Movses Telfeyan Arşivi - Los Angeles
Yazan : Sofi H. Khaçmanyan, 15.06.20 - çeviren: Arlet İncidüzen
Kayseri şehrinde yaşayan Ermeniler aslen zanaat ve ticaretle uğraşmaktaydılar. Bu faaliyetler arasında çeşitli malların ithalat ve ihracatı, mimarlık, marangozluk, oymacılık, kuyumculuk, boyacılık, terzilik, dokumacılık, ipekçilik, kasaplık vb özellikle sayılabilir. [1]
Kayseri Ermenileri uyumlu iş insanları olduklarından 19. yüzyıl başlarında belirli bir konuma ve varlıklı bir yaşama ulaşmış, ticaret piyasasına hakim bir pozisyondaydılar.
Arşak Alboyacıyan “Badmutyun Hay Gesaryo” [Kayseri Ermenileri Tarihi] isimli kapsamlı eserinde geniş yer ayırdığı Kayserili zenginler arasında Kazaz Sarkis Telfeyan ile oğulları Garabed ve Movses Telfeyan ve ailelerinden de bahsetmektedir. Bu çalışmada ailenin Büyük Felaket öncesi ve sonrasındaki faaliyetlerine de yer verilmiştir.
Telfeyanlar ve 19. Yüzyıl Sonunda Kayseri’deki Halı İhracatının Gelişmesi
Garabed ve Movses Telfeyan 19. yüzyılın ikinci yarısında babaları Kazaz Sarkis’in kurduğu ipek ticareti işinin devam ettirmekteydiler. Merkez Asya’dan, İran’dan Kayseri’ye ham ipek, kumaş ithal edip bunları iç pazarın yanı sıra İstanbul ve Avrupa’nın çeşitli şehirlerine de satmaktaydılar. Ne var ki ipek ticareti genel piyasada bir düşüş yaşadı. Bu şartlar altında Telfeyan kardeşler atik tüccarlar olarak hızlı davranarak halı ithalatına, daha sonra da halı imalatına yöneldiler ve kendi dönemlerinde bu iş bir patlama yaşadı.
Halıcılık genel manada Kayseri’de önemli bir “zanaat” olarak 19. yüzyıl ortalarında büyük bir ivme kazandı. Hepi topu 7-10 yıl içinde Kayserili fakir ve orta sınıfa mensup her bir Ermeni aile bir halı tezgâhı sahibi oldu. [2] Telfeyanların yanı sıra bir dizi tüccar aile de halı ticaretiyle uğraşmaya başladı. Bunun başlıca nedeni, Kayseri’de narin yün ve ipek işlemelerle hazırlanmış, doğal boyalarla boyanmış doğu stili halıların kaliteleriyle İran halısıyla yarışmaya başlaması ve Avrupa’da büyük rağbet görmesiydi. Bu sayede bu halılara karşı çok büyük bir talep oluştu. [3]
Alboyacıyan’ın kitabında Telfeyanlar hakkında aktardığı ailevi, toplumsal ve mesleki verilerin, bugün Amerika’da yaşayan aile üyelerinin aktardığı aile geçmişine ait bilgilerle tamamen uyuştuğunu belirtmek gerekir. Şimdi bu tüccarlar hakkında bilinen verileri ve ayrıntıları aktaralım.
Kazaz Sarkis Telfeyan
Kazaz Sarkis Telfeyan hakkında günümüzde Los Angeles’ta yaşayan akrabaları çok az bilgi sahibi. Doğum tarihi 1814 ancak ölüm tarihi bilinmemektedir. Karısının ismi de bilinmemektedir. Ancak Arşak Alboyacıyan’ın aktardığı bilgilerden anlaşılmaktadır ki kendisi 19. yüzyıl başlarında Kayseri’nin en önde gelen tüccarları arasındadır ve yörenin ticaret hayatının önemli temsilcilerinden biridir. Kazaz Sarkis, ağırlıklı olarak İstanbul ve Bursa’da büyük ölçekli ipek ticaretiyle uğraşmaktaydı. Kayseri’nin Protestanlığı seçen ilk Ermenilerindendir ve Protestan Ermenilerin en önemli simalarından biri olmuştur. [4]
Ayrıca hayırsever biri olarak da bilinmektedir. Kazaz Sarkis, bölgedeki Ermeni gençlerinin eğitim göreceği bir yüksekokul kurulmasını da arzulamıştır. Bu nedenle Kayseri’deki Arkeos Yüksekokulu’nun kurucularından biri olmuştur. [5] Yukarıda da belirtildiği gibi bu ünlü tüccarın Garabed ve Movses Telfeyan isimlerinde iki oğlu vardır ve bunlar babalarından devraldıkları işi daha da büyüterek Kayseri’nin en bilinen ve büyük tüccarları olmayı başarmışlardır. Kazaz Sarkis’in Mariam isimli bir de kızı vardır. [6]
Garabed Telfeyan ve Nuritsa Sarafyan-Telfeyan
Sarkis Telfeyan’ın büyük oğlu Garabed Telfeyan (1832-1906) ilkokulu Kayseri’deki Ermeni okulunda okumuştur. 1865 tarihinde Kayseri’nin tanınmış ailelerinden birinin kızı olan Nuritsa’yla evlenmiştir. [7] Garabed çok cesur bir tüccardır ve “girişimci ruhu” “Kayseri’nin dar ufku”na sığamamış ve kardeşinden on yıl önce İstanbul’a taşınmıştır. [8] İleride çocuklarının iyi eğitim almalarını sağlayarak işini giderek İstanbul’dan New York’a taşımış ve yeni dükkânlarının idaresini çocuklarına teslim etmiştir. Daha sonraysa kalabalık ailesinin tamamıyla birlikte Amerika’ya taşınmış [9] ve burada varlıklı bir hayat sürmeyi başarmıştır. [10] 5 oğlu ve 3 kızı olmuştur; oğulları: Sarkis Telfeyan (1864-1914), Hovhannes Telfeyan (1868-1924), Miren Telfeyan, Hrant Telfeyan (1878-ölüm tarihi belirsiz), Albert Telfeyan (1881- ölüm tarihi belirsiz). Alboyacıyan kızları hakkında çok az bilgi aktarmaktadır. Garabed’in kızlarından sadece Nazen ve Asanet’in isimleri bilinmektedir.
Kazaz Sarkis’in ardından Garabed babasını örnek alarak Kayseri ve İstanbul’da Ermeni toplumu yararına bir dizi girişimde [12] bulunmuştur ve kendi soyundan gelenler de Birleşik Devletler’de bu hayırsever tavrı sürdürmüşlerdir.
Setrak Timuryan ve Nazen Telfeyan-Timuryan
Burada Kayserili meşhur halı tüccarı Setrak Timuryan’dan da bahsetmek gerekir çünkü kendisi Garabed Telfeyan’ın kızlarından Nazen’le evlenir. Bu ailenin hikâyesi ve arşivi bu araştırma sırasında ele alınmaya değer niteliktedir. Timuryan da diğer Kayserili işadamları gibi halı üretimine geçmeden önce başlıca olarak İran’dan ve Kayseri civarından topladıkları halıların ticaretiyle uğraşıyordu. [13] Timuryan sadece başarılı ve yetkin bir tüccar değildir, aynı zaman eğitimli bir şahsiyettir. Eldeki verilerden anlaşılmaktadır ki Kayseri’de yayınlanan gazete ve dergilerle yazışmaları olmuştur. Timuryan ayrıca eski halılardan da anlamaktadır ve çok iyi bir koleksiyona sahiptir. Koleksiyonuna ait halıların bazıları Los Angeles’ta yaşayan torunu Nazeli Elmasyan’ın yanındadır.
1. Kayseri, 1888. Setrak Timuryan (sağda oturan), Nazen Timuryan-Telfeyan (ortada, ayakta, Setrak’ın karısı). Fotoğraftaki küçükler çiftin çocukları. Solda oturan Hovhannes Ağa Kelegyan. (Nazeli Elmasyan arşivi)
2. Setrak Timuryan (ortada) iki oğluyla birlikte yazıhanesinde, muhtemelen 1910, New York. (Nazeli Elmasyan arşivi)
Movses Telfeyan ve Akabi Ohanyan-Telfeyan
Kazaz Sarkis’in küçük oğlu Movses Telfeyan (1844-1900) ilkokulu Kayseri’deki Surp Sarkis Kilisesi’nin bitişiğindeki Hagopyan Okulu’nda okumuştur. Ayrıca özel ders alarak Yunanca öğrenmiş, kıvrak bir tüccar ve önemli bir hayırsever olmuştur. Movses’in ailesi de ağabeyininki gibi kalabalık bir ailedir (5 kız ve 1 erkek çocuğu olmuştur). [14]
Movses, başlangıçta birinci kalite kilim üretimi yapan ilk kişi olmuş ve daha sonra da halıcılık yapmaya başlamıştır. Kilimler, halıya göre daha basit yapıda yün veya ipekten dokunan, genellikle de renkli şerit motifleri olan yaygılardır. Daha çok yatak ve masa örtüsü veya perde amacıyla kullanılmışlardır. Dokunduktan sonra bazı kilimlerin üzerine iğne işiyle çeşitli işlemeler yapılırdı. Telfeyanların kilimleri de böyleydi. Halıcılığın parlak olduğu dönemde M. Telfeyan’ın atölyesinde 200 kadar tezgâh işlemekteydi. Bu tezgâhların başında da 200’den fazla Ermeni, Rum ve Türk işçi çalışmaktaydı. M. Telfeyan hayatı boyunca Ermeni toplumunun çok sayıda eğitim ve dini faaliyetlerine destek olmuştur.
Karısı Akabi, vefatından sonra kocasının hayırsever girişimlerini sürdürmüştür. Ailede anlatılanlara göre Akabi M. Telfeyan halı atölyesinin baş idarecilerinden biridir. Kayseri’de azimle kocasına işlerinde yardım eden, işletme idaresinde yer alan az sayıdaki kadından biridir. Akabi aynı zamanda halıların kalitesi ve modelleriyle de ilgilenmiştir. Bu, Kayseri için alışılmamış bir durumdur. Aile üyeleri büyükannelerinden büyük bir saygı ve gururla bahsetmektedir. Tina Demirciyan büyükannesinden Akabi’nin halı veya kilim dokumakta çok usta olduğunu ve gerektiği durumlarda çalışanlara yardım edip, işin inceliklerini öğrettiğini duymuştur. Ailenin bildiği kadarıyla Movses Telfeyan’ın Protestanlığı seçmesinin sebebi de Akabi’dir.
M. Telfeyan 1895-1896 tarihlerinde Kayseri’de yaşanan Ermeni katliamlarından sonra ailesiyle birlikte İstanbul’a göç etmek zorunda kalmıştır. Burada da aynı işi sürdürmeyi denemiştir. [15] Hatta Bulgaristan’da da bir şube açmış ancak başarılı olamamıştır. Umutsuzluğa kapılıp hastalanmış ve 1900 tarihinde vefat etmiştir. O tarihte çoğu evli olan çocuklarının hemen hepsi çeşitli Avrupa ülkelerine göç etmiştir. İçlerinden ikisi New York veya Amerika’nın doğu eyaletlerine yerleşmiş; bu aile üyelerinin bazıları da daha sonra Los Angeles, Kaliforniya’ya geçmiştir. [16]
1. Mannig Telfeyan (daha sonra Keçyan) solda, Viktorya Telfeyan (daha sonra Dilsizyan) sağda, 1898, İstanbul. (Tina Demirciyan arşivi)
2. Önde, sağda Viktorya’nın oğlu Sarkis’in elini tutan Akabil, üstte ise Mannig kızıyla birlikte, İstanbul. Fotoğraf: Sebah (Pera, İstanbul). (Tina Demirciyan arşivi)
3. Viktorya Telfeyan-Dilsizyan, İstanbul, 1905 veya 1906. Fotoğraf: Sebah (Pera, İstanbul). (Tina Demirciyan arşivi)
Telfeyanlar ve 1895-1896 Kayseri Kaliamları
Garabed’in ailesi 1885’te memleketten ayrılmış olsa da Movses bu tarihlerde hâlâ Kayseri’de yaşamakta ve çalışmaktadır. 1895 tarihinde Sultan Abdülhamid tarafından düzenlenen katliamlar sırasında Movses iş nedeniyle şehirde değildir. O korkunç hadisenin yaşandığı sabahın erken saatlerinde bütün çocukları ve torunlarının ikisi henüz uykudadır. Akabi mutfak penceresinden Türk güçlerinin komşu Ermeni evlerini ateşe verdiğini ve kendi evlerine doğru yaklaştığı görür. [17] Akabi cesurca evini ve ailesini korumak için gereken önlemleri alır. Evdeki çocukları hemen evin bodrumuna göndermiş, yetişkinlere ve 5 hizmetlisine silah dağıtmış ve kendisi de bir silah alarak evin tüm pencerelerinden dışarıya ateş açmalarını emretmiştir. Böylece evi koruyan kalabalık bir ekip olduğu izlenimi yaratacaktır. Hepsine sadece yere ateş açmalarını, kimseyi öldürmemelerini, sadece saldırganların eve yaklaşmalarına izin vermemelerini tembihlemiştir sıkı sıkıya.
Ne var ki saldırganlar içinde kadınların ve çocukların bulunduğu yandaki evi çoktan ateşe vermiş kendilerine doğru yaklaşmaktadır. Kıdemli bir Türk asker olay yerine varmasa muhtemelen Akabi saldırganlara uzun süre dayanamayacaktı. Bu asker Telfeyanları tanıyan biridir ve Movses Telfeyan’ın hep yerli Türklere iş verdiğini söyleyerek çetenin onları rahat bırakmasını emreder. Böylece aile olası bir katliamı ucuz atlatmıştır.
Ailenin geçmişinde yaşanan bu olayları ve hatıraları gelecek nesillere aktaran en küçük kızları Mannig olmuş. Biz de bu bilgileri Tina Demirciyan’dan edindik.
Yine aile içinde aktarılan tanıklıklara göre Movses, oğlu Sarkis’le seyahatten döndüğünde olanlardan haberdar olur ve şehirdeki olumsuz havayı görüp Kayseri’den bir an önce ve temelli ayrılmak zorunda olduklarını anlar. Anlatıldığına göre “Biz artık burada kafamızı yastığa koyamayız” demiştir.
Movses 1896’da baba ocağını bırakıp ailesiyle birlikte kozmopolit bir şehirde daha güvenli bir hayat kurabileceklerine inanarak İstanbul’a gelmiştir. Bahsi geçtiği üzere varlığının büyük bir kısmını kaybeden ve büyük bir ümitsizliğe kapılan Movses İstanbul’a geldikten iki yıl sonra hastalanır ve burada ölür. Kızlarından ikisi, Filor ve Ovsanna zaten aile Kayseri’deyken evlenmiştir. Ovsanna, kocasıyla birlikte ABD’ye yerleşmiştir. Hayganuş evlenip İtalya’ya yerleşmiştir. Oğlu Sarkis de o sırada evlidir ve o da varını yoğunu kaybettiğinden İtalya üzerinden Fransa’ya göç etmiştir.
1. Viktoryan Telfeyan (daha sonra Dilsizyan), muhtemelen 1910, İstanbul.
2. Mannig Telfeyan (daha sonra Keçyan), muhtemelen 1910, İstanbul.
1. Mannig’in ailesi, İstanbul. Mannig Telfeyan-Keçyan (solda) ve kocası Sarkis Keçyan. Ortada, solda sağa çocukları: Asdene, John ve Şahine. Fotoğraf: Sebah (Pera, İstanbul). (Tina Demirciyan arşivi)
2. Nazen Telfeyan-Timuryan (sağda) kız kardeşi Asanet’le birlikte. (Nazeli Elmasyan arşivi)
Telfeyen Ailesi Amerika’da
İstanbul’da Movses Telfeyan’ın işini oğlu Sarkis yürütmüştür. Sarkis sadece halı ticaretinde başarılı olmakla kalmaz, büyük bir mal varlığı da edinir. Kemalistler şehre girmeden kısa bir süre önce, 1922’de İtalya’ya taşınmış ve buradan da Paris’e geçmiştir. Türk otoriteler onun mallarına “sahipsiz mal” olarak el koymuştur.
Movses Telfeyan’ın aile üyelerinden bazıları 1930’lu yılların sonlarında ve bazıları da 1945 tarihinde rüşvet vererek pasaport edinip İstanbul’dan ayrılabilmişlerdir. Garabed’in ailesi zaten Amerika’ya göç etmiş, ağırlıklı olarak New York’a yerleşmiştir. Oğulları burada halıcı dükkânları açmıştır. Garabed’in kızı Nazen ile kocası Setrak Timuryan ailece New York’tan Kaliforniya’nın Fresno şehrine geçmiştir. Buradan da nihai olarak Los Angeles’a yerleşirler. Nazen’in kızı Kalenig Timuryan-Elmasyan’ın 1930’da satın aldığı evde günümüzde kızı Nazeli Elmasyan yaşamaktadır. Nazeli’nin büyükbabası Setrak Timuryan da son yıllarını bu evde geçirmiş ve burada hayata veda etmiştir.
Garabed Telfeyan ile Movses Telfeyan’a ait “Ermeni Kıyafetleri ve Tekstili”ne Dair İki Arşiv
Garabed ve Movses, aileleriyle birlikte farklı tarihlerde Türkiye’ye terk ederken yanlarına kendileri için önemli olan eşyalarla birlikte ailenin hayatta olan ve vefat etmiş üyelerine ait birçok kişisel eşyayı da almışlardır. Her iki ailenin de kadınları bu yadigârları, her türlü zorluğa, şehirden şehre, eyaletten eyalete taşınmalarına rağmen günümüze kadar muhafaza etmişlerdir. Movses Telfeyan ile Garabed Telfeyan ve kızlarının ailesine, torunlarına ait bu koleksiyon günümüzde Los Angeles’ta bulunmaktadır.
1990’lı yılların sonlarında Movses’in torunu Vicky ve Vicky’nin kızı Tina, anne ve büyükanneleri Şahine Dilsizyan’ın New York eyaletinin Whitestone şehrindeki evinin çekmecelerinden o uzun yıllardır muhafaza edilen bohçaları çıkarınca, Movses Telfeyan’ın aile hikâyesi Amerika’da bir dizi uzmanın dikkatini çekmiştir. Şahine bu bohçalar içinde annesi Mannig ile teyzesi Viktorya’ya ve diğer aile üyelerine ait Kayseri ve İstanbul’dan getirilmiş değerli eşyaları saklamıştır.
Mannig, Movses Telfeyan’ın en küçük kızıdır; Şahine ise Mannig’in en küçük kızıdır. Vicky, Şahine’nin kızı, Tina ise Vicky’nin kızıdır. Movses Telfeyan’a ait bu arşivi nesilden nesle aktarıp koruyan kadınlar bunlardır. Viktorya da Movses ile Akabi’nin kızıdır ve Sarkis isminde bir oğlu vardır.
Bu eşyalar arasında çok değerli ipek halılar da bulunmaktadır [18] ki bunlardan biri (2x1.22 m) Akabi tarafından kızı Viktorya’ya düğün hediyesi olarak, diğeri ise oğlu Sarkis’e –sebebi bilinmemektedir- verilmiştir. Bu arşivde Mannig’e ait uzun püsküllü kare formda ipek bir halı daha bulunmaktadır. Mannig bunu piyano örtüsü olarak kullanmıştır. Ailede aktarılan bilgiye göre bu halılar Movses Telfeyan’ın atölyesinde, aile 1896’da Kayseri’den uzaklaşmadan önce dokunmuştur. Bohçalardan birinden muazzam işlemelere sahip iki tane kilim de çıkmıştır. Bunlar Tina’nın babaannesine aittirler ve Tina’nın Kayserili babasının aktardığına göre bu kilimler de büyük olasılıkla Movses Telfeyan’ın işletmesinde dokunmuşlardır.
Telfeyan ailesine ait bu zengin arşivin incelenmesi için 1999 tarihinde Los Angeles’ta aslen Movses Telfeyan’ın ailesinin eşyalarını incelemeyi amaçlayan “Armenian Dress and Textile project” [Ermeni kıyafet ve tekstil projesi] kurulmuştur. Bu arşivde halılar haricinde, aile üyelerine ait çok sayıda değerli eşya, elbise, ayakkabı, değerli süsler, örtüler, kutular, şık hamam eşyaları, sayısız kıymetli ziynet, önemli günlere ait özel eşyalar, fotoğraf, yazı vb. bulunmaktadır. Muhafaza edilmiş olan eşyaların büyük çoğunluğu Movses’in kızları Mannig ve Viktorya’ya aittir. Yukarıda bahsedildiği gibi bu arşiv Mannig’in kızı Şahine tarafından korunmuştur. Şahine’den sonra kızı Vicky Demirci’ye miras kalan bu eşyalar, ondan da torunu Tina Demirciyan’a (Resim 11) geçmiştir. Bu arşivin tamamı Vicky’den sonra Tina’nın Kalifoniya, Glandale’deki evinde muhafaza edilmektedir.
Garabed Telfeyan’ın kızlarından Nazen Telfeyan-Timuryan’ın ailesine ait arşiv, “Armenian Dress and Textile project” etkinliği sayesinde Glandale'deki Brand Kütüphanesi'nin Doctor's House binasında düzenlenen sergilerden birini ziyaret eden Nazeli Elmasyan anneanne tarafından Telfeyan olduğunu ve evinde burada sergilenen eşyalara benzer çok sayıda nesne olduğunu söyleyince ortaya çıkmıştır. Nazeli, Garabed Telfeyan’ın kızı Nazen ile kocası Setrak Timuryan’ın 95 yaşındaki torunudur. Bu eşyalar Nazeli’ye Nazen’in kızı olan annesi Kalenig Timuryan-Elmasyan’dan kalmış. [19] Nazeli Elmasyan’ın aile arşivi de yine ailenin bu koldaki üyelerine ait çeşitli eşya, fotoğraf ve yazı bakımından zengindir. Nazeli “Armenian Dress and Textile Project”in yardımlarıyla bu arşivin büyük bir kısmını Kaliforniya'nın Mission Hills şehrinde bulunan “Ararat” müzesine bağışlamıştır ve bu eşyalar hâlâ burada sergilenmektedir.
1. Movses Telfeyan’ın kıyafetlerinden örnekler, Kayseri.
2. Deri astarlı ipek-kadife palto, muhtemelen Akabi Telfeyan’a ait, Kayseri.
3. Viktorya Telfeyan’ın siyah ipek-kadife elbisesi, İstanbul.
Telfeyan Ailesi Arşivlerinin Koruyucuları
Garabed Telfeyan’ın torunu Nazeli, annesinden yadigâr, Kayseri’den getirilmiş ahşap, oymalı ve numaralı sandıklarda saklanan eşyaları özenle korumuştur.
Nazeli, Tefleyanlar hakkında fazla bir bilgiye sahip değildir. Annesi Kalenig çok iyi eğitimli biri olmasına rağmen ailesinin başına gelenleri anlatmamayı tercih etmiş. Kızının Amerika toplumuna hızlı ayak uydurmasını arzu etmiş ve dahası kızına Amerika Birleşik Devletleri Deniz Piyade Kolordusu hastanesinde hizmet etmesini önermiştir. Nazeli büyükbabası Setrak Timuryan’ı çok iyi hatırlıyor ve ondan heyecanla bahsediyor. Nazeli, Timuryan’ın odasını da anne-babasının ve erkek kardeşinin odaları gibi günümüze kadar eşyalarıyla birlikte olduğu gibi saklamış. Hizmetini ve eğitimini tamamladıktan sonra Nazeli öğretmenlik yapmış. Evin odalarını neden hiç değiştirmeden, özenle sakladığı sorulduğunda, Nazeli bunların, annesi ve ailesinden kalan, kalbini ısıtan tatlı hatıraları olduğunu ve onlarla gurur duyduğunu söylüyor. Bir asrı devirmek üzere olan Nazeli, bugün insanların sakladığı eşyalarla ilgilenmesinden ve onların “Ararat” müzesinde güvenle sergileniyor olmasında büyük mutluluk duymaktadır.
Movses ve Akabi Telfeyan ailesine ait arşivin büyük bir kısmı bahsettiğimiz gibi kızları Viktorya ve Mannig’e aittir. Viktorya 26 yaşında vefat etmiş ve geride oğlu Sarkis’i bırakmıştır. Viktorya’yla birlikte büyüyen ve ona çok bağlı olan Mannig, ona ait bütün eşyaları, çeyizinin hiç kullanılmamış parçalarını bile saklamaya karar vermiştir. Mannig kendi iki kızıyla birlikte, sevgili kız kardeşinin oğlu Sarkis’i de büyütmüştür. Aileyi ve malvarlığının bir arada tutabilmek için Mannig küçük kızı Şahine ile Sarkis’i evlendirmiştir. Şahine’nin kızı Vicky’yle yapılan son görüşmelerden birinde Vicky, Mannig’in kızı Şahine’ye Ermenice harflerle Türkçe bir mektup yazarak, aile tarihini taşıyan bu eşyalara gözü gibi bakmasını vasiyet ettiğini aktarmıştır. Tina’nın aktardığına göre ailenin diğer yaşlı kadınları da zamanla kendilerine ait bazı eşyaları da güven duydukları Şahine’ye teslim etmişlerdir. Arşivin bu denli büyük olmasının sebebi budur. Bu makalede yayınlanan eşyalar asıl arşivin bir kısmını teşkil etmektedir. Şahine, kendisine emanet edilen eşyaları yaklaşık 50 yıl muhafaza etmiştir.
Şahine’nin kızı Vicky Ermenice bilmektedir ve o da aile yadigârlarını koruyanlardan biridir. Evinde Kayseri’den getirilmiş çok sayıda halı bulunmaktadır ve o da ailesi hakkında hatırladıklarını anlatarak Tina’ya aktarmaktadır.
M. Telfeyan arşivinin günümüzdeki koruyucusu Tina’dır. Tina, Movses Telfeyan’ın mirasını ve ailesinin hatırasını yaşatan ve kendisine emanet edilmiş bu arşive çok özen göstermektedir. O aynı zamanda ailesine ait anıları da korumaktadır. Büyük büyükannesi Mannig ve büyükannesi Şahine’yi çok iyi hatırlamaktadır. Mannig, Tina 11 yaşındayken vefat etmiş. Çocukluğunda, yazın ziyaretine gittiği Şahine bohçaları bir bir açıp içinde sakladığı kıyafetler, elişleri ve diğer eşyalar hakkında bildiklerini Tina’ya anlatırmış. Mannig, Şahine ve Vicky’den aktarılanlar Tina’nın zihninde tazeliğini koruyor ve Tina bazen bunları esin kaynağı olarak kullanıyor. Bir şair olarak Tina, ataları tarafından korunan ve kendisine aktarılan bu geçmişi Ermeni toplumuna ve Amerika halkına ulaştırmayı deniyor.
Geniş Telfeyan ailesinin üyeleri katliamlar yaşayıp memleketlerinden uzaklara göçtüler çünkü artık “yastıklarını” oraya koyamayacaklarına kanaat getirmişlerdi. Telfeyan ailesinin iki kolunun kadınları, şans eseri ailelerine ait değerli hatıraları, Kayseri’nin zengin kültürünün parçalarını kaybolmaktan kurtarmayı başardılar. Bu eşyalar aynı zamanda Telfeyan ailesinin memleketleri Kayseri’de yaşadıkları hayatın da izlerini taşımaktadır.
1. Asdor Elmasyan ve Kalenig (evlenmeden önce Timuryan) Elmasyan, 1922-1923, Los Angeles.
2. Kalenig Elmasyan (evlenmeden önce Timuryan), 1922-1923, Los Angeles.
Kahve fincanları ve dikiş kutusu. Kartpostal kutusu-albümü MAnnig Telfeyan’a ait. (Tina Demirciyan arşivi)
- [1] Arşak Alboyacıyan, Badmutyun Hay Gesaryo [Kayseri Ermenileri Tarihi], II. Cilt, H. Papazyan Matbaası, Kahire, 1937, s. 1470-1471, 1492-1494.
- [2] Kayserililer halıyı çok seviyor ve ellerindekilerle evlerini süslüyorlardı. (Alboyacıyan, Badmutyun Hay Gesaryo, s. 1499-1500)
- [3] İstanbul üzerinden Kayseri’ye getirilen Bursa ipeğine, burada eğirilen ve boyanan yerli ipek ve yün de eklenmiştir. (Alboyacıyan, Badmutyun Hay Gesaryo, s. 1503)
- [4] Kayserili zenginlerin birçoğu Amerikalı misyonerlerle dostluk kurarak dini baskılardan ve suiistimallerden kurtulmak için Protestan olmaktaydı. (Aile hikâyelerinden)
- [5] Alboyacıyan, Badmutyun Hay Gesaryo, s. 2200.
- [6] Alboyacıyan ailelerdeki erkek çocukların isimlerini aktarmaktadır. Kız çocuklarının adlarını belirtmez. Bu bilgiyi Garabed Telfeyan’ın torunun torunu tarafından hazırlanmış bir soyağacından edindik.
- [7] Nuritsa 1904 yılında vefat etmiştir. Doğum tarihi bilinmiyor.
- [8] Alboyacıyan, Badmutyun Hay Gesaryo, s. 2200.
- [9] A.g.e., s. 2200-2203.
- [10] Alboyacıyan, Badmutyun Hay Gesaryo, s. 2200; ayrıca aile içinde aktarılan bilgiler.
- [11] Bu Alboyacıyan’ın aktardığı bir bilgidir ancak aile hikâyesine göre Garabed’in Nazen ve Asanet isminde iki kızı vardır.
- [12] Alboyacıyan, Badmutyun Hay Gesaryo, s. 2200-2203.
- [13] Setrak Timuryan, anılarında 19. yüzyıl ortalarında halı ticaretinin gelişmesiyle ilgili bir dizi ayrıntılı bilgi aktarmaktadır. Bu hatırat Nazeli Elmasyan arşivinde bulunmaktadır ve günümüzde “Ararat” müzesi desteğiyle yayına hazırlanmaktadır. Setrak Timuryan haricinde, Topalyan gibi başka tüccar aileler de bulunmaktadır. (Alboyacıyan, Badmutyun Hay Gesaryo, s. 2203)
- [14] Alboyacıyan iki erkek evlatları olduğundan bahsetmektedir ancak aile üyeleri sadece Sarkis’i biliyor. M. Telfeyan’ın aile fotoğrafında sadece büyük babası Kazaz Sarkis’in adını taşıyan Sarkis görünmektedir. Bu arada ailenin her iki kolunda da birkaç erkek çocuğa bu isim verilmiştir.
- [15] Bulgaristan şubesini Mesrop’un oğlu Sarkis idare etmektedir. (Alboyacıyan, Badmutyun Hay Gesaryo, s. 2200)
- [16] A.g.e.
- [17] Kayseri’deki evler güvenlik açısından yan yana inşa edilmekteydi ki gerekirse insanların kaçma ve saldırılara karşı savunma planlaması yapılabilme fırsatı olsun. (Alboyacıyan, Badmutyun Hay Gesaryo, s. 1673). Bu nedenle komşu evlerde yaşanan olaylar diğer komşular tarafından hızla fark ediliyordu.
- [18] Kayserililer arasında çocuklarına önemli vesilelerle değerli hediyeler vermek adettendi. Yünden dokunan halı 2-5 liraysa, ipek halıların değeri 15-20 liraydı. (Alboyacıyan, Badmutyun Hay Gesaryo, s. 1504)
- [19] Bu kolun kadınları: Nazen Telfeyan-Timuryan, Kalenig Timuryan-Elmasyan, Nazeli Elmasyan.
- [20] Ermeni kilisesi aralarında kan bağı olduğu için evlenmelerine müsaade etmediğinden Sarkis ile Şahine’nin düğünü İtalyan Katolik kilisesinde yapılmıştır.