Gadar Parigyan (doğumu Kaprielyan) ve üvey kız kardeşi Vartanuş, Halep’te yeniden bir araya geldikten sonra, 1923.

Margaret Parigyan Shaphren koleksiyonu - Bellevue, WA, ABD

Yazar: Todd Shaphren, 7 Mayıs 2018.

Kaprielyan ve Parigyan ailelerinin hikâyesini anlatan belge, bilgi ve fotoğrafları bize Margaret ve Elizabet Parigyan kız kardeşler ile Margaret’in kocası Bill’in, kayınvalidesi Gadar Parigyan’la (doğumu Kaprielyan) yaptığı konuşmalar sağlamaktadır. 
 
Hem Gadar Kaprielyan hem de müstakbel kocası Garabed Parigyan Mamuret-ül-Aziz [Harput] vilayetindeki Arapkir yakınlarında yer alan Şepik (günümüzde Yaylacık) köyündendiler. Aileye dair eski bilgilere göre Gadar 1895 Mayıs’ında doğmuştu ama Fransa’dak yıllarından kalan bazı belgeler 1894 ile 1890 yıllarına işaret etmektedir. Garabed’n doğum tarihi ise Mayıs 1888 idi.

Gadar ve Garabed’in ikisi de ilk karıları ölen babalarının ikinci kez evlendikleri geniş ailelerden gelmekte idiler. Gadar’ın annesi Varvar Ayradzyan ikizleri olduktan kısa süre sonra ölmüş; Garabed’in annesi Elizabet Khadyan ise 1895 dolaylarında, Abdülhamit katliamları sırasında başından aldığı bir darbe sonucunda hayatını kaybetmişti.

Gadar, anne tarafından Ayradzyanlardan gelmekteydi. Simon Ayradzyan’ın İstanbul’da büyük bir servet yapıp, doğduğu köy olan ve hemşerisi Ermenilerin Türklerden toprak satın almalarına yardım ettiği Şepik’e döndüğü söyleniyordu [Ermenilerin yaşamakta olduğu çeşitli bölgelerdeki güçlerin (Türk veya Kürt beyler ve ağalar) muhtelif şekillerde Ermenilere ait verimli ekim arazilerinin mülkiyetini ele geçirdikleri bilinmektedir. Ermeni çiftçiler toprağı işlemeye devam eder ancak hasadının önemli bir kısmını toprak sahibine vermeye mecbur kalırdı. Bu durum, 1908'den sonra, Ermeniler kendilerinden alınan arazileri beylerden ve ağalardan satın alıp tekrar toprak sahibi olunca belli bir ölçüde iyileşmiştir].

Hem Gadar’ın babası Mıgırdiç Kaprielyan’ın hem de Garabed’in babası Apraham Parigyan’ın birçok kardeşleri vardı. Bazı Kaprielyanlar Kharpert/Harputlu iken bazı Parigyanların Şepik’in güneydoğusunda bir köy olan Dzag’da yaşadıkları bilinmektedir.

Garabed ile Gadar köy papazı Bağdasar Barasatyan tarafından 1910 yılının Aralık ayında evlendirilmişlerdi. Garabed bir yıl sonra, Gadar’ı anne-babasının yanında Şepik’te bırakıp Amerika’ya gider, Arapkirli ve Mamuret-ül-Azizli Ermenilerin rağbet ettikleri bir yer olan Philadelphia’ya yerleşir. Başlangıçta, genç Ermeni göçmenlerin birçoğunun yaptığı gibi amelelik işleriyle uğraşır. Birinci Dünya Harbi sırasında bir ara, “War Service Ship Building” rozetinden de anlaşılacağı gibi gemi inşasında çalışır.  

Soykırım Şepig’in üzerine 1915 Haziran sonlarında düşer.  Gadar’ın, bölgede 5 Haziran’da başlayan sürgünler sırasında köyü terkettiği düşünülüyor. Güney yolculuğunda hayatta kalmayı başarır. En yakın aile üyeleri ve kocasının yakın akrabaları arasında, her ne kadar ikisi ayrılmış olsalar da üvey kız kardeşi Vartanuş dışında hayatta kalan yegâne kişidir.

Gadar’ın gücünün tükenip Urfa civarında bir yerde düştüğüne inanmaktayız. Bir Arap kadını onu tedavi edip yeniden hayata döndürür. Bu olaydan sonra, 1918’de harp bitene kadar, birkaç Kürt ve Türk evinde zaman eyler.

Garabed’in kardeşi Mardiros ve kuzenleri [teyze çocukları] Şahin ve Hagop, (Samuelyan) soykırımdan önce, Philadelphia’da Garabed ile bir araya gelirler. Gadar’ın kardeşi Benjamin o sıralarda Balkanlara seyahat edip Trstenik’e (günümüzde Sırbistan’da) yerleşir. 

Ermeni göçmenlerin, doğup büyüdükleri köylere yardım amacıyla, gittikleri topraklarda hemşeri cemiyetleri kurmaları alışılmadık bir şey değildi. Garabed, Arakel Melkonyan ve Garabed Pogaharyan’ın, Birinci Dünya Harbinden hemen önce Şepik Derneği’ni kurdukları kanaatindeyiz. Bu dernek, okula destek olmak için Şepik’e para gönderir. Garabed haznedar, Arakel başkan, Garabed Pogaharyan ise sekreterdir.

Harpten sonra derneğin adı Şepik’i Yeniden İnşa Derneği olarak değiştirilir. Soykırımdan sağ kurtulan Şepiklileri yerleştirmek ve onlara yardım sağlamak için çaba harcanmış olması kuvvetle muhtemeldir. Arapkir Derneği ise, 1920’lerin ortalarından başlayıp sonlarına kadar, Erivan [Ermenistan] dışında yer alacak olan Nor Arapgir’i [Yeni Arapkir] geliştirmeyi üstlenir. Şepik’i Yeniden İnşa Derneği, Nor Şepig (Yeni Şepik) diye adlandırılan bir bucakta birkaç konut inşası için 3.000 Dolar sağlar.

Garabed, 1960’ların ortalarında, üyelerinin çoğu ölüp her türlü faaliyet sona erdikten çok sonra, Şepik’i Yeniden İnşa Derneği’nin kalan paralarını Poladyan'ın Arapkirli Ermenilerin Tarihi (Antranig L. Poladyan, Պատմութիւն հայոց Արաբկիրի [Badmutyun Hayots Arapgiri], New York, Baykar Matbaası, yay. Amerika Arapkirliler Cemiyeti, 1969, 1019 s.) adlı kitabının yayınlanmasını desteklemek için Arapkir Derneği’ne bağışlar.

Birinci Dünya Harbi bittikten hemen sonra Gadar’ın başına neler geldiğini tam olarak bilmiyoruz. Kısa bir süre için Arapkir bölgesine dönmüş olabilir. 1920’de Urfa’ya dönmüş ve 1923’te Halep’e ulaşmış idi. Bu sayfada verilen, 1923’te Halep’te çekilen bir fotoğrafta birlikte görüldüklerine göre, üvey kız kardeşi Vartanuş ile bir noktada kavuşmuşlardı. Gadar, 1924’ün sonunda, Beyrut üzerinden Marsilya’ya gider. 

Fransa’da iken muhtemelen akrabalarla kalır. Bir fotoğrafta, kocasının kuzini Luiz Parigyan ile görülmekte. Luiz’in babası Krikor Parigyan ve annesi Verjin’in de Antranig, Parunag, Samuel, Hagop ve Hovhannes adlarında beş oğulları vardı. Krikor, Garabed’in amcalarının en yaşlısı olup İstanbul’da hatırı sayılır bir işi vardı ve hiç kuşku yok, soykırımdan kurtulması için aileye yardım etmişti. Aile Fransa’ya gidip gelmeyi sürdürür; Verjin’in Fransa’da öldüğü kanaatindeyiz.

Garabed’in, Şepik’i Yeniden İnşa Derneği’yle çalışmasının bir yardımı dokunmuş olabilirse de, karısının soykırımdan sağ kurtulduğunu ne zaman ve nasıl öğrendiği bir muamma. 1922’de vatandaşlık için müracaatta bulunur ve 1924’te Amerikalı olur. Bu sırada Gadar’ın hayatta olduğunu bilmemektedir ve neden sonra onu Aralık 1911’den beridir ilk kez görmek için 1925 ilkbaharında Fransa’ya seyahat eder.

Amerika Birleşik Devletleri, Birinci Dünya Harbinden sonra göçmenliği sıkılaştırdı ve kota sisteminde kabul görmek hayli zorlaştı. Gadar’ın şimdi bir Amerikan vatandaşının karısı olması kotaya dâhil edilmesinin yolunu açar. Marsilya’daki Amerikan konsolosluğundan vizesini alması için gerekli tüm formaliteleri yerine getirmesi 1926 yılının Ocak ayını bulur. Resmi belge yerine, meşru hükümet faaliyetine birkaç yıl önce son vermiş olmasına rağmen,  Ermenistan Cumhuriyetince yeni tanzim edilen bir pasaport kullanır.  Bu, vatansız Ermenilerin seyahat belgesi elde edebildikleri bildik bir yöntem olsa gerekir.

Garabed yakın arkadaşı Arakel Melkonyan ile 1920 başlarında bir bakkaliye işinde karşılaşır. Gadar, 1926 yılı başlarında, Oxford Street’teki evde onlarla bir araya gelir. Arakel’in karısı Markırid 1926 sonunda göç eder.

Garabed ve Gadar’ın Elizabet (Garabed’in annesinin adı verilir) ve Margaret (Garabed’in ablasının adı verilir) adlarında iki kızı olur. 1920 yılı sonlarında, Oxford Street’teki bir başka eve, ardından da 1930 sonlarında Philadelphia’nın farklı bir yerine taşınırlar. Orada, Kaliforniya’nın Fresno kentine taşındıkları 1945 yılına kadar büyük bir başarıyla yürüttükleri kendi köşe bakkal dükkânlarını açarlar.

Garabed 1973’te vefat eder. Hayatta kalan Gadar, 1991’e kadar yaşar.

Bu, büyükannem Gadar (Kaprielyan) Parigyan'ın 1926’dan kalma pasaportunun bir sureti.

• Büyükannem Fransa’ya Eylül 1924’te varır.
• Büyükbabam onu 1925 ilkbaharında ziyaret eder.
• Büyükannem 1926’nın Ocak ayında, Amerika’ya seyahat etmek için gerekli her türlü geçiş izni ve onaya sahip olur.

Birleşik Devletlere seyahat ettiği zaman, geçiş belgesi olarak Birinci Ermenistan Cumhuriyetine ait bu pasaportu kullanır.

Bu fotoğrafta Gadar Kaprielyan (sonradan Parigyan) Parigyan ailesi fertleriyle birlikte görülmekte.

Ayaktakiler soldan sağa: Gadar Parigyan, Vartanuş Malumyan, Hatun Parigyan, Lüsi, Hagop, Elizabet, Hısguhi (İsguhi?), Şınorhig Ayradzyan ve Arşaluys. Sağ tarafta oturan adam, Apraham Parigyan. Soldan üçüncü çocuk Barnug ve sağda, Apraham’ın ayak dibinde oturan Oskyon (Vosgiyan?).

Bu, aynı gün çekilen bir başka fotoğraf; benim koleksiyonumdaki fotoğraflardan değil. Uzak bir kuzenimin izine rastlamam ve aynı aile fertlerinden bazılarıyla 1913’te, yani aynı zamanda çekilmiş olan fotoğrafları paylaşmamız dikkate değer. Kuzenimin annesi, fotoğrafın ortasındaki, saçları fiyonklu küçük kız.

Bu fotoğraf Jean Simon Khazaryan'ın koleksiyonundan (Fransa).

İşte detayları:

• Fotoğraf, yukarıdaki fotoğrafı çeken aynı fotoğrafçının eseri.
• Fon ve bazı elbiseler tıpatıp aynı olduğuna göre muhtemelen, Şepik’te, aynı gün çekilmiş.
• Dolayısıyla 1913 yılına ait.
• Fotoğrafta yer alanlar Ayradzyan ailesinin fertleri.
•Maryam Ayradzyan, Simon Ayradzyan’ın yegâne kızıydı. Kısa aile tarihinde Simon’dan kısaca bahsediliyor. 
• Maryam, Melkon Mikaelyan ile evliydi. Büyükannem Gadar Parigyan (doğumu Kaprielyan), hem Ayradzyanlar hem de Mikaelyanlarla akraba idi.
• Maryam ve Melkon, Ayradzan soyadını kullandılar çünkü Maryam’ın babası köyde hayli seçkin bir şahsiyetti.
• Kız çocuklarından bir diğeri, Dr. Eliza Melkon, önceden Amerika’ya göç ettiği için fotoğrafta yer almıyor. Eliza, Amerika Birleşik Devletleri’nin ilk Ermeni kadın doktoru oldu.

Ayaktakiler soldan sağa: kimliği bilinmeyen biri, Şınorhig Melkon (doğumu Ayradzyan) - Maryam’ın kızı, Minas Boğosyan - Arusyag’ın oğlu, Varsenig Khazaryan (doğumu Boğosyan) - Arusyag’ın kızı, Bedros Bağdasaryan - Verkin’in oğlu, Verkin Bağdasaryan- Maryam’ın kızı. Oturanlar soldan sağa: Vartanuş Malumyan (doğumu Ayradzyan) - Maryam’ın kızı, kucağında oturan büyük bir ihtimalle Jirayr Malumyan -  Vartanuş’un oğlu, Maryam Ayradzyan, Arusyag Boğosyan (doğumu Ayradzyan) - Maryam’ın kızı. Ön sıradaki küçük çocuklar, soldan sağa: Melkon Boğosyan - Arusyag’ın oğlu, Melkon Bağdasaryan - Verkin’in oğlu ve Barcuhi Tatosyan (doğumu Bağdasaryan) - Verkin’in kızı.

Yukarıda gösterilen iki aile fotoğrafının orijinalleri.

Bu, büyükannem Gadar Parigyan’ın (doğumu Kaprielyan), üvey kız kardeşi Vartanuş ile bir fotoğrafı.

• Fotoğraf 1923 tarihini taşıyor.
• Kendisi 1923’ten 1924’e kadar Halep’te idi.
• Bu onun elimizde bulunan, 1915 soykırımından sonraki ilk fotoğrafı.
• Üvey kız kardeşi Vartanuş ile birlikte görülüyor. Sürgünler sırasında birbirinden ayrılmış, yine de bir noktada yeniden kavuşmuşlardı.
• Diğer iki kadının adları bilinmiyor.

Vartanuş Kaprielyan, ayakta soldan ikinci; onun yanında duran, soldan üçüncü, Gadar Kaprielyan (sonradan Parigyan).

1. Bu, büyükannemin kardeşi Benyamin Kaprielyan’ın 1921’den kalma bir fotoğrafı.

• 1890 dolaylarında Şepik’te doğmuş idi.
• 1911’de Osmanlı İmparatorluğunu terk etmiş ve Balkanlarda ömrünü tamamlamıştı.
• Eski Yugoslavya’daki (günümüzde Sırbistan) Trstenik’te yaşadı. 

Evliydi ve bir oğul ile bir kızı vardı.

2. Büyükbabam Garabed Parigyan ile amcam Şahin’in Philadelphia’da çekilmiş bir fotoğrafları.

• Büyükbabam Garabed Parigyan 1888’de Şepik’te doğmuş idi.
• Büyükannem Gadar (doğumu Kaprielyan) Parigyan, her ne kadar bir belgede 1890 diye belirtilse de, 1894 ya da 1895’te yine Şepik’te doğmuş idi.
• Büyükbabam ile büyükannem Aralık 1910’da Şepik’te evlenmişlerdi.
• Büyükbabam 1911 yılı sonunda Amerika’ya gider ve Philadelphia’ya yerleşir.
• Büyükannem, adet olduğu üzere, kocasının akrabalarıyla Şepik’te kalır.
• Büyükbabamın kardeşi Mardiros Parigyan ve kuzeni Şahin Parigyan, kısa süre sonra onun ardından Philadelphia’ya gelirler.

İşte, 1920 öncesi bir tarihte Philadelphia’da çekilen fotoğraftaki kişiler: 
Soldan sağa: Garabed Parigyan ve Şahin Parigyan.

Gadar’ın üvey kız kardeşi Vartanuş, büyükanne Gadar (doğumu  Kaprielyan) ve Luiz Parigyan’ın bir fotoğrafları.

• Büyükannem Halep’ten Toulon’a (muhtemelen Beyrut üzerinden) seyahat eder ve 1924 yılında bir tarihten 1926’nın başlarına kadar Marsilya’da kalır.
• Bu fotoğraf, Fransa’da ikamet ettiği sırada çekilmişti.
• Resimde büyükbabamın Fransa’da yaşayan kuzini Luiz Parigyan ile birlikte görülüyor.

Ayaktakiler, soldan sağa: Vartanuş Kaprielyan ve Luiz Parigyan. Ortada oturan, Gadar Parigyan.

Gadar Kaprielyan’ın Fransa’da sicil kütüğüne [Registre d'immatriculation] geçirildiğinin 5 Eylül 1924 tarihli şahadetnamesi. Gadar’ın anne ve babasının adları: Mıgırdiç Kaprielyan ve Varvar Ayradzyan da şahadetnamede yer almaktadır. Aynı zamanda, Gadar’ın Garabed Parigyan ile evli olduğu belirtilmiş.

Bu, büyükbabam Charles Parigyan ile Arakel Melkonyan’ın Philadelphia, Oxford Street’teki bakkal dükkânlarında çekilmiş bir fotoğrafları. 

• Fotoğraf aşağı-yukarı 1920’lerin ortalarına ait.
• Büyükbabam, Arakel Melkonyan ile iş ortağıydı.
• 1930’larda ailesini Philadelphia’nın bir başka tarafına taşır ve kendi bakkal dükkânına sahip olur.

Fotoğraftakiler, soldan sağa: Arakel Melkonyan ve Charles Parigyan.

Şepig Derneğinin kurucu ortakları.

Bu, büyükbabam Garabed Parigyan ile Şepig Derneğinin diğer iki kurucusunun birlikte çekildikleri bir fotoğraf.

• Kanaatimize göre, Şepig Derneği, Philadelphia’da Birinci Dünya Harbinden hemen önceki yıllarda kurulmuş idi.
• Derneğin kurucu ortakları Arakel Melkonyan (Başkan), Garabed Parigyan (Haznedar) ve Garabed Pogaharyan (Sekreter) idi. Kaynak: Sarkis Bakhtigyan (editör), Vosgekedag [Ոսկեգետակ (Altın Irmak)], Yıllık, Beyrut, 1948.
• Bu hemşeri örgütü, ilk yıllarda, Şepik’teki okula destek olur.
• Harpten sonra, derneğin adı Şepik’i Yeniden İnşa Derneği olarak değiştirilir. Her ne kadar elimizde bu konuda bir kayıt bulunmuyorsa da soykırımdan sağ kurtulan Şepiklileri yerleştirmek ve onlara yardım sağlamak için çaba sarfedilmiş olması ihtimal dâhilindedir.
• Arapkir Derneği,1920’lerin ortaları ile sonları arasındaki sürede, Erivan dışındaki Nor Arapgir’i [Yeni Arapkir] geliştirmeyi üstlenir. Şepik’i Yeniden İnşa Derneği, Nor Şepig (Yeni Şepik) diye adlandırılan bir bucakta birkaç konut inşası için 3.000 Dolar sağlar. Kaynak: M. Bedrosyan, New Arapgir - historic and statistical information; new information  about the district constructed near Yerevan (with illustrations and maps) [Yeni Arapkir- tarihi ve istatistiki malumat; Erivan yakınlarında inşa edilen ilçeye dair yeni malumat (resim ve haritalar ile)], Kahire, 1937.
• Büyükbabam Garabed, üyelerinin çoğu ölüp her türlü faaliyet sona erdikten çok sonra, Şepik’i Yeniden İnşa Derneği’nin kalan paralarını Poladyan'ın Arapkirli Ermenilerin Tarihi adlı kitabının yayınlanmasını desteklemek için Arapkir Derneği’ne bağışlar. Kaynak: Poladyan, Arapkirli Ermenilerin Tarihi (Պատմութիւն հայոց Արաբկիրի [Badmutyun Hayots Arapgiri]), Bölüm XIV, Başlık 3.

Fotoğraftakiler, soldan sağa: Garabed Hagop Pogaharyan (Amerikan vatandaşlığına geçtikten sonra adını-soyadını Charles Hagopyan olarak değiştirir), Arakel Melkonyan ve Garabed (Amerikan vatandaşı olduktan sonra adını Charles yapar) Parigyan.

“Şepik Derneği” zarfı ve “Şepik’i Yeniden İnşa Derneği, Arapkir” antetli bir kağıt.