Yozgat - Okullar

Yazar: Vahe Taşçıyan, 14/09/15 (Son Güncelleme 14/09/15)- Çeviren: Sevan Değirmenciyan

Yozgat ve çevre köylerde bulunan Ermeni okulları hakkında konuşmaya başlamadan önce, bölge de çalışmalarını yürüten ve okul yapımına ve eğitim hayatının gelişimine temel katkıda bulunmuş eğitimperver cemiyetlerine değinmek istiyoruz. Bu cemiyetler bazı okulların kurulmasında büyük rol oynadılar. Hatta ilerleyen zamanlarda okulların gelişimini, öğretmenlerin maaşlarını ve öğrencilerin eğitim masraflarını karşılamak için gerekli olan bütçeleri oluşturmak yönünde de çalışmalar yaptılar.

İşte bu cemiyetlerin Mkhitarist Rahipler Topluluğu’ndan Rahip Yeprem Boğosyan (1887-1972) tarafından hazırlanan listesi:

1) Aram Torosyan
2) Episkopos Nerses Tanielyan (1868-1915)
3) Hayrabed Ayvazyan (1915'de öldürüldü)
4) Haygazun H. Yapucuyan (1908/10-1986)
5) Krikor Zepüryan

“Lusavorçagan” Cemiyeti - 1852 tarihinde Yozgat Ruhani Önderi Rahip Mıgırdiç Dikranyan tarafından kurulmuştur. Yozgat’ın en eski eğitim cemiyeti olduğu tahmin ediliyor. Erkek çocukların eğitimini teşvik etmek dışında, bir kız okulu açmak için de çalıştığı bilinmekte. Cemiyet her ne kadar bu yönde bir başarı elde etse de, kız okulunun ömrü kısa süreli olur. Yozgat’ta kızlara tahsis edilmiş gerçek bir okulun kuruluşunu görmek için 1908’deki II. Meşrutiyet’in ilanını beklemek gerekecekti.

Ohanyan Cemiyeti - 1870 veya 1871 tarihinde kurulmuştur. Yozgat’da 1872’de bu cemiyetin bir girişimi olduğu belli olan Ohanyan adında bir okul kurulur, fakat okul uzun ömürlü olmaz.

Vahanyan Cemiyeti - Episkopos Arisdages Tertzagyan’ın girişimi ile 1872 tarihinde kurulmuştur. Cemiyet aynı adla bir okul da kurar. Az sayıda öğrencisi olmasına karşın 1915 tarihine kadar varlığını sürdürdüğü tahmin edilmekte. Vahanyan Okulu mezunları 1885 yılında Krasirats (yazı severler) cemiyeti oluşturup, okulları için bir kitaplık kurmaya muaffak olurlar.

Yozgat panoraması (Kaynak; Mkhitaryan Rahipler Topluluğu, S. Lazar Manastırı, Venedik) 

“Antznver” (Kendini Adamış) Cemiyeti - 1876’da kurulan cemiyet 1883 tarihinde Yozgat’ın yukarı mezarlığının bitişiğinde bir kıraathane tesis eder. Şehrin Ermeni sakinleri buraya gelip gazete ve kitap okuyabiliyorlardı. Cemiyet aynı zamanda şehrin başlıca okuluna maddi yardımda bulunuyordu.

Horenyan Cemiyeti - 1878’de kurulur ve kurulduğu gibi de Yozgat’da Horenyan Okulu’nu tesis eder. İlk yıllardaki başarısından sonra 1880’lerin ortalarından itibaren sadece anaokulu olarak hizmet vermeye başlar.

Setyan Cemiyeti - Zeytunlu Mnatsagan Semerciyan tarafından 1879’da kurulmuştur. 1882 yılında Terzili köyünde Setyan adında bir okul tesis eder.

Armenuhyan Cemiyeti - Yozgat Ruhani Önder Vekili Episkopos Ğevont Şişmanyan tarafından 1881’de kurulmuştur. Aynı adlı bir okul da kurdukları tahmin edilmektedir, fakat bu eğitim kurumu ve cemiyet uzun ömürlü olmamıştır.

“Aramyan” (kuruluşu 1876/8), “Lusaspür” (kuruluşu 1876/7), Eğitimperver (Usumnasirats, kuruluşu 1885), Mektepperver (Tbrotsasirats, kuruluşu 1885), Fukara Perver (Ağkatasirats, kuruluşu 1889), Gerçekperver (Çışmardasirats, kuruluşu 1889), İleriperver (Haraçtimasirats, kuruluşu 1908) cemiyetlerini de hatırlamak gerekir [1].

Yozgat’ta öğretmenleri ve idarecileriyle bir anaokulu (Kaynak: Armen Taryan, Antranik Yerganyan (editörler), Yozgat ve Civarı Ermenilerin Tarihi (Kamirk) [Ermenice], Beyrut, 1988).

1880’lerden itibaren şehrin kültürel hayatı ilerleme gösterir. O tarihe kadar var olan okullarda öğrenciler daha ziyade dini eğitim almakta, Kutsal Kitap ve “Narek” dua kitabını okumaktaydılar.

XIX. yy. ikinci yarısında, Amira Ohan Arslanyan’ın (1784-1874) bağışıyla Ruhani Önderlik binasının avlusunda daha ziyade Yozgat Merkez Okulu diye anılan Ermeni okulu tesis edilir. Hayırsever Arslanyan kiliseden Taş Han köprüsüne uzanan yolun iki yanında yer alan dükkanları da inşa ettirir. Bu dükkanların geliri kilise ve okulun masraflarını karşılamak için kullanılır. Ohan Arslanyan Yozgat’ın ileri gelenleri arasındaydı. Yozgat’taki Çapanoğlu derebeyi ailesi himayesinde nüfuz ve otorite sahibi olur. Çapanoğulları yörenin en geniş mal varlığına sahip ailesi sayılıyordu. Arslanyan çorbacı konumuna ulaşmıştı, yani bu derebeyi ailesi ve Yozgat Ermenileri arasındaki iletişimi sağlamaktaydı. Şehirde bir çok inşaat yapıyor, Yozgat sancağının aşar vergisini devletten satın alıyordu. Bu nüfuzunu Ermenilerin girişimlerini başarıya kavuşturmak için kullanmıştır çoğu kez, mesela kilise veya okul inşaatı gibi [2].

Arslanyan’ın bağışı ile tesis edilen okul ilk yıllarda erkeklerin eğitimine tahsis edilmiş ilkel bir yapıydı. Anaokulu, ilk okul ve orta okuldan oluşuyor ve 350 öğrenciye eğiyim veriyordu. İlk yıllardaki müdürü Simon Hekimyan idi, öğretmen olarak da Germir köyünden Papaz Parseğ ve Merzifon’dan Parseğ isimleri anılmakta [3].

1908’de, Yozgat Ruhani Önderi Rahip Horen Timaksyan’ın (1864-1915) girişimi ile eski okul binası yıkılır ve yerine mezarlık alanı üzerine 3 katlı güzel bir bina inşa edilir. Okul ruhani önderin adı ile anılır; “Timaksyan”. Giriş katı ilkokula tahsis edilirken, birinci katta ise okulun salonu bulunmaktadır. Orta ve yüksek sınıflar da son katta konumlanır [4].

1908’den sonra Talaslı Krikor Alçıcıyan okul müdürü olur. Müdürlüğü sırasında ruhani önder ile arasında anlaşmazlık yaşanır. Bu yüzden okula destek olan Yozgat Ermenileri arasında da anlaşmazlık başlar. Sonuçta, ruhani öndere muhalif grup ayrılıp şehirde ikinci bir okul tesis eder. Fakat bu konuda başka bir bilgiye sahip değiliz. Kilikya Ermeni Katolikosu II. Sahak muhalif tarafları barıştırmak için müdahelede bulunduğunu da söylememiz gerekir [5].

1914 yılında Episkopos Nerses Tanielyan (1868-1915) Rahip Horen Timaksyan’ın yerine ruhani önderliğe atanır. Yozgat ve çevre köylerde eğitim çalışmaları bu dönemde gelişme gösterir. Yeni ruhani önder özellikle kız çocukların eğitimine önem vermekteydi. Soykırım yıllarında öldürülür [6].

Erkeklerin eğitimine tahsis edilmiş özel bir eğitim kurumu olan Vahanyan Okulu 1870’lerden itibaren yazılı kaynaklarda mevcut. Müdürü A. Boyacıyan olup, öğrencilerin sayısı 30 civarındadır. Parseğ Derunyan burada öğretmenlik yapmaktadır. “Hamazkayin” karma okulu da özel bir eğitim kurumu. Bir anaokulundan ibaret olan Horenyan Okulu da kaynaklar da görünmekte. Avedis Maşlakcıyan ve Hagop Gortyan burada öğretmendirler. Hagop Miapanyan ve Rupen Bedrosyan’ın öğretmenlik yaptığı “Miapanyan” adlı bir okulun müdürü ise aynı zamanda Horenyan Okulu’nun da müdürlüğünü yürüten Mihran Kürkçüyan’dır. Horenyan ve Vahanyan okullarının 1915’e kadar eğitim hayatlarına devam ettikleri tahmin edilmekte [7].

Episkopos Nerses Tanielyan (1868-1915) (Kaynak: Armen Taryan, Antranik Yerganyan (editörler), Yozgat ve Civarı Ermenilerin Tarihi (Kamirk) [Ermenice], Beyrut, 1988).

Bu eğitim kurumu Amerikan misyonu tarafından himaye edilmekteydi. İki katlı olan bina kız ve erkeklerin eğitimine tahsis edilmişti. Müdürü Aram Torosyan’dı [8].

Okul, yörenin Ermeni Katolik Ruhani Önderi Rahip Hovsep Kırmızıyan’ın girişimi ile 1890’larda inşa edilmişti [9].

Boğazlıyan’da erkek ve kız öğrencileri için yapılmış iki Ermeni okulu vardı. Erkek okulu daha eski idi. Kız okulu ise 1912 civarında inşa edilmişti [10].

İğdeli, Bartevyan Okulu'nun açılış töreni, 1912. (Kaynak; Nubaryan Kitaplığı, Paris).

300 hane Türkün bulunduğu köyde 150 hane Ermeni nüfus vardı. Köyün mütevazi okulu S. Hagop kilisesinin bitişiğine inşa edilmişdi [11].

400 hane Ermeni nüfusa sahip bu köyde Ermeni okulu yoktu. Fakat köyün ileri gelenlerinden Hacı Yeğyayan evinin büyük bir odasını okula dönüştürmüştü. Kevork Papazyan burada öğretmenlik yapmıştır [12].

Köyde Apostolik ve Protestan cemaatlerine ait iki Ermeni okulu vardı. Apostolik cemaatinin okulu Apkaryan Okulu idi. Bu okullardan mezun gençlerden bazıları

eğitimlerine Merzifon ve Talas’da bulunan Amerikan kolejlerinde devam etmişlerdir [13].

Köyde S. Toros kilisesine bağlı bir Ermeni ilkokulu mevcuttu. Bunun haricinde Terzili’de 1881’de aynı isimli cemiyet tarafından kurulmuş Setyan Okulu da faaliyet göstermekteydi [14].

Episkopos Nerses Tanielyan (1868-1915) (Kaynak: Armen Taryan, Antranik Yerganyan (editörler), Yozgat ve Civarı Ermenilerin Tarihi (Kamirk) [Ermenice], Beyrut, 1988).

Köydeki bu okul nispeten daha eski. 1908 tarihinde Hacı Krikor Ağa Kalustyan’ın çabalarıyla (İstanbul Ermeni Patriklerinden merhum Şınork Kalustyan’ın -1913-1990- büyükbabası) bu okul yüksek eğitim kurumuna dönüştürülür. Bartevyan adı verilen bu yeni okul iki katlı, kagir ve mermer döşeli bir binaydı. Çevre köylerden gelen çocuklar da burada eğitim alıyorlardı. Okula himaye eden aileler arasında Kalustyanları ve Torosyanları anmak mümkün [15].

Köyde Aramyan adında bir okul vardı. S. Asdvadzadzin kilisesinin bitişiğinde yer almaktaydı. Kız ve erkek kısımları vardı [16].

Köyün S. Asdvadzadzin kilisesinin hemen yanında Lusavoriçyan okulu bulunmaktaydı [17].

Burada da S. Asdvadzadzin kilisesinin bitişiğinde inşa edilmiş bir okul mevcuttu. Okulda öğretmenlik yapanlar arasında Mesrob Çifçiyan da vardı [18].

Köyde biri Apostolik diğeri Protestan cemaatlerine ait iki Ermeni okulu mevcuttu. Protestan cemaatine ait olan daha bakımlı idi ve daha çok öğrencisi vardı. Türk öğrencilerden dahi bu okulu tercih edenler vardı [19].

Ermenilerin 500 hane civarında bir nüfusa sahip oldukları bu köyde iki Ermeni kilisesi vardı (S. Asdvadzadzin ve S. Krikor Lusavoriç). Kiliselerin bitişiğinde de okullar inşa edilmişti [20].

Köydeki Apostolik ve Protestan cemaatlerin kendi okulları vardı. Bu kurumlarda öğretmenlik yapan kişiler arasında Garabed Efendi Gülyan, Hrant Yardımyan, Sevdayan ve Atam Efendi sayılabilir [21].

200 hane Ermeni nüfus bulunan bu köyde S. Teotoros kilisesinin yanında inşa edilmiş bir okul vardı. Emmiyan ve Okumuşyan soyisimli papazlar burada öğretmenlik yapmıştır. II. Meşrutiyet’in ilan edildiği 1908 tarihinden sonra köy okulu restore edilmiştir. Türk öğrenciler de bu okulun öğrencileri olurlar [22].

Köyde 150 öğrenciye sahip bir okul vardı. Rumdigin’li Hagop Berberyan burada öğretmenlik yapmıştı, yardımcıları ise Taniel ve Avak öğretmenlerdi [23].

Kasabada bulunan karma okul Aramyan adına sahipti. Çift katlı kagir bir bina olan okulda Minas Bedrosyan müdürlük yapmıştır. 1908’de Kayseri S. Garabed Manastırı mezunlarından Zakeos Ayvazyan müdürlük görevini Bedrosyan’dan alır ve 1914 tarihinde askere alınana kadar bu görevi yerine getirir. Kendisinden sonraki müdür Ğazaros Hintliyan’dır. Öğretmen kadrosunda ise Mihran Tavityan, Sarkis Torosyan, Krikor  Arzumanyan, Rupen Şehirliyan vardı. Kızlar kısmının müdürü ise Talaslı İsguhi Tavityan’dı. Öğretmen kadrosu 3 kadın ve 5 erkek öğretmenden kuruluydu.

Okulun erkek kısmından ilk mezun olanlar şunlardı: Hayrabed Benliyan, Gülbenk Benliyan, Aram Ohanyan, Aram Demirciyan, Lutfik Torosyan, Antranik Boğosyan, Rupen Karagözyan, Ğevont Sahakyan.

Soykırım’dan önce Burunkışla’da kızlar için ayrı bir okul kurma ve erkek okulunu geliştirme projesi vardı. Yeni binaların yapımı için para toplanır, mimarı belirlenir, temelleri atılır, fakat Ermenilerin tehciri ve kırım başlar.

Köyde 15 hane Ermeni Protestan aile vardı. Sisak Efendi’nin müdür olduğu 50 öğrencili bir de okulları vardı [24].

İğdeli, Bartevyan Okulu'nun açılışı, 1912. (Kaynak; Nubaryan Kitaplığı, Paris)

Ermenilerin 750 hane kadar nüfusa sahip oldukları bu kasabadaki Bartevyan okulu S. Asdvadzadzin kilisesinin hemen yanındaydı. 1890’a kadar buradaki eğitim çok ilkeldi ve sadece Zebur ve Dua kitabı okumaktan ibaretti. Okulun asıl amacı kilise için ruhani yetiştirmekti.

1895’ten sonra Bardizak’tan Sahak Gülşenyan öğretmenlik yapması için Rumdigin’e davet edilir. Görev yaptığı 10 yılı aşkın dönem boyunca yerel eğitim sisteminde temel değişiklikler yapar. Eski okul yıkılır ve yerine çağdaş bir okul inşaa edilir.

Dersler ilkokul seviyesinden başlar. Çağdaş Ermenice, Klasik Ermenice, gramer, Türkçe, Coğrafya, Ermeni tarihi, matematik, İngilizce, müzik ve nota dersleri verilir.

Bu okul tek katlı idi. Okula tahsis edilen kısım için bir kaç basamak çıkmak gerekiyordu. Daha sonra sınıf olarak kullanılan bir odaya açılan salona giriş yapılıyordu. Zemin ahşaptı ve binanın odunluğu vardı. Her kış öğrenciler okulu ısıtmak için gerekli olan yakıtı getirmek zorundaydılar. Kurumda sıralar yoktu, öğrenciler evlerinden getirdikleri yastıklara otururlardı. Sadece son iki sınıfda yazı masaları vardı. Okul orta dereceye kadar eğitim veriyordu. Eğitim hayatına devam etmek isteyenler Kayseri S. Garabed Manastırı okuluna veya Talas Amerikan Koleji’ne devam ediyorlardı.

1913’de Rumdigin okulunun tiyatro kumpanyası Bedros Turyan’ın “Kara Topraklar” oyununu sahneler.

Öğretmen olarak okulda görev almış kişilerden bilinenler şunlar; Avak Kalfayan, Serop Kalfayan, Sahak Gülşenyan, Sahak Yeşilyan, Apraham Yeşilyan, Krikor Berberyan, Levon Karayan, Kevork Karayan, Kevork Melkonyan, Matteos Kalfa, Hagop Berberyan, Krikor Zepüryan.

Türk ailelerden bazıları da evladlarını bu okula yolluyorlardı.

Rumdigin’de bulunan küçük Protestan cemaatinin de kilisede konumlanan kendi okulu vardı [25].

Haygazun H. Yapucuyan, Rumdigin Hatıratı, Beyrut, 1967 (Ermenice)

Yaklaşık 100 öğrenciye sahip köy okulu S. Asdvadzadzin kilisesinin bitişiğindeydi. Saray’daki Türkler de evladlarını bu okula gönderiyorlardı [26].

Kasabanın Vahanyan adıyla bilinen bir okulu vardı. 200-250 kadar öğrenciye sahipti. Müdürleri arasında Yozgatlı Harutyun Dülgeryan, Sarkis Toşikyan, Karayakuplu Soğomon, Burunkışlalı Minas Bedrosyan, 1915’de öldürülen Hayrabed Ayvazyan vardı [27].

Yaklaşık 400 hane Ermeni nüfusu olan bu köyde ilkokul seviyesinde, 200 öğrencinin devam ettiği, çift katlı bir okul mevcuttu. 1915’de çift katlı kız okulunun inşaat çalışmaları da biter, fakat okul Ermenilerin tehciri ve kırımı nedeniyle açılamaz. Bu eğitim kurumunun müdürü olarak Talas Amerikan Koleji mezunlarından, 1915’de öldürülen Krikor Tavityan’ın adı anılmaktadır [28].

Yozgat sancağının şu köylerinde de Ermeni okulları vardı: Karayakup, Karabıyık, Kızılcıova, Göveçli, Çatak, Bebek, Saatli, Saçlı, Sarıhamza, Delihamza [29].

• [1]Armen Taryan, Antranik Yerganyan (editörler), Yozgat ve Civarı Ermenilerin Tarihi (Ermenice), Yozgat ve Civarı Hemşehri Derneği yayını, Beyrut, 1988, ss. 280-283; Nuritza M. Pilibosyan, Avedis Kestekyan (A. Gabents), Vahe Hayk, Yozgatlılar Anıtı (Ermenice), Fresno, 1955, ss. 91-95
• [2] Taryan, Yozgat…, ss. 53-54
• [3]A. g.ç., 54, 286-289 ; Pilibosyan, Yozgatlılar Anıtı…, s. 27, 53.
• [4] Taryan, Yozgat…, s. 54 ; Pilibosyan, Yozgatlılar Anıtı…, s. 57
• [5] Taryan, Yozgat…, s. 55.
• [6] Pilibosyan, Yozgatlılar Anıtı…, s. 122-125.
• [7] Taryan, Yozgat…, ss. 54, 286-289; Pilibosyan, Yozgatlılar Anıtı…, s. 56; Sarkis M. Dzotsikyan, Batı Ermeni Dünyası (Ermenice), New York, 1947, s. 196.
• [8] Taryan, Yozgat…, s. 57; Pilibosyan, Yozgatlılar Anıtı…, s. 56։
• [9] Taryan, Yozgat…, s. 286.
• [10] A. g. ç., s. 84.
• [11] A. g. ç., s. 85.
• [12] A. g. ç.
• [13] A. g. ç., s. 87-88։
• [14] A. g. ç., ss. 88-89; Pilibosyan, Yozgatlılar Anıtı…, s. 62.
• [15] Taryan, Yozgat…, s. 90.
• [16] A. g. ç., s. 91.
• [17] A. g. ç., s. 91; Pilibosyan, Yozgatlılar Anıtı…, s. 62.
• [18] Taryan, Yozgat…, s. 93.
• [19] A. g. ç., ss. 94-95.
• [20] A. g. ç., s. 96; Pilibosyan, Yozgatlılar Anıtı…, s. 73.
• [21] Taryan, Yozgat…, s. 101; Pilibosyan, Yozgatlılar Anıtı…, s. 79.
• [22] Taryan, Yozgat…, s. 102.
• [23] A. g. ç.
• [24] A. g. ç., ss. 104-108; Pilibosyan, Yozgatlılar Anıtı…, s. 82-84.
• [25] Taryan, Yozgat…, s. 109-112; Haygazun H. Yapucuyan, Rumdigin Hatıratı (Ermenice), Beyrut, 1967, ss. 128-130.
• [26] Taryan, Yozgat…, s. 113.
• [27] A. g. ç., ss. 115-116.
• [28] A. g. ç., s. 118.
• [29] A. g. ç., s. 119