Haçin Diyalekti ve Özellikleri

Yazar: Nora Sarafyan-Taşcıyan, 25/08/20 (son değişiklik: 25/08/20), Çeviren: Sevan Değirmenciyan

Harkan, Açe adları verilen ve bugün Haçin adıyla tanınan bölge, içinde Klasik Ermenice ve Kilikya Ermenicesi öğelerini barındıran kendine has bir diyalekte sahipti. Haçin ve komşusu olan Zeytun (Süleymanlı) Kilikya’nın Armenofon bölgeleri olarak bilinir.

Haçin dili ilk önceleri Ermenice idi, fakat zaman içinde halkın doğal göçleri ve çoğu zaman zorla yerinden edilmesinden dolayı diyalektik yeni bir durum ortaya çıktı. Bir çok Ermenice diyalektte olduğu gibi, Haçin diyalekti de Rumca, Farsça, Kürtçe ve Türkçe öğeler barındırmakta.

Bugün halen Haçin Ermenicesi konuşan kişilere rastlamak mümkün. Bu insanların diyalekti bilmeleri çevre şartları, edebi Ermeniceyi bilmeleri ve kullanma seviyesi, aynı zamanda günlük konuşma dili ve asıl diyalekti kullanan nesil ile olan iletişimlerine bağlı. Bu kişilerin kullandıkları dilde saf diyalekt yanında, bir çok değişiklik ve etkileşimlere de rastlarız.

Seçili diyalektin coğrafi yayılma sınırlarını, diyalekti konuşan kişilerin göçlerini ve diğer halk ve dillerle iletişim ve bağlarını ortaya koyduğumuz takdirde dilbilim ve lehçebilim araştırmaları yapmak mümkün olabilir.  Aynı lehçenin farklı bölgelerde kullanılıyor olması muhtemelen bir göç yaşandığının göstergesidir. Lehçelerin araştırılması, ortam etkilerinin araştırılması ve diğer dillerden alınan kelimelerin kaynağını tespit etmek için, dilbilim açısından büyük bir öneme sahip. Dil araştırmaları etnolojik belli sorulara da cevap sağlayabilir.

Ermeni lehçebiliminin gelişmesi açısından yapılan teorik ilk çalışma Hraçya Acaryan’ın “Ermeni lehçebilimi (Ermeni lehçelerinin tanımı ve tasnifi, Moskova, Rostov, 1911)” çalışması. Bu çalışma dilde önemli bir özellik olan fiilerdeki şimdiki zaman ve şimdiki zamanın hikayesi oluşturulma ilkelerini temel alarak Ermenice lehçeleri ilk kez tasnif ediyordu.

Acaryan’ın morfolojik tasnifine göre, Ermenicenin lehçeleri üç ana dala sahipti: GI, UM ve (y)EL. Bu tasnife göre, Haçin diyalekti GI dalına ait.

Tek özellik (lehçeleri (y)el, gı ve um olarak üç dala ayıran morfolojik tasnif) temel alınarak yapılan tasnifler verimli olmalarına karşın, Ermenice lehçelerin çapraşık ve çok özellikli iç ilişkilerini tam olarak açıklamaya, lehçe grupları, lehçeler, ağızlar ayrışmasını yapmaya yeterli olmadı. Tümü hakkında yapılan çalışmaların bir çözümü Kevork Çahukyan tarafından geliştirilmiş ve lehçe tasnifinde kullanılan çok özellikli istatistiksel tasnif ilkesi oldu. Çahukyan, “Ermeni Lehçebilimine Giriş” (Yerevan, 1972) çalışmasında bu konuyu bilim çevreleri ile paylaşmıştır. Çahukyan’ın bu çalışmasına göre ise Haçin lehçesi, Batı Alt Grubunun Güney-Batı (Kilikya) lehçe grubuna dahildir.

Çahukyan’ın tasnifi lehçeleri birbirlerinden ayrıştıran kelime, dilbilgisi ve ses bilgisi özelliklerini ölçü olarak alır ve tüm bu özellikler karşılaştırmalı bir incelme sonucunda ortaya çıkartılır; yani kelime benzeşmeleri, gramer özellikleri ve fonetik benzeşmeler ele alınır.

Bu verileri temel alıp Haçin diyalektini, ya da Haçinlilerin dediği gibi “Haçin Dili”nin belli kelime, gramer ve fonetik özelliklerini incelemeye gayret edeceğiz.

Bu dile aşina olmayanlar veya bu dili iyi bilmeyenler, garip bir dil olarak algılar onu ve Haçin dilini anlamakta zorlanırlar. Fakat seslerine ve dile zamanla alıştıklarında, Haçin diyalektinin gerçek bir Ermenice ve gelişmiş bir dil olduğunu görürler.

Haçin diyalektinin fonetiğinin transkripsiyon çeşitliliği daha çok Zeytun diyalekti ile benzerlikler gösterir.

Bu makale vasıtasıyla Haçin diyalektinin bazı özelliklerini listelemeyi amaçlıyoruz. Fonetik özelliklerinin bilimsel transkripsiyonu bu makalenin amaçları arasında değildir.

Kilikya diyalektinin başlıca özelliği a seslisinin vurgulandığında o’ya dönüşmesidir. Örneğin panal(açmak)>panol (Zeytun), g’ertam (gidiyorum)>gaşdom (Haçin), kağak (şehir)>kağok (Maraş).

Haçinliler Klasik Ermenicede kalın r ‘i (ռ) yumuşak r (ր) olarak telaffuz ederler. R (ր) ise yarım ses olan y (յ)’ye dönüşür.

Aşağıdaki durumlar haricinde sessizler genelde ses değişimine uğramazlar:

İsimler sonlarına gelen eklerle, düzenli ve dil bilgisi kurallarına göre çekilir.

Örnek; dzar (ağaç), dzari (ağacın, ağaca), dzare (ağaçtan), dzarov (ağaç ile)

hats (ekmek), hatsi (ekmeğin, ekmeğe), hatse (ekmekten), hatsov (ekmek ile)

Tabii ki dzar ve hats yerine dzor, dzori, dzore, dzorov / hots, hotsi, hotse, hotsov.

Haçin dilinde Ermenicede olduğu gibi başlıca iki çeşit fiil bulunur; düzenli ve düzensiz. Dolayısıyla, bu fiilerin çekimi de edebi Ermenicede olduğu gibi iki çeşittir.

Düzenli fiiler şimdiki zamanda görünen “gı” ekini muhafaza ederken, gelecek zamanda görünen “bidi” “bi’ye, “yete” ise “te”ye dönüşmüştür. Emir kipinin olumsuzunda görünen “mi” ise aynı şekilde kalmıştır. Örnek;

Kalel (yürümek); gı kelem (yürüyorum), keletsi (yürüdüm), te kelem (yürürsem), mi keley (yürüme).

Fiil sesli ile başladığında, g’ -den önce “gı” yazılır. Örnek; an gı g’ınie, yani an g’ıne (o yapıyor).

Udel (yemek), yertal (gitme), uzel (istemek) fiilleri istisnadır ve önlerine gı gelmez.

Düzensiz fiilerin çekimi, diğer dillerde olduğu gibi, daha zor. Udel fiilinin çekimi;

• Şimdiki Zaman.­ g’avdiem, g’avdies, g’avdie
• Geçmiş Zaman.­ geyo, geyoy, geyov
• Gelecek Zaman.­ b’udiem, b’udes, b’ude
• Emir Kipi Olumsuz.­ m’udey, m’udek
• Şartlı.­ te udem, te udes, te ude

Üç mastar ekinde çekim örnekleri

• el mastar; vazel (koşmak - vaziel
• il mastar eki; haknil (giyinmek) 
• al mastar eki; hazal (öksürmek) - hazol

Vi.- arçıvi ­ arçevi (öndeki)
Vuey.- halivuey ­ alevor (yaşlı) | dzutsvuey ­ dzotsvor (hamile)
Ued.- yeğued ­ իւղոտ (yağlı) | մազուէտ ­ mazod (kıllı)
Gon.- lalgon ­ լալկան (ağlak) | պայտըկոն ­ bardagan (borçlu)
Von.- iygıvon ­ իրիկուան | շիյվոն ­ kişervan (geceki)
Onk.- meyonk ­ mayrenk (anneler)
Vodzk.- khosvodzk ­ khosvadzk (konuşma) | kilvodzk ­ kalvadzk (yürüme)
Vuts.- idivuts ­ yedeven (arkadan)

Haçin lehçesinde kelimelerin çoğulu bir çok biçimde oluşturulur;

• ni.- tıkalni ­ tkalner (kaşıklar) | ırzagni ­ abrankner (mallar) | tzianni ­ tzier (atlar)
• sdanni.- hikisdanni ­ hokiner (kişiler) | ekisdanni ­ aykiner (bağlar)
• niey.- lerniey ­ lerner (dağlar) | dzarniey ­ dzaraner (uşaklar) | tırniey ­ trner (kapılar)
• iey.- kuğiey ­ koğer (hırsızlar) | khudiey ­ khoder (otlar) | gutiey ­ goter (kulplar)
• dek.- ağpiydek ­ yeğpayrner (kardeşler) | açgındek ­ ağçikner (kızlar) | bılzdek ­ bızdigner (ufaklar) | gındek ­ giner (kadınlar)
• ik.- osgik­vosginer (altınlar) | moytik ­ marter (insanlar)
• vıni.- tzervıni ­ tzerker (eller) | kıtvıni ­ kiter (burunlar)
• vuenk.- tzervuenk ­ tzerkerov (ellerle)

Giragi (Pazar) – Giyegi
Yerguşapti (Pazartesi) – Eyguşepti
Yerekşapti (Salı) – İyekşepti
Çorekşapti (Çarşamba) – Bakey
Hinkşapti (Perşembe) – Hinksepti
Urpat (Cuma) – Uypot
Şapat (Cumartesi) - Şapot

Vargyan (dakika)- vaygyon
Jam (saat)- sahat
Tar (yüzyıl)- dihiy
Meg (bir)- ey
Yergu (iki)- eygey
Amis (ay)- amis
Dari (yıl)- dayi
Ardu ganukh (sabah erken)- şafokh
Gesor (öğlen)- geaey
Irigun (akşam)- iygıvon

Haçin lehçesi ile iki kişi arasında geçen sohbet kaydını ve bu sohbetin Türkçe çevirisini dikkatinize sunuyoruz. (Batı Ermenicesi ile bir seçeneği orijinal metinde görebilirsiniz). İlk konuşan Lübnan’da, Yeni Haçin mahallesinde doğmuş olan Boğos Ganaçyan (1929-2017). İkinci konuşan ise Lübnan, Yeni Haçin’de doğan Yeğisapet Tapanyan Oğlukyan (1943-2019).

İki Haçinlinin konuşmaları nesilden nesile aktarılmış bir dilin tarihini göz önüne seriyor. Bu aynı zamanda, bazı değişim ve hareketlere rağmen Haçin dilinin Ermeni dilinin genel kapsamı dahilinde korunduğunun da bir nişanesi. Bu iki kayıt Haçin lehçesinin maruz kaldığı değişiklikleri de gösteren küçük örnekler aynı zamanda.