Dörtyol Kelekyan Yetimhanesi, 1913 civarı (Kaynak; Nubaryan Kitaplığı, Paris)

Dörtyol - Okullar

Yazan: Vera Sahakyan, 25/08/15 (Son Güncelleme 25/08/15)- Çeviren: Sevan Değirmenciyan

Getronagan (Merkez) Okulu (Yukarı Mahalle)

Dörtyol'da eğitim faaliyeti en başlarda yerel öğrencilere okuma-yazma öğreten ruhaniler veya zanaatkarlar tarafından uygulanırdı. Kıdemli Papaz Minas Boranyan (asıl soyismi Keşişyan), Antakya'dan Dörtyol'a gelip yerleşmiş Kılınçyan ailesinin beş kardeşlerinden en büyüğü olan tek gözlü Hovhannes Varjabed (Kör Öğretmen), Mikayel Varjabed, Manuk Tenkeryan, Barsam Rupinyan ve diğerleri 19. yy. eğitim alanında faaliyet göstermiş kişiler olarak anılmaktadırlar [1].

1880'li yıllarda eğitim hayatının Dörtyol'da gelişmesi büyük ölçüde Birleşmiş Dernek'in (Miatsyal ıngerutyun) [2] ve özellikle Jirayr (Mardiros) ve Hayganuş Boyacıyan'ların eğitsel ve öğretici çalışmalarıyla doğru orantılıdır. Boyacıyan'ların Yine bir Hacınlı olan Papaz Vahan Manukyan (1844-1915) ile işbirliği yaparlar. Jirayr'ın ayrılmasından sonra Manukyan Dörtyol'daki okulların müdürü olur [3].

Dörtyol'daki yetimler yetimhane-okul binasının önünde, 1919-1921 arası (Kaynak; Nubaryan Kitaplığı-Paris)

Ruhani Önderlik binası ile Yukarı Mahalle'deki kilisenin avlusuna yapılan Dörtyol'un ilk okulu İstanbul'daki Birleşmiş Dernek'in girişimi ile açılır. Kilisenin kemerli kapısının karşısında bulunan beyaz bina uzun yıllar okul olarak hizmet eder. Eğitim alanında müessenin ders kitabı ve öğretmen açığı gibi bazı eksikleri vardı. Birleşmiş Dernek tarafından yollanan iki öğretmen yereldeki bir kaç öğretmenle beraber öğrencilerin eğitimini üstlenirler [4].

Hınçak Partisi üyesi Jirayr Boyacıyan'ın öğretmen ve müdür olarak bu okula büyük katkısı vardır. İstanbul'da bulunan Hınçak Partisi İl Merkezi vasıtasıyla Jirayr okula yeterli sayıda ders kitabı sağlar ve bu sayede eğitim seviyesinin gelişmesine katkıda bulunur. Fakat durum böyle devam etmez. Dörtyol'daki Ermeni ve Türk gençler bir gün kavgaya tutuşur ve birbirlerini bıçaklarlar. Şehrin Türk ileri gelenleri olanları devrim başlangıcı olarak nitelerler. Bu olaydan sonra Jirayr Yozgat'a taşınmak zorunda kalır [5].

Dörtyol Yetimhanesi'nin orkestrası ve korosu, Temmuz 1920 (kaynak; Nubaryan Kitaplığı, Paris)

Kelekyan Yetimhanesi-Okulu öğretmenleri, 1913-1914 öğretim yılı. Oturanlar, soldan sağa; Levon Acemyan, Haçadur Kıruzyan (Müdür), Hraçya Kruzyan. Ayaktaki; Mihran Uzunyan (Kaynak; Nubaryan Kitaplığı, Paris)

Jirayr'ın öğrencileri arasında şu kişiler bulunmaktadır: Karnik Gökoğlanyan (ilerde Şar kazası idarecisi ve Dörtyol Tütün Rejisi Müdürü), Misak Gökoğlanyan (Ocaklı idarecisi), Vartkes Karayağubyan (ilerde Dörtyol Ermeni okulunda öğretmen), Ğugas Sahakyan (ilerde Dörtyol Ermeni okulunda öğretmen), Boğos Tığlıyan (ilerde Dörtyol Ermeni okulunda öğretmen), Kerovpe Keşişyan (ilerde Dörtyol Ermeni ve Getronagan okullarında Türkçe öğretmeni), İskender Bağyan (ilerde Dörtyol'un ilk fotoğrafcısı olacaktır), Melidos Kehyayan, Vahram Keşişyan, Hacı Hovsep Sarkisyan, Boğos Karadanyan, Merujan Kehyayan ve diğerleri[6].

1906 tarihinden itibaren Armaş Ruhban Okulu mezunlarından Misak Keleşyan da (Kozanlı) burada öğretmenlik yapmıştır. Onun döneminde okul müdürü Hovhannes Sayilyan'dı. Öğretmenler arasında ise Aleksandr Akhaçeryan ve Garcikyan'ı anmak mümkün [7]. 1908'de ilan edilen II. Meşrutiyet'ten sonra, birçok okul mezunu elele verip kilisenin arka kısmına yeni, iki katlı ve daha çağdaş bir okul yapmak için girişimde bulunurlar [8]. Eski bina ilkokul ve anaokuluna dönüştürülür. Zaruhi Peşdemalcıyan'ın çabaları sayesinde çocukların eğitimi için şarkı, oyun, piyano, spor gibi pedagojik yeni metodlar uygulanmaya başlanır [9].

Dörtyol Kelekyan Yetimhanesi-Okulu'na Katolikos II. Sahag'ın gerçekleştirdiği ziyaret vesilesiyle (Kaynak; Nubaryan Kitaplığı, Paris)

Yeni inşa edilen okulun eğitim seviyesi idadi mektebinin eğitim programına tekabül ediyordu. Eğitim hayatı 1910'dan sonra hissedilir derecede gelişim gösterir. 1911-1912 öğretim yıllarında Antep Amerikan Koleji mezunlarından Armenak Maksutyan okulun müdürlüğünü yürütmektedir [10]. O dönemde Getronagan Okulu'nun öğretmen kadrosunda ise şu isimleri görüyoruz: Zakaria Masikyan (Ermenice), Zaruhi Peşdimalciyan (ilerde Arşakyan), Diruhi Azadyan (ilerde Şavarş Misakyan ise evlenir), Matteos Yeretsyan ve diğerleri [11]. 

Getronagan'daki dersler ise şunlardı: Modern Ermenice (Rupen Zartaryan'ın Meğraket serisi ile), Klasik Ermenice, Türkçe, Fransızca, İngilizce, Fen Bilgisi, Matematik, Cebir, fiziki ve Siyasi Coğrafya, Fizik, Anatomi, Ziraat, Genel Dünya Tarihi, Ermeni Tarihi (A. Andonyan'ın Krallar Serisi ders kitabı olatak kullanılmaktaydı), Osmanlı Tarihi, Din Bilgisi, Kilise Tarihi, Muhasebe, Kaligrafi, Müzik ve Beden Eğitimi [12].

Boranyan’ınn aktardığına göre, Dörtyol Getronagan Okulu’nun erkekler ve kızlar için olan iki bölümü vardı. Erkek bölümünün öğrencilerinin sayısı 800, kızlarınki ise 600’dü [13].

Kız bölümünden mezun olanlar arasında anılan isimlerden şunları sayabiliriz: Azkanuş Balyan, Gülzar Balyan, Hanım Balyan, Yeranuhi Diyarbakıryan, Vartuhi Gökoğlanyan, Nıvart Küçük Sarkisyan. Bu kadınlar daha sonra öğretmen olarak görev yapacaklardı [14].

Dörtyol Kelekyan Yetimhanesi-Okulu'nun izcileri, Aralık 1919. Yetimhane girişinde, ilk sıradakiler (soldan sağa); Dörtyol'daki Fransız birliklerinin komutanı, Dörtyol'un Fransız yöneticisi Sejurne, Ermeni izcilerin başı Hamazasb Panosyan. Fotoğrafı çeken; Levon Mıgırdiçyan (Mersin), (Kaynak; Nubaryan Kitaplığı, Paris)

Getronagan’ın bir de öğrenci gazetesi vardı. Okulda zengin bir kitaplığın yanında, ilk katında bulunan bir de toplantı salonu vardı. Dörtyol’dan uzak olan yerleşimlerden Ermenilerin, hatta Rum ve Türk ailelerin çocukları da burada eğitim görebiliyorlardı [15].

Arşaguhi Teodik öğrencilerin günlük hayatından bahsederken, onların kitap ve defterlerle okula gittiklerinde yanlarından portakalı da eksik etmediklerini anlatıyor (Dörtyol portakal bahçeleri ile ünlüydü). Arşaguhi Teodik Adana Kırımı’ndan hemen sonra, 1909 tarihinde Dörtyol’u ziyaret etmişti. Öğrencilerin Türkofon olması konusunda da şunları yazmıştı: “Hepsinin de simaları canlı, çalışkan, akıllı gözleri var, fakat maalesef anadillerinden bihaber her bir çocuğun dilinde köylünün kaba Türkçesi mevcut” [16].

1914 yılında Getronagan ilk mezunlarını verir. Yeni mezunlardan gelecekte öğretmen olacak Toros Abusefyan’ı, Karanfil Keşişyan’ı, Nazaret Abusefyan’ı, Armenak Karayağubyan’ı, gelecekte devlet müfettişi olacak Kevork Yapıcıyan’ı, Dikran Akhaçeryan’ı, Boğos Der Minasyan’ı, ilerde Halep’teki “Yeprad” gazetesinin editörü olacak Aris Şakılyan’ı, ilerde telgraf memuru olacak Zakarya Kuyumcuyan’ı ve Hampartzum Barsamyan’ı anabiliriz [17].

Dörtyol okuluna maddi destek sağlayan yerel hayırseverlerden Movses Ağa Karavartanyan’ı ve Macaryan, Barsamyan, Kılıçyan, Balyan ailelerini hatırlamak gerekir [18]. Onlar sayesinde Dörtyol’daki hemen hemen tüm okullar öğretim yılını bütçe açığı olmaksızın kapatabiliyorlardı [19].

Dörtyol Kelekyan Yetimhanesi-Okulu'nun avlusu ve yetimleri. Fotoğraf 1921'de çekişmiş (Kaynak; Nubaryan Kitaplığı, Paris)<link typo3 sysext cms layout edit>.

Milli Okul (Aşağı Mahalle)

Dörtyol’da Milli Okul adıyla anılan ve Aşağı Mahallede bulunan bir okul daha vardı. Bu kurum ilk öğretim okulu idi ve mezunları ilerki eğitimlerine Yukarı Mahalle’deki Getronagan Okulu’nda devam ederlerdi. Dörtyol hatıratı yazarlarından Minas Khabrik Aşağı Mahalle’deki bu okulun mezunlarındandır. Okul öğretmenlerinden biri de Karukyan’dır [19]. 1905’de Kozanlı Misak Keleşyan da bir öğretim yılı boyunca burada ders vermiştir. Anılarında Aşağı Mahalle’nin eğitim alanında Yukarı Mahalle’den epeyce geride kaldığını aktarır. Anılarında bu okuldaki öğrencilerin Türkofon olduklarını ve kendi öğretmenliği döneminde okula Armenofon bir sima kazandırdığını ve öğrencilere Ermenice şarkılar öğrettiğinde de bahseder [20].

Dörtyol Kelekyan Yetimhanesi-Okulu'na kuzeyden bakış, 1921 (Kaynak; Nubaryan Kitaplığı, Paris)

Dörtyol Yetimhanesi-Okulu için çabalayan hayırsever kadınlar komisyonu. İkinci sırada ortada duran kişi Mikayel Natanyan (Kaynak; Nubaryan Kitaplığı Paris)

Kız Okulu

Dörtyol'da iki kız okulu vardı. Biri 80 civarındaki öğrencisiyle Aşağı Mahalle'deki idi. Boranyan burada görev yapan iki öğretmenden bahsetmekte; Adanalı Dalita ve Prapion kardeşler [21].

İkinci okul birincisinden bir kaç sokak ötede idi ve 50 civarında öğrencisi vardı [22]. Minas Khabrik'in verdiği bilgiler ışığında, buranın basit bir okul değil de bir müzik okulu olduğu intibasını ediniyoruz. İstanbul'daki Esayan Okulu'ndan Zaruhi Peşdimalcıyan ve Diruhi Azadyan Dörtyol'a yerleştiklerinde dört sesli bir kız korosu kurup Komitas'ın aşk ve lirik şarkılarını öğretirler. Değişik vesilelerle şehrin mahalelerini gezip yaşayanları şarkılarıyla çoştururlar. Bu kız okulu geçici olarak inşa edilmiş bir yapı idi ve eğitim için gerekli araç gereçden de mahrumdu. Dörtyol'da daha çağdaş bir okul inşa etmek tasarlanmıştı, fakat bu girişim hiç bir zaman gerçekleşmedi, çünkü 1915'te Ermeniler sürülür ve katledilirler [23].

Dörtyol Getronagan Okulu kız bölümü mezunları ve öğretmenleri, 1912-1913 (Kaynak; Minas Kocayan, Dörtyol Tarihi -Ermenice-, Los Angeles, 2006)

Öğretmenler İçin Yaz Okulu

Fransa'nın Nantes şehrindeki ziraat üniversitesini henüz yeni bitirmiş olan Mikayel Natanyan, İstanbul'daki Birleşmiş Dernek tarafından ziraat okulları tesis etmesi için Kilikya'ya yollanır.

Derneğin amacı öğretmenlere ve öğrencilere ziraai bilgilerin aktarılacağı yaz kursları düzenlemekti. Öğretmenler buradan edindikleri bilgileri kendi görev yaptıkları okullara aktaracaklardı. Böyle bir okul ilk Mersin'de, sonra da Dörtyol'daki Kelekyan Yetimhanesi'nde açılır. Kilikya'nın farklı bölgelerinden öğretmenler ve öğrenciler derslere katılım gösterirler.  Onların konaklama, beslenme ve yol masrafları Birleşmiş Dernek tarafından karşılanır. Başöğretmen Mikayel Natanyan'dır [24].

Dörtyol Getronagan Okulu kız bölümü mezunları ve yüksek sınıf öğrencileri öğretmenleri ile 1912-1913 (Kaynak; Minas Kocayan, Dörtyol Tarihi -Ermenice-, Los Angeles, 2006)

Protestan Okulu

Dörtyol'da Ermeni Protestan cemaatine ait bir okul da bulunmaktaydı. İknadios Gökvanesyan'ın evinde bulunan bu okulda Hoca Arşak'ın Türkçe ile ders anlattığını biliyoruz [25].

Dörtyol Getronagan Okulu mezunlarının ilk nesli kilisenin avlusunda yapılan diploma töreninde, 1902.

Kelekyan ve Sisvan Yetimhane-Meslek Okulları

1909’daki Adana Katliamı’ndan sonra Kilikya bölgesinde yetim kalmış çocuklardan bir kısmına ev sahipliği yapması için Dörtyol’da ilk yetimhane kurulur.

Başta, Aziz Krikor Lusavoriç (Aziz Pırgiç) kilisesinin kıdemli papazı Horen Aleksanyan kendi evini yetimhanenin kullanımına tahsis eder. Rahip Paren Melkonyan müdür tayin edilir. Yaklaşık 150 yetim buraya sığınır [26]. Bağdasar Kalemkeryan ve Siranuş kendilerini onların bakımına adarlar. Yetimler Dörtyol Aşağı Mahalle’dekiMilli Okul’a devam etmeye başlarlar [27].

İlk zamanlarda Milletperver Hayır Derneği yetimlerin ihtiyaçlarını karşılıyordu. Minas Khabrik de bu yetimhanenin öğrencilerinden olmuştur. Adı geçen dernek yetimlerine tahsis edilen maddi yardımı durdurduğunda, yetimhane müdüriyeti yetişkin yetimleri veya akrabaları olanları kurumdan uzaklaştırmak durumunda kalır [28].

Ermeni Umumi Hayriye Cemiyeti o dönemde Dörtyol’da bir yetimhane-okul kurmayı tasarlıyordu. Dikran Han Kelekyan (1868-1951) bölgeyi ziyaret edip yetimhaneninihtiyaçlarını karşılama sözü verdikten sonra çalışmalar ivme kazanır. Dikran Han Kelekyan rahmetli kardeşi Kevork Ağa Kelekyan anısına yetimhane ve atölyenin inşası için 62.500 frank tutarında bir yardımda bulunur ve bu sebeple yetimhaneye Kelekyan adı verilir [29].

Dörtyol Kelekyan Yetimhanesi'nde yetimler tarafından sergilenen bir müsamere, 1920-1921 (Kaynak; Nubaryan Kitaplığı, Paris)

Mühendis Arşak Türabyan’ın yönetiminde yapılan Kelekyan Yetimhanesi’nin inşası 1912 tarihinde tamamlanır. Haçadur Kıruzyan okula müdür olarak atanır. Açılışı Ekim 1912’de yapılan yetimhanenin ilk döneminde 65 yetim buraya sığınır [30].

Yetimhanenin konumu hakkında Boranyan şunları yazmaktadır: “Yetimhane S. Asdvadzadzin Katedrali’nden güneye doğru, denize bakan bir konumda yapılmıştır. Farklı bölgelerden kurtulmuş Ermeni yetimlerin eğitim alıp herhangi bir meslekte ustalaşdıkları bina iki katlı ve ağaçlarla süslenmiş. Yetimhanenin yaklaşık 500 metre ötesinde akan Tutsu ırmağı 7-8 metre yüksek bir kayalıktan çağlayıp Ermeni Körfezi’ne akıyor” [31].

Yetimhane 100 yetim için inşa edildiğinden, 1913’te onların sayısı artıp 85’e ulaşır. Aynı yıl bu binanın bitişiğinde bir atölyenin inşasına başlanır: Mimarı ise Garo Balyan’dır [32].

Daha sonra Ermeni Umumi Hayriye Cemiyeti yetimhanenin eğitsel kısmını tamamen o yıllarda Kilikya’nın birçok bölgesinde hummalı bir çalışma yürüten Birleşmiş Dernek’e aktarır [33].

1915 tarihinde Osmanlı İmparatorluğu’nun yöneticileri yetimhane binasına el koyup, yetimleri oradan kovarlar. Bazılarını askerlik yapmaya zorlarken, bazılarını da Adana ve Haruniye (Harnı) yetimhanelerine gönderirler. Yetimhane ise Türk okuluna devşirilir.

1) Dörtyol, 1919. Dörtyol'a gönderilip yetimhaneye sığınan Şam, Homs ve Hama'dan toplanmış Ermeni yetimler. İlk sıra, soldan sağa, K. Hazarabedyan, Haçik İngilizyan, A. Muradyan (yetimhane görevlileri) (Kaynak; Nubaryan Kitaplığı, Paris)
2) Dörtyol Kelekyan Yetimhanesi, 1913 (Kaynak; Nubaryan Kitaplığı, Paris)

Mütarekeden sonra Dörtyol ve bütün Kilikya Fransız orduları tarafından işgal edilir. Hayatta kalan Ermenileri tekrar bölgeye yerleştirmek için çalışmalar yapılır. Kelekyan Yetimhanesi hemen hemen harabe dönmüş, eşyaları da çalınmıştı. Bu şartlarda Ermeni Umumi Hayriye Cemiyeti yetimhanenin yeniden inşasına başlar.

Mimar H. Kalcıyan yönetiminde çalışanlar Dörtyol’a gönderilir. Çalışmaların yapılabilmesi için Dikran Han Kelekyan tekrar bağışda bulunur. Soykırım’dan kurtulmuş ve  Homs ile Hama’da bulunan 150 kadar yetim Dörtyol’a yollanığ yeni açılan yetimhaneye yerleştirilirler [34].

Kelekyan Yetimhanesi Temmuz 1919’da önce müdür Haçik İzmirliyan’ın ve sonrasında Hovhannes Aharonyan’ın riyasetinden tekrar kapılarını açar. 200 yetim orada yeni bir yuva bulmanın sevincini yaşar.

1920 tarihinde Ermeni Umumi Hayriye Cemiyeti Dörtyol’da ikinci bir yetimhanenin inşasına başlar. Sisvan adını alan bu kuruma H. Kıranyan müdür olarak atanır. 1921 başında Dörtyol’daki bu iki yetimhane için Kayserili Hımayak Uğurluyan tek müdür olarak atanır. Cemiyet’in amacı himayesinde bulunan bütün yetimhaneleri Dörtyol’da bir araya getirmekti. Fransız ordularının Kilikya’dan çekilmeleri ile oradaki Ermenilerin de bölgeden ayrılmalarını göz önüne aldığımızda bu istek hiç bir zaman gerçekleşmez [35].

1909 Adana Kırımı'ndan sonra İstanbul'dan afet bölgesini ziyarete gelen heyetin üyeleri; Zabel Yesayan (oturan), Satenig Ohançanyan (ayakta) (Kaynak; Nubaryan Kitaplığı, Paris)

  • [1] Minas Kocayan, Çork Marzban (Dörtyol) Tarihi, Kilikya’da Bir Kasaba [Ermenice] Los Angeles, 2006, s. 148։ Bknz. Samuel Boranyan, Cuk Marzeban Hatıratı [Ermenice], yayınlanmamış, s. 92.
  • [2] 1 Temmuz 1880’de Kilikya, Doğu-Okulperver ve Ararat Eğitimperver dernekleri bir çatı altında toplanarak İstanbul’da Ermeni Birleşmiş Derneği’ni kurarlar. Sultan Hamit döneminde, 1895’de, dernek çalışmalarına son verir. 1909’da tekrar kurulan Birleşmiş Dernek faaliyetlerini 1915’e kadar sürdürür.
  • [3] Kocayan, s. 148; Boranyan, s. 87.
  • [4] Arşaguhi Teodik, Kilikya’da Bir Ay, kısa notlar [Ermenice] İstanbul, 1910, s. 170.
  • [5] Boranyan, s. 97. 
  • [6] Boranyan, s. 98-99.
  • [7] Misak Keleşyan, Otobiyografi [Ermenice], Beyrut, 1951, s. 86-87.
  • [8] Minas Khabrik, Eğer Çork-Marzban Benle Konuşsa [Ermenice], Beyrut, 1983, s. 31.
  • [9] A.g.ç.
  • [10] A.g.ç., s. 33.
  • [11] Kocayan, s. 149
  • [12] A.g.ç.
  • [13] Boranyan, s. 99-100.
  • [14] A.g.ç., s. 100.
  • [15] Kocayan, s. 149.
  • [16] Arşaguhi Teodik, s. 170.
  • [17] Boranyan, s.99, 101:
  • [18] A.g.ç, s. 105։
  • [19] A.g.ç, s. 149:
  • [20] Minas Khabrik, s. 42-43; Kocayan, s. 149.
  • [21] Keleşyan, Otobiyografi, s. 84-86.
  • [22] Boranyan, s. 149։
  • [23] Minas Khabrik, s. 32-33. 
  • [24] A.g.ç.
  • [25] Ermeni Umumi Hayriye Cemiyeti Altın Kitabı [Ermenice], 1906-1931, I. Cilt, Paris, s. 137.
  • [26] Boranyan, s. 153. 
  • [27] A.g.ç., s. 147.
  • [28] Minas Khabrik, s. 42.
  • [29] Miutyun, Ermeni Umumi Hayrıye Cemiyeti Resmi Yayını [Ermenice], Kahire, I. Yıl, 1912, s. 72.
  • [30] Miutyun, 1912, s, 112. 
  • [31] Boranyan, s. 20.
  • [32] Miutyun, 1913, s. 90.
  • [33] Birleşmiş Dernek’in merkezi İstanbul’daydı. Uzman pedagoglar tarafından hazırlanan ders kitapları serisi yayınlardı.
  • [34] Ermeni Umumi Hayriye Cemiyeti’nin Asırlık Tarihi, I. Cilt, 1906-1940, 2006, Paris, s. 102.
  • [35] A.g.ç.