Muş – Dini Kurumlar

Yazar: Robert Tatoyan, 26/01/2017 (Son Güncelleme 26/01/2016) - Çeviren: Arlet İncidüzen

Daron veya Muş Piskoposluk Merkezi Ermeni Apostolik kilisesinin en eski dini yapılarından biridir. Ermenilerin ilk Piskoposu Krikor Lusavoriç tarafından kurulmuştur; kendisi Kayseri’de takdis edildikten sonra tarihi Ermenistan’a dönmüş ve kilise yapısını oluşturma girişimlerinde bulunmuştur. Piskoposluk Merkezi, 1915’teki Büyük Felaket’e kadar faaliyetini sürdürmüştür.

Krikor Lusavoriç, Ermenistan’ın çeşitli bölgelerine piskoposlar takdis ederken “Muş Diyarı”nın ilk piskoposu olarak da eğitimli ve aydın bir zat olan, Kutsal Kitabı Yunanca ve Latince ezbere bilen Ağpiyos’u atamıştır. [1] Ağpiyos, aynı zamanda Krikor Lusavoriç’in vekilliğini de üstlenmiştir.

Ermenistan’ın 4. yüzyıl tarihli en eski kilisesi Muş’ta, özellikle de sancağın dini merkezi olan Aşdişad’da bulunmaktaydı ve Muş, ülkenin en önemli piskoposluk merkeziydi. [2] Aşdişad’daki kilise, Ermenistan’daki tüm kiliselerden “büyük”, hepsinin “ilk”i ve “ana”sı, “baş sunak, Tanrı’nın hükümdarlık makamı” olarak adlandırılıyordu. Kilise açısından bir merkez olan Aşdişad, toplantıların yapıldığı başlıca mahaldi. Ermeni tarihçiler, 4.-5. yüzyıllar arasından Muş’ta, Aşdişad’daki ana kilisede gerçekleştirilen Ermeni kilisesinin üç büyük dini toplantısından bahsetmektedirler. [3]

Yeğişe ve Ğazar Parbetsu’ya göre, 451 yılındaki Avarayr Savaşlarından önce Ermenistan’da en az 18 piskoposluk merkezi bulunmaktaydı ve o tarihte Muş-Duruperan Piskoposluk Merkezinin başında Episkopos Kasu vardı. [4]

Muş Surp Garabed Manastırı (Kaynak: Bodil Biørn arşivi)

“Muş ve Mamigonyan” dini önderi piskopos Merşabuh 506 yılında bu şehirde gerçekleştirilen kilise toplantısına katılmıştır. Toplantıda alınan karar altında, onun imzası hiyerarşik olarak, Katolikos Papken’in imzası ardından gelen ikinci imzadır. [5]

565 tarihinde, II. Hovhannes Kapeğyan’ın katolikosluğu döneminde, “Muş ve Mamigonyan” piskoposu olarak Apraham isimli biri görünmektedir. [6]

Tarihi kaynaklarda, 726 tarihindeki Malazgirt toplantısına katılan din adamları arasında Muş piskoposunun adı Krikor’dur. [7]

Muş Piskoposluk Merkezi hakkında 14. yüzyıla ait kayıtlara rastlamaktayız. 1307 ve 1316 tarihlerindeki Sis ve Adana’daki kilise toplantılarına katılarak alınan kararlara imza atanlar arasında Muş Piskoposu Hovhannes isimli bir şahıstır.

Vosgan Yerevantsi, 1770’li yıllardan Ermeni kilisesinin dini kadrosu ve idari yapısını resmektedir. Bu tarihlerde diğer piskoposluk merkezlerinin yanı sıra Muş Başpiskoposluğundan bahsetmekte, merkezinin ana manastırının adından hareketle Surp Garabed adıyla da anıldığını belirtmektedir. O tarihlerde, Surp Garabed veya Muş Başpikoposluğuna bağlı iki piskoposluk, Muş Madnavank ve Bitlis, bulunmaktadır. [8]

Muhtemelen zaten sonraki yüzyılda, 18. yüzyılın ilk yarısında, Hovhannes Golod (1715-1741) ile Hagop Nalyan’ın (1741-1748, 1762-1764) patriklikleri döneminde, daha önceleri Eçmiadzin, Sis ve Ahtamar katolikosluklarına ait olan, Surp Garabed Manastırının başrahibinin ve Muş Başpiskoposluğu önderinin belirlenmesi imtiyazı, kati olarak İstanbul Ermeni Patrikliğine veriliyor. [9]

Büyük Felaket öncesinde Muş Piskoposluk Merkezinin idari sınırları iki sancağı, Muş (Kazaları: Muş, Malazgirt, Bulanık, Varto ve Sasun) ve Genç (Genç, Cabağçur ve Khulp kazaları) kapsamaktaydı. [10] Başpiskopos Mağakya Ormanyan’ın verilerine göre, 1902 tarihi kayıtlarında Muş Başpiskoposluk Merkezine bağlı faal 230 kilise ve manastır mevcuttu. [11]

Khırimyan Hayrig'in [Khırimyan Baba] çerçeveli resmi, 1894'te Kahire'de hazırlanmış. Bu tablo, Khırimyan'ın 1892'de tüm Ermenilerin Katolikosu olarak seçilmesi vesilesiyle yapılmıştır. Eser (çerçeveli resim ve arkasındaki yazılar da dahil) Manug Der Aprahamyan'a (Van, 1845-Kahire, 1900) aittir. (Kaynak: Keğam Der Mikayelyan arşivi, Erivan)

Muş Piskoposluk Merkezinin dini ve kültürel hayatının gelişimi açısından, Temmuz 1862’de Muş dini önderliğine ve Surp Garabed Manastırının başrahipliğine getirilen Mıgırdiç Khırimyan çok büyük bir önem taşır. [12]

Yeni seçilen başrahibin ilk işi bir iktisat komisyonu kurarak, daha verimli bir şekilde kullanılabilmesi için manastırın gelirleri üzerinde sıkı bir kontrol sağlamak olur. Khırimyan, ayrıca manastırın bakımı için de bir program hazırlar. Muş’ta ise halkın desteğini alarak 12 üyeden oluşan milli bir komisyon da oluşturur. [13]

Khırimyan, Muş Ermenilerinin karşılaştığı zulümleri azaltmak adına büyük çaba harcar. Bu amaçla, 1863’te Milli Nizamname’nin taşrada uygulanabilmesi için girişimlerde bulunur, piskoposluk merkezinin zenginleştirilmesi ve güçlenmesi için çalışır, Kürt ağaların saldırılarına karşı gelir ve bu muamelelere karşı sesini yükseltir. Khırimyan’ın düzenlediği protestolar, Muş Ermenilerinin toplumsal bilincinin gelişmesinde ve yeni fikirlerin ortaya çıkmasında etkili olur. [14]

Mıgırdiç Khırimyan, Varak Manastırındaki matbaa makinesini Muş’a getirir ve 1863 Nisanında Surp Garabed Manastırında “Ardzvig Darono” [Muş Kartalı] isimli on beş günlük bir dergi (editörlüğünü Karekin Sırvantzdiyants üstlenir) yayınlamaya başlar. [15] Derginin yayınlanması belli aralıklarla 1865 yazına kadar sürer. [16]

Khırimyan, ayrıca halktan alınan keyfi vergilere karşı köylüyü daha örgütlü hale getirip, önderliği sınırları dahilindeki ağalara vergilerin parayla ödenmesine hep birlikte karşı çıkmalarını çağrısında bulunur. [17]

Vartabed Karekin Sırvantzdiants (Kaynak: AGBU Nubaryan Kitaplığı, Paris)

Khırimyan’ın, merkezin gelirlerini düzene sokan ve paranın farklı milli ihtiyaçlar için kullanılmasını sağlayan Muş’taki faaliyetleri, daha önce bu gelirleri diledikleri gibi kendi çıkarları için harcayan bölgedeki bazı sivil ve ruhani Ermeniler arasında rahatsızlığa yol açar. Khırimyan’a suikastlar düzenlerler; Patrikhaneye, yerel ve merkezi Osmanlı yetkililerine Khırimyan’ı kötüleyen yazılar gönderirler. Kendisi hakkındaki iftiraları bertaraf edebilmek için Patrikhanede savunmasını yapmak üzere Khırimyan Haziran 1863’te İstanbul’a gitmek mecburiyetinde kalır. İstanbul’daki Siyasi ve Ruhani meclisler Khırimyan hakkındaki iddiaları inceleyerek asılsız olduklarına hükmeder. [18] Patrikhane de istifasını kabul etmez.

Mıgırdiç Khırimyan, Muş’a dönerek milli-aydınlanmacı çalışmalarına devam eder. Muş önderliğine bağlı köylerde ve manastırlarda okullar açarak büyük işler başarılır. Muş’ta çok sayıda eğitim cemiyetleri tahsis edilir: Muşeğyan, Khorenyan, Nersisyan, Paresirats, Tarkmançats vb. [19]

Muş'taki Surp Garabed Manastırında yayınlanan "Ardzvig Darono" [Muş Kartalı] isimli 15 günlük dergi.

Ne var ki manastır ruhani kadrosu içinden bazı üyeler Mıgırdiç Khırimyan’ın faaliyetlerine karşı gelmeyi sürdürür. 1865 yılı yaz aylarında Mıgırdiç Khırimyan’ı silah zoruyla manastırdan dışarı çıkarmayı başarırlar. Khırimyan’ın amcasının oğlu Khoren Khırimyan olan biteni şöyle anlatmaktadır: “Bulanık, Khınus ve Muş ovası halkları toplanıp bir ordu oluşturdular ve Khırimyan’a manastıra kadar eşlik etmek istediler. Ancak manastırın büyük çiftliği içinde manastırdaki ruhaniler tarafından Khırimyan’ın manastıra girmesini engellemek için gönderilen bir grup silahlı Kürt ve Ermeni toplandı.” [20]

Mıgırdiç Khırimyan yine İstanbul’a gider. Kendisi ve manastır ruhanileri arasındaki mesele teftiş edilene kadar istifasını sunar. Surp Garabed Manastırına müfettiş olarak, geniş yetkiler verilen Erzurum dini önderi Harutyun Vehabedyan gönderilir. Teftiş Khırimyan lehine sonuçlanır. Provakatör ruhanilerin altısı Patrikhanenin emriyle Kudüs’e sürülür. [21]

Bununla birlikte Patrikhane Khırimyan’ı Muş Piskoposluk Merkezi önderliği görevine iade etmez. Surp Garabed Manastırı başrahipliği ile Muş Piskoposluk önderliği görevlerinin birbirinden ayrılmasına ve Khırimyan’ın Surp Garabed ve Van, Varak Manastırı başrahipliği görevlerine getirilmesine ve Muş Piskoposluk Merkezi önderliğine de kıdemli rahip Yeremya Devgantsi’nin atanmasına karar verilir. [22] Muş Piskoposluk Merkezi önderliği ile Surp Garabed Manastırı başrahipliği görevlerinin Aralık 1888 tarihine kadar ayrı kaldığını da belirtelim. Bu iki makam tekrar birleştirildiğinde Muş’taki bu görevi önce Karekin Sırvantzdiyants, daha sonra aynı yılın Aralık ayında ise Nerses Kharakhanyan üstlenir. [23]

Muş Surp Garabed Manastırı (Kaynak: Р.Бекгулянц, По Турецкой Армении, Ростов на Дону, 1914 г.)

Muş önderliğinden mahrum kalan Khırimyan artık Surp Garabed Manastırına geri dönmez ve vekili olarak Karekin Sırvantzdiyants’ı bırakır. [24]

Emma Gonsdantyan, Mıgırdiç Khırimyan’ın Muş’taki faaliyetlerine ışık tutan eserinde şöyle aktarır: “Mıgırdiç Khırimyan’ın Muş’taki faaliyetleri manevi bakımdan verimli oldu. Muş’ta halk tarafından kendisine gösterilebilecek en büyük hürmeti görerek “Baba” [Hayrig] lakabını aldı. Kendisinin Vaspurakan ve Muş yörelerinde gösterdiği faaliyetlerin ödülü, İstanbul Patriği seçilmesidir.” [25]

Kıdemli vartabed Papken Güleseryan, Muş Piskoposluk Merkezi Önderi olmuş, daha sonra da Kilikya Katolikosluğu görevinde de bulunmuştır. (Kaynak: Kevork Sarafyan, Badmutyun Antebi Hayots [Antep Ermenileri Tarihi], Cilt 1, Los Angeles, 1953).

Daha önce de belirttiğimiz gibi Muş Piskoposluk Merkezi önderlik makamı ile Surp Garabed Manastırı başrahipliği görevi 1864 tarihinde birbirinden ayrılmıştır. 1869 tarihine kadar Muş Piskoposluk Merkezi önderliğini, Bitlis Piskoposluk Merkezi önderliği görevine ek olarak Başpiskopos Yeremya yürütmüştür. Onu, Vartabed Krikor Ağvanyan takip etmiştir. [26]

1876 yılında Muş bölgesi dini önderliğine en yaşlı vartabed unvanı bulunan Krikoris Aletciyan seçilmiştir ve kendisinin görev süresi Ermeni olaylarının başlangıç dönemine denk gelmektedir. Sarkis Pıteyan anılarında Aletciyan’ın idari çevrelerde oldukça etkili olduğundan bahsetmektedir: “O dönemde şikâyetlerine kulak verilirdi ancak şartların değişmesiyle Ermeni halkı ve Türk yönetimi arasındaki yarık giderek açıldı; neredeyse onun bile hiçbir etkisi kalmamıştı artık ve bu durum istifa ederek İstanbul’a çekilmesine sebep oldu.” [27]

Aletciyan bakımından, Osmanlı otoritelerinin öfkesi belki de dini önderlik faaliyetlerine gösterilen bir tepkiydi. Ermeni meselesi, uluslararası diplomasiye dahil olduktan sonra, Sultan Abdülhamid Doğu vilayetlerinde Ermeni nüfusunu Müslüman nüfusa kıyasla azınlıkmış gibi göstermek için her yolu deniyordu. İşte, 1880 yılında Osmanlı hükümeti Van ve Erzurum vilayetleri arasında yeni bir vilayet belirlemeye (daha sonra Bitlis Vilayeti olacaktı) çalışırken, Muş’un ileri gelenleri, her türden resmi yetkili bu karara itiraz ederek, Bab-ı Ali’ye başvurmaktaydı: “Muş, şehri ve ovasında 100.000’den fazla Ermeni ve 30.000’den fazla Müslüman nüfusuyla kendisinden çok daha az nüfusa sahip Bitlis’ten daha fazla valilik merkezi olmayı hak etmektedir.” Muş dini önderi Piskopos Krikoris Aletciyan, bu telgrafın bir nüshasını da Patrik Nerses Varjabedyan’a göndermiş; patrik hazretleri de bunu padişahın elçilerine sunarak, “işte hükümet temsilcileri ve nüfuzlu Müslümanların da imzaladığı bu belge, Muş civarında Ermeni nüfusunun ezici çoğunluğu oluşturduğunun kanıtıdır” demiştir. Bu duruma çok öfkelenen II. Abdülhamid, tek suçları gerçeği belgelemek olan, telgrafa imza atış resmi görevlilerin tamamını görevden almıştır. [28]

Vartabed Krikoris Aletciyan (Kaynak: Sarkis Pıteyan, Misak Pıteyan, Harazad Badmutyun Darono [Gerçek Muş Tarihi], Kahire, 1962)

Aletciyan, Bab-ı Ali tarafından 1880’de payitahta çağrılır; yerine vekil olarak Madnavank başrahibi Vartabed Garabed Yesayan’ı bırakır. Osmanlı yetkilileri, İstanbul’dan Muş’a dönmesine 1885’te izin verirler. [29] Aletciyan’ın ikinci hizmet dönemindeki (1885-1886) faaliyetlerinden biri, önderlik binasının yenilenmesi olur; bu amaçla 6.000 kuruş bağış toplamayı başarır. [30]

1886’da dini önderliğe Piskopos Vahram Manguni getirilir ancak bu görevi kabul etmeyerek yerini Vartabed Nerses Kharakhanyan’a bırakır. Kharakhanyan, Surp Garabed Manastırı başrahipliği göreviyle birlikte önderlik görevini aralıklı olarak 1915’e kadar sürdürür.

Nerses Kharakhanyan (sivil ismi Hımayag) aslen Muşlu’dur; Avran köyü doğumludur (1850). Surp Garabed Manastırındaki ilahiyat okulunda eğitim almıştır. 1874 yılında papaz takdis edilmiş daha sonra kıdemli vartabed unvanını almıştır. Kharakhanyan, 1880 yılında Kiğı Piskoposluğunun dini önderliğine getirilmiş ve Muş piskoposluğu önderliğine atanana kadar bu görevi yürütmüştür.

Kharakhanyan, Ermenilerin hakları için mücadele veren aktivistlerle (Arapo, Markar hoca vb.) irtibat halindeydi ve onlara destek veriyordu. Dönemin şahitlerinden Sarkis Pıteyan şöyle yazmaktadır: “Sasunlular kendilerine gelip devrimden bahseden adamları içlerine kabul etmek için dini önderliğin fikrini ve onayını almak istiyordu. Sadece kendi önderlerinin tavsiyesine göre bu insanları kabul ya da reddetmekteydiler. Kharakhanyan her türlü riski göze alıp, kendi hayatını da tehlikeye atarak onlara yardım etti ve bu nedenle de cemaati ve devrimci aktivistler tarafından çok sevildi.” [31]

Pirinç kap veya küçük tepsi. çapı 26.3 cm, kenarı 1 cm. Üzerinde kazılı yazıya göre, Sulemaz oğlu Artun'un evladı Garabed'in, Muş Surp Garabed Manastırı'na hediyesidir, 6 Mayıs 1775. (Kaynak: A Legacy of Armenian Treasures: Testimony to a People, Indiana University Press, Indiana, 2013)

Pıteyan, ayrıca Kharakhanyan’ın kişiliği hakkında da bilgi vermektedir: “Ağırbaşlı, mütevazı bir din adamıydı, [Khırimyan] Babanın, Sırvantzdiyants’ın ruhuyla doluydu... Aletciyan’ın istifasından sonra o ağır günlerde Muş Önderliğini kabul etti. Ve son günlerine kadar Muş halkıyla birlikte yanıp kavruldu.” [32]

Kharakhanyan’ın milliyetsever eylemleri Osmanlı otoritelerinin gözünden kaçmaz; 1893 yılında tutuklanır ve Bitlis hapishanesine atılır, burada yaklaşık olarak iki buçuk yıl kalır. [33] 1895’te İstanbul Patriği Madteos İzmirliyan, Kharakhanyan’ı hapisten kurtarmayı ve İstanbul’a getirmeyi başarır. Ertesi yıl 1896’da, Sultan Abdülhamid İzmirliyan’ı görevden alır ve Kharakhanyan’la birlikte Kudüs’e sürer.

Kharakhanyan Kudüs’e sürüldükten sonra Muş dini önderliği vekilliğine, Sasun Aharonk köyü doğumlu Vartabed Vartan Hagopyan getirilir. Hagopyan aynı zamanda Surp Garabed manastırının başrahip vekilliğini de yürütmektedir. 1899’a kadar bu hizmeti sürdürür. İstanbul Patrikliği, karma komisyonu [34], Vartan Vartabedin omuzlarına yüklenmiş olan Muş önderliği ve manastırları ile Genç bucağının bütün sorumluluklarının tek kişi için çok ağır bir iş olduğuna hükmedip, Muş dini önderliği vekilliğine, daha önce Canig piskoposluğunu idare eden kıdemli Vartabed Papken Güleseryan’ı getirir. [35] Vartan Vartabed Surp Garabed başrahip vekilliği görevine devam eder. [36]

Muş'taki Surp Garabed Manastırında yayınlanan "Ardzvig Darono" [Muş Kartalı] isimli 15 günlük dergi.

Muş dini önderlik vekilliğini kısa bir süre için (1898-1900) [37] sürdüren Papken Güleseryan, kazanın eğitim hayatını gelişmesine yönelik faaliyetlerde bulunur. Onun döneminde Muş şehrinde özellikle daha önce planlanmış olan kız yetimhanesi (Rusya Ermenilerinden hayırsever Canışyan’ın maddi desteğiyle) ve Genç kazası Arşen köyü okulu kurulur. Surp Hovhannes Manastırı okulu yetimhaneye çevrilir ve 36 öğrencisi olur. Muş ovasındaki okulların ders kitabı ihtiyacı bulunduğundan, Patrikhaneye başvurup 1000 parça kitap elde eder. [38]

Ne var ki Papken Güleseryan kazanın iklim koşullarına çok fazla dayanamaz ve İstanbul’a tayinini isteyerek istifasını verir. Muş Piskoposluğu önderliği görevini kıdemli vartabed Khosrov Behrigyan devralır ve Muş ovasındaki Ermeni köylerinde yeni okullar açmaya devam eder. [39]

1908’de Jön Türklerin devrimci hareketinin başarıya ulaşmasıyla Kharakhanyan’a Muş’a dönme izni verilir; kendisi burada piskoposluk önderliği ve Surp Garabed Manastırı başrahipliği görevini yeniden üstlenir. Ertesi yıl Kharakhanyan Eçmiadzin’e gider ve orada katolikosluğa seçilmiş olan Madteos İzmirliyan tarafından piskoposluk derecesine yükseltilir. Kharakhanyan, Büyük Felaket arifesinde, 10 Nisan 1915’te tifodan ölür ve vasiyeti üzerine Surp Garabed Manastırına defnedilir. [40]

Misak Pıteyan, anılarında Muş’un son dini önderinin vefatının halk arasında yarattığı duyguyu şöyle anlatır: “Tabii ki o korkunç günlerde, halkı tarafından sevilen o saygın din adamının ve büyük milliyetseverin vefatı derin bir üzüntüye ve umutsuzluğa yol açtı. Son nefesine kadar sürüsü için hayatını kurban etmekten çekinmeyen o cesur çobanın aramızdan zamansız ayrılmasına kederlendik ve yas tuttuk. Beklenmedik kaybımızın yasını tuttuk ancak Büyük Felaket’ten sonra hayatta kalanlar olarak, sevgili halkının yok edilişine ve katledilişine tanık olmamasında teselli bulduk...” [41]

Mağakya Ormanyan’ın verilerine göre 20. yüzyıl başlarında Muş piskoposluğu sınırları içinde yaklaşık olarak 3.000 Katolik Ermeni yaşamaktaydı. [42] Bu veriler, Osmanlı resmi kaynakları tarafından kullanılmıştır zira Osmanlı idaresinin 1914 tarihli verilerine göre Muş kazasındaki Katolik Ermenilerin sayısı 2.699’dur. [43] Katolik kilisesine ait kaynaklar, özellikle de “Katolik Kilisesi Yıllığı”, Muş’taki Katolik Ermeni nüfusunu daha yüksek göstermekte, 6.500 kişi olarak vermektedir. [44]

Kazadaki Ermeni Katolik nüfus, Muş şehrinde yaklaşık 120 hane, [45] Başka kaynaklara göre 80 hane, [46] 30-40 hane [47] ve Muş şehrin yakınlarındaki üç köyden Arinc’de (Ermeni Patrikhanesi 1913-1914 nüfus sayımı verilerine göre 120 hanede 610 kişi [48], başka verilere göre 150 haneden 2.400-2.600 kişi [49]), Oğunk’ta (90 hanede 620 kişi [50], diğer verilere göre 100-130 hanede 1500 kişi [51]) ve Norşen’de (400 hanede 2.150 kişi [52], diğer verilere göre 400-450 hanede 3.000-3.500 kişi [53]) şeklinde yoğunlaşmaktaydı.

Muş Katolik Piskoposluğu makamı Muş şehrinde bulunmaktaydı. Piskoposluk yetki sınırlarına Bitlis ve Van da dahildi (buralardaki Katolik Ermenilerin sayısı bilinmemektedir). [54] Muş Katolik Piskoposluğu, 1880 tarihinde Erzurum Piskoposluğundan ayrılmıştı. Aynı tarihte Katolik Piskoposluğuna, İstanbullu Vartabed Harutyun Camcıyan atanmış, ardından 1887 yılında göreve başlayan Vartabed Hovhannes Hovhannisyan getirilmiştir. [55]

[Translate to Türkisch:]

Muş Katolik Piskoposluğunun yükselişi, 1892’de Muş Piskoposluk Merkezi dini önderi seçilen ve 1909’da vefat edene kadar bu görevi sürdüren, vartabed (daha sonra piskopos) Nerses Cındoyan’ın faaliyetleriyle ilintilidir. [56] Çağdaşları, onu “kusursuz bir din adamı, aktivist ve eğitimli” diye tarif etmektedir. [57] Cındoyan’ın çabalarıyla, Muş şehrinde Murad-Mıkhitaryan Okulu açılmış, Muş ovasının üç Katolik Ermeni köyünün okulları yenilenmiş ve yeniden hizmete girmiş, onların yanı sıra tesisler eklenmiştir. [58]

Cındoyan’ın vefatından sonra Muş Katolik Psikoposluk önderliğine piskopos Hagop Topuzyan seçilmiştir. Çağdaşlarından biri, anılarında hakkında şöyle der: “dünyanın en sade insanlarından biriydi, tek gayesi cemaatine ruhani liderlik etmekti.” [59] Topuzyan, görevini Büyük Felaket’e, 1915’te şehit düşene kadar sürdürür. [60]

Başpiskopos Mağakya Ormanyan’ın verilerine göre, 20. yüzyıl başlarında Muş piskoposluğuna bağlı yaklaşık olarak 1.000 Protestan Ermeni bulunmaktadır. [61] 1914 tarihli Osmanlı resmi verilerine göre Muş kazasındaki Protestanların (yani Protestan Ermenilerin) sayısı 530’dur. [62]

Protestanlık, Muş bölgesine 19. yüzyılı ikinci yarısında girer. Muş Protestan kilisesi 1855 tarihinde tesis edilir. On sene sonra Ermeni Protestanlardan Khocakhanyan ailesi üyeleri, Muş’un Yukarı Mahallesinde bir ibadethane ve iki katlı bir ruhani lojmanı inşa ederler. [63] Ermeni Soykırımı arifesinde, Muş şehrinde 7 hane Protestan Ermeni bulunmaktadır ve ruhanileri de Krikor Isdepanyan ve Mihran Kaprielyan’dır. [64]

Protestan cemaatinin kilise ve okullarının bulunduğu Muş ovası köyleri şunlardır:

Muş şehri panoraması (Kaynak: Bodil Biørn arşivi)

• Havadorig (1890’lı yılların başında 10 hane [65], ileride sayıları artar).
• Mogunk (10 hane Protestan Ermeni). [66]
• Hunan (8-10 hane Protestan Ermeni [67], Büyük Felaket arifesinde din adamları Apkar Hılzadyan’dır) [68]
• Tervevank (20. yüzyıl başında köyün Protestan cemaati 5 haneden [69], başka kaynaklara göre 10 hane [70] Ermeniden oluşmaktadır ve din adamları Sımpad Khaçigyan’dır) [71].

• [1] Ğazaryan A. S., “Hay Yegeğetsu Temagan Pajanumı IV. Tarum” [4. yüzyılda Ermeni kilisesinin piskoposluk makamları], Badma-Panasiragan Hantes, 1996, Sayı 1-2, s. 193-195.
• [2] Aşdişad, Hıristiyanlık öncesi tarihlerde Ermenistan’ın en önemli tapınma merkezi olmuştur. Asdğig, Anahid ve Vahakn’a ait tapınak ve heykeller burada bulunmaktadır. Aşdişad’ın putperestlik dönemine ait zengin bir kütüphanesi de vardı.
• [3] “Aşdişad Kilise Toplantıları”, Krisdoneagan Hayasdan [Hıristiyan Ermenistan] Ansiklopedisi, Erivan, Ermeni Ansiklopedik yayınları, 2002, s. 69-70.
• [4] Bion Hagopyan, Hayakidagan Usumnasirutyunner [Ermenoloji araştıraları], Erivan, Erivan Üniversitesi yayınları, 2003, s. 34.
• [5] A.g.e, s. 39.
• [6] A.g.e, s. 43.
• [7] A.g.e, s. 54.
• [8] A.g.e, s. 105.
• [9] Krisdoneagan Hayasdan Ansiklopedisi, s. 505.
• [10] “Bitlis Vilayeti” maddesi, Haygagan Hamarod Hanrakidaran [Kısa Ermeni Ansiklopedisi], Cilt 1, Erivan, 1990, s. 531-535.
• [11] Başpiskopos Mağakya Ormanyan, Hayots Yegeğetsin [Ermeni Kilisesi], İstanbul, 1911, s. 262.
• [12] Garo Sasuni, Badmutyun Daroni Aşkharhi [Muş Diyarı Tarihi], Beyrut, “Sevan” matbaası, 1956, s. 282.
• [14] A.g.e, s. 119.
• [15] Emma Gosdantyan, Karekin Sırvantsdiyants, Erivan, Ermenistan Cumhuriyeti Ulusal Bilimler Akademisi Tarih Enstitüsü, 2008, s. 25.
• [16] Gosdantyan, Mıgırdiç Khırimyan..., s. 124.
• [17] A.g.e.
• [18] Sasuni, Badmutyun Daroni Aşkharhi, s. 282.
• [19] Gosdantyan, Mıgırdiç Khırimyan..., s. 123.
• [20] A.g.e, s. 124.
• [21] A.g.e, s. 126.
• [22] A.g.e.
• [23] Sasuni, Badmutyun Daroni Aşkharhi, s. 285.
• [24] A.g.e.
• [25] Gosdantyan, Mıgırdiç Khırimyan..., s. 149.
• [26] Sasuni, Badmutyun Daroni Aşkharhi, s. 285.
• [27] Sarkis Pıteyan, Misak Pıteyan, Harazad Badmutyun Darono [Gerçek Muş Tarihi], Kahire, 1962, s. 31.
• [28] “Jamanak”, 1912, Sayı 1434.
• [29] Sasuni, Badmutyun Daroni Aşkharhi, s. 285.
• [30] A.g.e.
• [31] Sarkis Pıteyan, Misak Pıteyan, Harazad Badmutyun Darono, s. 59.
• [32] A.g.e.
• [33] Teotig, Koğkota Hay Hokevoraganutyan yev ir Hodin Ağedali 1915 Dariin [1915 Yılının Ermeni Ruhanileri ve Cemaatlerinin Golgotası], Tahran, 2014, s. 104.
• [34] Milli Karma komisyon, 1863 nizamnamesiyle oluşan bir organdır, Milli Siyasi Meclis ve Milli Ruhani Meclis üyelerinden oluşur.
• [35] Sasuni, Badmutyun Daroni Aşkharhi, s. 285. Papken Güleseryan ileride, 1928 tarihinde Kilikya Ermeni Katolikosluğuna seçilir ve 1936’da vefat edene kadar bu görevi sürdürür (Püzant Yeğyayan, Jamanagagits Badmutyun Gatoğigosutyan Hayoys Giligyo 1914-1972 [Kilikya Ermeni Katolikosluğu Yakın Tarihi 1914-1972], Antilyas, Kilikya Katolikosluğu yayını, 1975, s. 897).
• [36] Teotig, Koğkota Hay Hokevoraganutyan, s. 106.
• [37] Yeğyayan, Jamanagagits Badmutyun, s. 312.
• [38] Sasuni, Badmutyun Daroni Aşkharhi, s. 286.
• [39] A.g.e.
• [40] Sarkis Pıteyan, Misak Pıteyan, Harazad Badmutyun Darono, s. 335.
• [41] A.g.e.
• [42] Mağakya Ormanyan, Hayots Yegeğetsin, s. 262.
• [43] Kemal H. Karpat, Ottoman Population 1830-1914: Demographic and Social Characteristics, Madison, Wisconsin, University of Wisconsin Press, 1985, s. 174.
• [44] Annuaire pontifical catholique, Paris, 1914, s. 249.
• [45] Drabzoni Temin Vicagavor Hovhannes Ark. Nazlıyani Huşerı Mertzavor Arevelki 1914-1928 Şırçani Kağakagan-Gronagan Tebkerun Masin [Trabzon Piskoposluk Merkezi ruhanilerinden Başpiskopos Hovhannes Nazlıyan’ın, 1914-1928 dönemindeki Yakın Doğu’daki siyasi-dini Olaylar Hakkındaki Anıları], Beyrut, Ermeni Kilisesi yayını, 1960, s. 149.
• [46] “Mışo Aşkharh” [Muş Diyarı], Luma Dergisi içinde, Tiflis, 1897, 1. Kitap, s. 169.
• [47] Sasuni, Badmutyun Daroni Aşkharhi, s. 302։
• [48] Raymond H. Kévorkian, Paul B. Paboudjian, Les Arméniens dans l'Empire Ottoman à la veille du Génocide, Paris, ARHIS, 1992, s. 487.
• [49] Sasuni, Badmutyun Daroni Aşkharhi, s.  309.
• [50] Kévorkian, Paboudjian, Les Arméniens dans l'Empire Ottoman, էջ 487։
• [51] Sasuni, Badmutyun Daroni Aşkharhi, s. 311.
• [52] Kévorkian, Paboudjian, Les Arméniens dans l'Empire Ottoman, s. 487.
• [53] Sasuni, Badmutyun Daroni Aşkharhi, s. 311.
• [54] A.g.e., s. 302.
• [55] A.g.e.
• [56] Drabzoni Temin Vicagavor Hovhannes Ark. Nazlıyani Huşerı..., s. 147-148.
• [57] Sasuni, Badmutyun Daroni Aşkharhi, s. 303։
• [58] A.g.e.
• [59] Drabzoni Temin Vicagavor Hovhannes Ark. Nazlıyani Huşerı..., s. 149.
• [60] Teotig, Koğkota Hay Hokevoraganutyan, s. 107.
• [61] Mağakya Ormanyan, Hayots Yegeğetsin, s. 262.
• [62] Karpat, Ottoman Population 1830-1914, s. 174.
• [63] Sasuni, Badmutyun Daroni Aşkharhi, s. 304.
• [64] Teotig, Koğkota Hay Hokevoraganutyan, s. 109. Başka verilere göre Protestan Ermenilerin sayısı daha fazladır. 1890’ların sonlarında 10 hane olarak görünmektedirler. (Luma, Tiflis, 1897, 1. Kitap, s. 169).
• [65] A.g.e.
• [66] Sasuni, Badmutyun Daroni Aşkharhi, s. 314.
• [67] A.g.e., s. 306։
• [68] Teotig, Koğkota Hay Hokevoraganutyan, s. 118.
• [69] Sasuni, Badmutyun Daroni Aşkharhi, s. 304.
• [70] Luma, s. 169.
• [71] Teotig, Koğkota Hay Hokevoraganutyan, s. 120.