuna üyelikle geçiren Minas, Surp Yerortutyun’un ilk koro şefi olur.

Soldan sağa: Baba Selyan (Harutyun) ve arkadaşı- Prof. Yakupyan’ın kayınbiraderi Levon; İstanbul, 1912. Bu, çokça dolaşan bir kartpostal- Geniş Selyan ailesinin birçok üyesinde bulunmakta.

O sıralar Toronto’nun Ermeni cemaati küçük ama kararlıdır. Büyük çapta soykırımdan kurtulanlardan ve 1923 ila 1927 arasında, Kanada hükümeti ile Kanada Ermeni Yardım Cemiyeti tarafından temin edilen fonlarla Kanada’ya getirilen bir grup yetimin temsil ettikleri Georgetown Boys and Girls’ün bireylerinden oluşmaktadır. Ermeniler, tek bir diaspora cemaati yaratmak için güçlerini birleştirirler. Selyan ailesinin üyeleri, büyüyen bu cemaatin çok kısa zamanda faal oyuncuları olurlar.  

Harutyun, Toronto Ermeni cemaatinin ilk başkanlığına seçilir. Aile sevgisi, klasik müzik ve her ne varsa çocuklarına Ermenice aşılar. Gomidas Vartabed’in İstanbul’dan öğrencisi olan Amca “Hopar” Yervant tarafından idare edilen ilk Ermeni korosu 1927’de kurulur ve evde dikilen milli kıyafetlerle donanmış Ermeni dans toplulukları gösterilerde bulunurlar. Toronto’nun Centre Island mahallinde cemiyet toplantıları ve piknikler yapılır; Hamilton, Brantford, Guelph, Galt ve St. Catharines dâhil Ontario’nun çeşitli kısımlarından Ermeni cemaatleri gelip birbiriyle kardeşçe ilişkiler kurarlar.

Harutyun sonunda Cabbagetown’da bir ayakkabı tamirhanesi açar ve Bardizag’dan arkadaşı Püzant Kuryan’ı dükkânı kendisiyle birlikte yürütmeye teşvik eder. Askerlerin çizmelerine pençe vurmak üzere Salvation Army [Fakirlere Yardım Ordusu] ile sözleşme yapmayı ve Büyük Buhran’ın zorlu yıllarını nispeten rahat geçirmeyi başarır. Bu süre zarfında Minas, bir taraftan okula giderken, diğer taraftan babasına ve amcası Mıgırdiç’e temizleme işinde yardım eder. Ayakkabı tamirhanesi 1939’da kapanır ve çok geçmeden Harutyun, zafiyete yol açıp yıllar geçtikçe hareketlerini kısıtlayan, sonunda 1948’de ölümüne neden olan amansız bir hastalığa yakalanır. Babasının ve sevgili “Medzmayrig” Dalita’sının vakitsiz kaybı Minas’ı henüz 19 yaşında hepten yetişkin bir rol üstlenmeye zorlar. Amcası “Hopar” Yervant kendi halı şirketi Selyan’s Oriental Rugs’ı kurduğunda Minas, 1970 sonlarında işi amcasından satın alana kadar orada yıllarca çalıştı. Minas her gün işinin başında olmaya hâlâ devam ediyor.

1. Üst sıra soldan sağa: Harutyun Selyan, Mıgırdiç Selyan. Orta sıra soldan sağa: Arpine Selyan, Dalita “Mayrig” Selyan, Alis Basmaciyan, Dr. Chambers Junior, Yervant. Alt sıra: Edi Selyan; Gananoque, Ontario, Chambers'daki aile malikânesinde; yak. 1920’ler.
2. Üst sıra soldan sağa: Edi Selyan, Harutyun Selyan, Yervant “Hopar” Selyan, Arpine Selyan. Alt sıra soldan sağa: Mıgırdiç Selyan, Ovsanna Tertsagyan (Mıgırdiç’in 1954’te ölen karısı), Dalita “Mayrig” Selyan.
3. Soldan sağa: adları bilinmeyen kişiler, ortada Dalita “Mayrig” Selyan, Victoria ve Alis Basmaciyan, Bardizag (?), yak. 1910’lar.
4. Bardizag (?), yak. 1910’lar. Üst sıra soldan sağa: Nıvart ya da Zıvart? Alt sıra soldan sağa: adı bilinmeye biri, Dalita “Mayrig” Selyan, Makruhi Şmavonyan.

Uzunyanlar ve kızları Jaklin ile Süzan 1950’lerin başlarında Saint-Etienne, Fransa’dan Toronto’ya göç ederler.  Matyos ve Elizabet, Yakın Doğu’daki yetimhanelerden nakledildikten sonra St. Etienne’deki bir Ermeni yetimhanesinde karşılaşırlar. Matyos, Fransa’ya gitmeden önce bir süre Yunanistan’da, Korfu’daki Achilles Palace Ermeni yetimhanesinde kalmıştır. Elizabet Merzifon ilinde doğmuştur. Matyos ve kız kardeşi Anahid Selyan (doğumu Uzunyan) Soykırım zamanı Suriye Çölünde ölüm yürüyüşünde, sekiz ve on yaşlarında birbirinden ayrılmış ve yıllarca ayrı kaldıktan sonra Kanada’da yeniden kavuşmuşlardı.   

Geniş aile tek bir evde birlikte yaşar ve Selyanların evi Toronto’daki Ermeni gençliğinin bütün faaliyetlerinin bir merkezine; toplantıların, partilerin ve gezilerin tertiplendiği bir mekâna dönüşür. Daha sonra 1953’te, Minas, müstakbel karısı, kısa süre önce Yunanistan’ın Pire kentinden Montreal’e göç eden ve Hamisi Setrag Tataryan’ı ziyarete Toronto’ya gelen Azaduhi Yezegülyan ile karşılaşır. Çift, aileleri ve dostlarının desteğiyle 1955’te evlenir. 1957’de Mona doğar ve kardeşi Ara 1960’da onu izler.  

Resim 1-2-3: Harutyun Selyan fotoğraflı kartpostallar; Boston, yak. 1910’lar; Resim 4: Temmuz 1914 tarihli kartpostal (bir Perşembe); Resim 5: İstanbul’daki kardeş Yervant’a gönderilen bir kartpostal; Boston, 1914’ten önce; Resim 6: muhtemelen Toronto’da çekilmiş bir fotoğraf, yak. 1930’lar.

Resim 1-2-3. Harutyun Selyan, Rhode Island, yak. 1910’lar; Resim 4. Harutyun Selyan, Toronto (?), yak. 1920’ler.

İzmit’teki Protestan Ermeni kilisesi; yak. 1910’lar.

1. Harutyun Selyan (ortada) arkadaşlarıyla; muhtemelen ABD’de; fotoğrafın çekildiği tarih bilinmiyor.
2. Selyan ailesi, ev yapımı geleneksel Ermeni kıyafetleriyle. Fotoğraf Toronto Star fotoğraf çekimiyle aynı zamanda çekilmiş;  Toronto, yak. 1920’ler.
Soldan sağa: Harutyun Selyan, Alis Basmaciyan (Nvart Kubikyan’ın kızı), Arpine Selyan ve Yervant “Hopar” Selyan.
3. Selyan ailesi, fotoğrafın çekildiği yer bilinmiyor; yak. 1920’ler. Üst sıra, soldan sağa: Garabed Boğosyan, adı bilinmeyen biri. Alt sıra, soldan sağa: Edi Selyan (?), Dalita “Mayrig” Selyan, Makruhi Şmavonyan, Yervant “Hopar” Selyan.
4. Selyan ailesi; Peace Bridge, Niagara Falls; yak. 1920’ler. Soldan sağa: Alis Basmaciyan, Arpine Selyan, Harutyun Selyan, Edi Selyan, Ovsanna ve Mıgırdiç Selyan.

1. Harutyun Selyan (?) soldan ikinci sırada oturan şapkalı; Toronto, yak. 1920’ler.
2. Selyan ailesi piknikte; Toronto, yak. 1920’ler. Soldan sağa: adı bilinmeyen biri, Mıgırdiç Selyan, Rupen Şmavonyan, Edi Selyan (çocuk), Arpine Selyan (en sağda yere uzanmış), Ovsanna Tertsagyan Selyan (en sağda).
3. Selyan ailesi; Toronto, yak. 1920’ler. Soldan sağa: Ovsanna Tertsagyan Selyan, Arpine Selyan, Harutyun Selyan, Edi Selyan; T Model arabayla.
4. Soldan sağa: Rum papaz (?), Mıgırdiç Selyan (?); fotoğrafın çekildiği yer bilinmiyor, yak. 1920’ler.
5. Harutyun Selyan (solda), Paskalyada yumurta tokuştururken; Toronto, yak. 1920’ler.
6. Toronto Ermeni cemaatinin pikniği; halat çekme oyunu; Toronto, 1928. Soldan sağa: Mıgırdiç Selyan (en solda, şapkalı), Setrak Aduryan (sağdan ikinci).

İlk Ermeni korosu; Toronto, Haziran 1927.
Orta sıra, soldan sağa: Setrak Tataryan (soldan ikinci), adı bilinmeyen biri, adı bilinmeyen biri, Harutyun Selyan (üstte, Yervant’ın sağında), Hagop Şişmanyan (sağdan üçüncü), gerisi bilinmiyor. Alt sıra, soldan sağa: Alis Basmaciyan, (soldan üçüncü), Yervant ”Hopar” Selyan, Arpine Selyan, gerisi bilinmiyor.

Harutyun Selyan, Anahid Selyan ve bebek Artür Minas Selyan; Toronto, 1929.

Büyükanne Dalita “Mayrig” Selyan, bebek Artür Minas Selyan’ı yıkarken; Toronto, 1929.

1. Selyan ailesi; Toronto, 1930’lar. Arka sıra, soldan sağa: Ovsanna Tertsagyan Selyan (Mıgırdiç Selyan’ın karısı), Dalita “Mayrig” Selyan, Anahid Selyan. Ön sıra, soldan sağa: Arpine Selyan (Mıgırdiç ve Ovsanna’nın kızı), Dalita ve Artür Minas Selyan.
2. Dalita “Mayrig” Selyan ve çocuklar Dalita ile Artür Minas Selyan; Toronto, 1930’lar.
3. Çocuklar Dalita ve Arthur Minas Selyan; Toronto, 1930’lar. Duvarda, büyükbaba Minas Selyan’ın bir portresi asılı. Bardizag doğumlu Minas, Aralık 1920’de, sürgün gittiği Konya’dan döndüğünde İstanbul’da ölmüştür. 
4. Selyan ailesi; Toronto, 1930’lar. Soldan sağa: Harutyun Selyan, Dalita Selyan, Artür Minas Selyan, Anahid Selyan, Dalita “Mayrig” Selyan ve Yervant “Hopar” Selyan (Yervant ailenin fotoğrafçısıydı ve büyük bir ihtimalle önceden fotoğraf makinesini kurmuş olsa gerekir).

1. Selyan ailesi piknikte; Centre Island, Toronto; yak. 1930’lar. Soldan sağa: Alis Basmaciyan (en solda), geri kalanların adı bilinmiyor.
2. Soldan sağa: Yervant “Hopar” Selyan, Setrak Aduryan, Kevork Semerciyan ve Hagop Şişmanyan; fotoğrafın çekildiği yer bilinmiyor; yak. 1930’lar.
3. Soldan sağa: adı bilinmeyen biri, Hagop Şişmanyan (kayanın üzerinde), Edi Selyan, Kevork Semerciyan; Centre Island, Toronto? yak. 1930’lar.
4. Soldan sağa: Setrak Tataryan, Edi Selyan, Alis Basmaciyan,  Arpine Selyan, Yervant “Hopar” Selyan; Toronto (?), yak. 1920’ler.

Soldan sağa: Artür Minas Selyan, Anahid Selyan ve Dalita Selyan; 153 Gillard Avenue, Toronto, 1945. Dalita tarafından Matyos Uzunyan’a (Anahid’in St. Etienne’de (Fransa) yaşayan kardeşi) yazılan mektup.