Müzik Galerisi (I)

17 Ağustos 2011 (son değişiklik 2 Nisan 2013)

Huşamadyan’ın amacı, Ermenilerin Osmanlı İmparatorluğunda yaşadıkları her yerde, farklılıklar arz eden rengarenk Ermeni alemini anlamaya ve tanıtmaya çalışmaktır. Osmanlı Ermeni kültüründe bir yerden diğerine çoğu kez büyük farklılıklar görmenin bizce anlaşılmayacak bir yanı olmasa gerekir. Aynı cemaat topluluğu içinde var olan bu çeşitliliği görmezden gelmek istemiyor, aksine bunu Osmanlı Ermeni mirasının araştırılmayı hak eden vazgeçilmez bir bileşeni sayıyoruz.

Şarkı sanatında da durum farklı değil. Ermeniler, Osmanlı İmparatorluğunun her yerinde Ermenice konuşup şarkı söylemediler. Osmanlı İmparatorluğunda mahalli Ermenilerin, özellikle Ermeni Yaylasının birçok yerinden farklı olarak daha az tecrit edilmiş bir hayat sürdükleri ya da yüzyıllar boyunca kendilerini azınlık konumunda buldukları coğrafi bölgeler görürüz. Yaşadıkları sosyal çevre ve kültürel etkiler, söz konusu Ermeni toplulukların kullandığı dil ve şarkılara mührünü vurmuştu. İşte bu yüzden, Ermenilerin ana dilinin ve dolayısıyla yaratıp söyledikleri şarkıların Türkçe olduğu Ermeni yerleşim bölgeleri, kasaba ve kentler vardı.

Aynı şeyi Osmanlı Ermenilerinin kullandıkları birtakım müzik aleti için de söylemek mümkün. Bunlardan bazılarının, söz gelişi udun, çağdaş Ermeni müziğinde neredeyse yeri yok. Ancak daha önce de belirttiğimiz gibi, Huşamadyan’ın niyeti bu farklılıkları bertaraf etmek ya da görmezden gelmek değil. Bir geçmişi olabildiğince doğrulukla yeniden inşa etmek arzusundayız. Bu prensipten hareketle, Osmanlı Ermeni’sini ideolojik, estetik ya da çeşitli siyasi-kültürel etkilerden uzak durarak, bir zamanlar olduğu gibi takdime çalışacağız.

Aşağıda sunduğumuz şarkı dağarının Osmanlı Ermeni kültürünün büyük çeşitliliğini en iyi şekilde yansıttığı kanaatindeyiz. Burada, günümüzde de Ermeni sahnelerinde icra edilen klasik Ermeni şarkılarını görüyoruz. Ama çağdaş Ermeni müziği hayranlarının, tını ve burada işitilen müzik aletlerini üvey evlat yerine koyup yabancıladıkları başka şarkılar da var. Bir diğer deyişle, elimizdeki şarkı ve şarkıcılar derlemesi çoğu kez kendi içinde tutarsızlıklar arz etmekte ve bunları genel bir başlıkta toplamak kolay olmasa gerekir. Ancak, bizim bakış açımızdan bu şarkıların bir ortak paydası var: Osmanlı Ermenileri onları doğdukları şehir, kasaba ve köylerde; daha sonra da 1920’li yıllarda Osmanlı İmparatorluğu toprakları dışında, diasporanın yeni kurduğu göç yuvalarında söylemiş ve dinlemişlerdi. Kuşkusuz bu, söz konusu şarkıların, Osmanlı Ermeni’sine eşlik ettiği, onun gündelik hayatının bir parçası olduğu anlamını taşımaktadır.  Amacımız, Osmanlı Ermenilerinin genel mirası içinde hepsinin bir yeri olduğunu gayet iyi bilerek, bu gibi bütün şarkılara sitemiz sayfalarında yer vermektir.

Huşamadyan yayın kurulu, web sitemizdeki bu sayfayı hazırlarken aşağıdaki şarkıları istifademize sunan Ian Nagoski’ye özellikle teşekkür eder:

‘Çınari yarıs ağçig [Erm. Çınar ağacı gibisin kız; ç.n.]’ (söyleyen, Karekin Prudyan), ‘Keriyin yerkı [Erm. Keri’nin (Dayı’nın) şarkısı; ç.n.]’ (söyleyen Karekin Prudyan), ‘Anduni [Anduni; Erm. Garip, Yersiz-Yurtsuz; ç.n.]’ (söyleyen Armenag Şahmuradyan), ‘Hay ağçig, çar ağçig [Erm. Ermeni kız, yaramaz kız; ç.n.]’ (söyleyen Düzciyan), ‘Tamzara’, ‘Usge gukas [Erm. Nereden gelirsin? ç.n.]’ (söyleyen Nişan Kelcikyan), ‘Hoppala’ (söyleyen Stepan ve Haygaz), ‘Grung [Erm. Turna; ç.n.]’ (söyleyen Zabel Panosian). Bu şarkıcıların biyografilerini hazırlarken Nagoski’nin metnini de kullandık. Söz konusu bütün şarkılar, aynı zamanda şarkıcıların kısa biyografilerinin Nagoski tarafından hazırlanmış olan To What Strange Place: The Music of the Ottoman-American Diaspora [İng. “Ne Garip Yere” (Osmanlı-Amerikan Diasporasının Müziği); ç.n.] , 1916 – 1929, Sprawling 3CD set compiled by Ian Nagoski, 2011 (www. tompkinssquare.com) başlıklı 3 CD’de bulunabileceğini belirtmeden geçmeyelim. Keza Levon Hampartsumyan’ın icrasıyla «Menk Angeğdz Zinvor Enk [Erm. Biz Gerçek Askerleriz; ç.n.]» şarkısı ve A. Kevorkyan’ın icra ettiği “Gigo”yu kullanmamızı sağlayan www.excavatedshellac.com sitesine de teşekkürü borç biliriz.

Siyah kıyafet içinde: Yervant Der Gumsi Firkatyan (ya da Der Gumsyan); 1917 sonbaharında Bandırma’da çekilmiş fotoğraf  (Kaynak: Archives de la Direction du patrimoine de la Ville de Saint-Martin-d’Hères).

Osmanlı Ermeni halk şarkılarının 1910 ve 1920’li yılların en verimli, tanıdık icracılarından. Udi ve şarkıcı olan Karekin Prudyan (doğumu Aralık 1884), henüz on yaşındayken Worcester, Massachusetts’da yaşayan babasıyla kavuşmak için annesiyle birlikte Birleşik Devletlere gelir. Aile, Kara Deniz kıyısındaki Samsun’dan. 1916’da, birçoğuna kemani Minas’ın da eşlik ettiği 20 adet Türkçe şarkı kaydeder. 1920 dolaylarında New Jersey’de “M. G. Parseğyan” plak şirketi kurulduğunda Prudyan buranın kayıt yapan ilk icracısı olur. Hepsi de Ermenice, bazısı Hovsep Şamlıyan tarafından yazılmış 20 şarkı icra eder. Parseğyan kayıtlarından olan aşağıdaki şarkının adı, sevilen kızın çınar ağacıyla karşılaştırıldığı Çinari Yarıs Ağçig.

Karekin Prudyan’ın söylediği ikinci şarkı, Keri’ye ithaf edilen ünlü devrimci eserdir. Keri ya da Kavtar Arşag Kalfayan, II. Abdülhamit’in hükümdarlığı sırasında, 1903 ile 1905 yılları arasında Sason ve Vasburagan’da faaliyet gösteren bir Taşnagtsutyun fedaisidir. 1908’den 1912’ye kadar, ünlü Taşnag simalarından Yeprem Han ile birlikte İran Kurtuluş Hareketi’ne katılır. Birinci Dünya Harbi patlak verdikten sonra 4. Ermeni Gönüllü Alayı’nın kumandanlığını üstlenir. Bu askeri birlik, Rus ordusuna bağlı olup Osmanlı-Rus cephesinde faaliyet göstermekteydi. Keri, 1915’te, günümüz Irak topraklarında yer alan Revandiz kentindeki çatışmalar sırasında ölür. Bu şarkı, onun ölümü vesilesiyle yazılmıştır.

Soldan sağa: Keri, Yeprem Han, Taşnag Kheço. Fotoğraf, 1908 ve 1912 yılları arasında çekilmiş (Kaynak: Hagop Mancigyan, Memorial book of the Armenian Revolutionary Federation, albüm-atlas, 2. Baskı, Los Angeles, 2001)

1878’de, Doğu Anadolu’nun Muş şehrinde doğan Şahmuradyan, bir demircinin oğluydu. Muş’un Surp Garabed manastırındaki Jarankavorats okulu, ardından Eçmiyadzin’in Kevorkyan koleji ile Tiflis’teki Nersesyan okulunda öğrenim görür. Daron Bülbülü diye nam salar. Şahmuradyan, ünlü Ermeni etnomüzikolog Gomidas Vartabed’in öğrencisi, daha sonra da arkadaşı olur. Müzik dalındaki yükseköğrenimini Paris’te görür. Birinci Dünya Harbi yıllarında Amerika Birleşik Devletlerinde bulunur. Bu şarkı, bir Gomidas ürünü olup 1917’de, Şahmuradyan’ın Amerika gezileri sırasında kaydedilmiştir. Gramofonla donanmış hemen bütün Ermeni evlerinde onun kayıtlarına rastlamak mümkün. 1939’da, Paris’te ölür.

(söyleyen A. Şahmuradyan, CD, The Voice of Komitas Vardapet, Traditional Crossroads, 1995)

Plak zarfı üzerinde adı bulunduğu için şarkıyı söyleyenin Armenag Şahmuradyan olduğu sanılıyordu. Ama uzmanların kanaatine göre (bu anlamda Antranig Mikaelyan’a ve verdiği öğütlere büyük teşekkür borçluyuz), burada işitilen ses Şahmuradyan’ınki olmasa gerekir. Hov Arek’in asıl icracısının kimliği ise bizce henüz bilinmemektedir.

Hov arek, sarer çan, hov arek,
İm tartin tarman arek.
Sarerı hov çen anum,
İm tartin tarman anum.
 
Amber, amber, mi kiç zov arek,
Varar antsrev tapek, dzov arek,
Keş martu or-arevı
Sev hoği dagov arek.

Türkçesi mealen:

Estirin canım dağlar estirin
Derdime derman olsun
Dağlar rüzgârlanmıyor
Derdime derman olmuyor

Az bir serinletin bulutlar
Yağmur verin deniz olsun
Kötü adamın gün-güneşin
Kara toprak örtsün

1920’li yılların ortalarında M.G. Parseğyan ve Pharos şirketleri için 14 icraatı kaydedilen şarkıcı ve udi M. Düzciyan hakkında neredeyse hiçbir şey bilinmiyor. Vaftiz adının Mıgırdiç olduğu, 1896 Mayıs’ında doğup 1921’de Amerika Birleşik devletlerine göç ettiği ve New Jersey’deki Union City’ye yerleştiği varsayılıyor. 1927 dolaylarında kaydedilen şarkının adı “Hay ağçig, çar ağçig [“Ermeni kız, yaramaz kız”, ç.n.]”.

1920’li yılların başlarında şarkıcı ve kemani Vartan Margosyan’ın (Ocak 1891- Eylül 1965) hesabına kayıt yapan bu klarnet sanatçısı hakkında çok az şey biliniyor. Margosyan’ın Berberyan, kanuni Boğos Boğosyan ve udi H. Karagözyan’ın da yer aldığı grubu, halk müziğinin sevilen ve neşeli şarkılarından 20 kadar kayıt gerçekleştirir. 1920’lerin sonlarında Bronx’ta (New York) yaşayan Margosyan, adı pek de bilinmeyen Sokhag şirketi için kayıtlar yapar; Pharos şirketi hesabına da Stepan ve Haygaz Simonyanlar eşliğinde bir plak doldurur. Tamzara, Doğu Anadolu Ermenilerinin çok sevdikleri, 9/8 ölçüsünde bir dans müziğidir.

Nişan Mardiros Kelcikyan (Temmuz 1886/7 - Ekim 1962), 1911’in Kasım’ında, 25 yaşındayken Doğu Anadolu’nun Mezre’sinden (şimdiki Elazığ) Ellis Island’a gelir. Chelsea, Massachusetts’daki kardeşiyle kavuşur ve önce berber, ardından da Medford kentinde sürveyör [üstlendiği bu göreve dair tam bir bilgiye sahip değiliz; ç.n.] olarak çalışır. Kelcikyan yalnızca birkaç şarkı kaydeder. 1929 dolaylarında, Pharos için keman, piyano ve tar eşliğinde doldurduğu bu şarkı da onlardan biri. Şarkıda, Amerika’ya göç eden Ermeni’nin endişe ve ümitleri, keza yaşadığı hayal kırıklıkları açıkça dile getirilmektedir.

Ameriga ısbas gorapats [telaffuzundan emin değiliz: ç.n.]
Nışanadzıs antin mınats
Teyev unim badar mı hats
Peranıs çor, açkerıs tats.

Usgits hanetsir ays kotan,
Menk hos yegank anonk ur yertan,
İnç dun unink, inç al vartsank
Şıvaretsank, mınatsink, gortsank.

Ameriga tun miayn gas,
Hayeren çi kar kez vınas,
Yerp ısgısink khosil çatpat
Badrasde mez melting pot.

Khırgetsir tram, misionar,
Bırod ırir mez angadar
Yegur yeğir mez hokadar
Menk çenk ıllar kezi odar.

Türkçesi mealen:

Amerika, böyle garibim,
Nişanlım uzak kaldı;
Varsa bir lokma ekmeğim,
Ağzım kuru, gözüm yaşlı.

Nerden çıktı bu kota,
Biz geldik bura, onlar nere gide;
Ne evimiz var ne para,
Şaştık kaldık gaipte.

Amerika, tek sen varsın,
Ermeni zarar etmez sana;
Hele çat-pat konuşalım,
Gireriz elbet potana.

Misyoner, para gönderdin,
Bırod [İng.den mülhem Protestan; ç.n.] ettin bizi natamam;
Gel esirgeme şefkatin,
Kalmayız sana yaban.

Ermeni kemani Stepan Simonyan, Doğu Anadolu’nun Harput ili Mezire’den (Mamuret-ül Aziz, bugünkü Elazığ) Ellis Island’a 1907’de, 20 yaşındayken gelir;16’lık genç karısı Sofya (Harputlu bir Süryani), anne-baba ve kardeşleriyle Haverhill, Massachusetts’a yerleşir. Soyadı resmi kayıtlarda ‘Aliksanyan’ diye belirtilmiştir ama Stepan sonradan bu adı değiştirir ve babasının anısına resmen ‘Simonyan’ olur. 1927’den başlayarak Columbia şirketi için çeşitli kayıtlar gerçekleştirir. Piyanoda oğlu Haygaz (Amerikalı adıyla Henry) ve vokalde Şmon Arslen (muhtemelen bir Süryani) kendisine eşlik ederler. Stepan ve Haygaz, daha sonra, Ermeni şirketi olan Pharos Records için de bir dizi kayıt gerçekleştirirler. Alışılmadık ölçüsüyle dikkat çeken bu parçanın adı “Hoppala”.
Metin: Harry Kızılyan

Bu şarkı, “Odeon” şirketi tarafından muhtemelen 1913 ve 1920 tarihleri arasında kaydedilmiştir. Şarkıyı okuyan Levon Hamartsumyan ve kendisine iki kemani eşlik ediyorlar. Parçanın adı, ‘Menk angeğdz zinvor enk (Biz gerçek askerleriz)’. 19. Yüzyıl sonlarında vuku bulan Khanasor saldırısı vesilesiyle yazılmıştır. Gerçekten de 25 Temmuz 1897’de, Ermeni Devrimci Federasyonu Taşnagtsutyun’a ait 250 fedai, İran tarafından Osmanlı sınırını geçmeyi başarır ve Khanasor ovasında yerleşik Kürt Mazrik aşiretine saldırırlar. Bu, Mazrik aşiretinin silahlı üyelerinin 1896’da Van’da Ermenilere karşı işlenen katliamlara doğrudan katıldıkları düşünüldüğünde, bir cezalandırma eylemiydi.

Khanasor saldırısında yer alan fedailerin toplu fotoğrafı. Ayaktakiler, bayrak önünde, soldan sağa: İşkhan [Erm. Prens, ç.n.] Hovsep Arğutyan (saldırının kumandan vekili), Vartan (kumandan) (Kaynak: Hagop Mancigyan, Memorial book of the Armenian Revolutionary Federation, albüm-atlas, 2. Baskı, Los Angeles, 2001).

Bu şarkıların Columbia şirketindeki kayıtları, 1929’da Los Angeles’ta gerçekleştirilmiştir. Şarkıcıya bir keman, bir ut ve klarnette Mesrob Takakciyan eşlik etmektedirler. Aynı topluluk tarafından icra edilen diğer kayıtlar da yine Columbia şirketi tarafından piyasaya sürülür. İlk şarkı, birtakım tanıdık halk ezgilerinden esinli, yeni sözlerle okunan bir parça. İkinci şarkı, Şebinkarahisar’da doğan ünlü fedai Antranig Ozanyan’a (1866-1927) ithaf edilir. Ozanyan, 1897 ve 1904 tarihleri arasında Van, Ahlat ve Sason çevrelerinde faaliyet göstermişti.

Birinci kıtada:

Gigon er, Gigon er, mer kyuğatsi Gigon er,
Naz mi ıner, naz mi ıner ay ağçig…

Türkçesi:

Gigo, Gigo, bizim köylü Gigo,
Naz etme, naz etme ey kız...

Antranig Ozanyan (Kaynak: H. Dasnabedyan, History of the Armenian Revolutionary Federation, Dashnaktsutiun, 1890-1924, 1989, Milano)

Bu kayıtlar 1950’li yıllarda gerçekleştirilmiştir. Topluluğun şefi Avedis Topciyan (1909-1975). Antep’te doğar, soykırımdan sağ kurtulur ve ailesiyle birlikte Suriye’nin Halep kentine yerleşir. 1926’da ailecek Arjantin’e göç ederler. Cordoba’da ünlü bir fotoğrafçı olur ve kanun çaldığı, "Tatul Altunyan" adlı müzik topluluğunun temellerini atar. Topciyan, kanun çalmasını Arjantin’de, bir başka soykırım zadeden, ta Osmanlı yıllarında ünlü bir kanuni olan Baron Sahag’dan öğrenir. Büyük Felaket yıllarında katliamcıların, sevdiği sazı bir daha çalamasın diye Baron’un el parmaklarının tendonlarını kestikleri söylenir. Be yüzden parmakları avuçlarının içinde her zaman kıvrılmış dururdu. Ancak Baron Sahag yeniden kanun çalmaya kararlıydı. Parmaklarını yeniden hareket ettirmek için özel olarak kauçuktan hazırlanmış yüksükler takar ve azmin verdiği güçle, dokunuşlarıyla kanun tellerini eskisi kadar güzel dillendirmeyi başarır.

Bu şarkı, 1920’lerden başlayarak, Amerika Birleşik Devletlerinde yerleşik sabık Osmanlılardan oluşan Rum ve Ermeni çevrelerde çok beğenilmekteydi.

Zabel Panosyan (Mayıs, 1893 - Ocak 1986), ünlü “Grung” şarkısını yaklaşık olarak 1917’de kaydettiğinde 23 yaşında ve altı aylık bir kız annesiydi. Şarkının Ortaçağ’da yazılmış olduğu varsayılır. 1912’de Gomidas’ın icraatıyla Paris’te zaten kayda geçirilmişti. Panosyan, on aylık bir süre zarfında yalnızca 11 şarkı kaydeder. 1907’de Birleşik Devletlere ulaşır; belli bir zaman Boston’da, daha sonra New York’ta, Manhattan’ın 183. caddesinde yaşar. 1920’li yıllarda ise Paris’e taşınır.