Muş'ta geleneksel bir Ermeni düğünü - resim, Garabed Nışanyan'ın eseri, 1890 (Kaynak: Nubaryan Kitaplığı, Paris)

Muş – Şarkılar

Yazar: Armine Hakobyan, 21/11/2016 (son değişiklik: 21/11/2016), Çeviren: Arlet İncidüzen

Mışu aşkharh anuş e,
Sarın u tzor mışuş e,
Hüsis kamin kşe zis
Ur dzotsi meç tağe zis.
[1]

Muş ismi, eski zamanlara dayanmaktadır ve birçok araştırmacı bu ismi, antik kayıtlarda geçen kavimlerle ve şahıslarla, siyasi olaylarla ve doğal özelliklerle bağdaştırmaktadır. Halk arasında anlatılan en eski rivayete göre Muş ismi Ermenice sis anlamına gelen “mışuş” kelimesinden türemiştir. Rivayete göre aşk tanrıçası Asdğik, Murat Nehri’nde yıkanacak gençlerin görünmesini engellemek için etrafı sisle kaplarmış. [2] Mitolojik dönemlerden günümüze ulaşmış bu hikâyenin izlerini Gomidas’ın notaya döktüğü “Mışo sarer mışuş e” isimli oyun havasında da görebilirsiniz.

Muş (Kaynak: Mount Holyoke Koleji arşivleri ve kişisel koleksiyonlar)

Mışu sarer mışuş e (Muş dağları sislidir) [3]

Notalar PDF

Mışu sarer mışuş e,
Har naz, har naz,
Har nargis.
Mışu khod çur anuş er,
Har naz, har naz,
Har nargis.

Basit köy oyun havalarından biridir, Gomidas döneminde “Le-le” ismiyle bilinirdi. Aslen böyle adlandırılmaktadır. Devamı şöyle bilinir:

Mışu gakav hergen viz,
Mışu marter toçağ er.
[4]

Gomidas’ın notaya döktüğü Muş şarkıları arasında adeta bir şiir veya balat olarak değerlendirilebilecek “Mışetsots Bingöl”ü (Sisli Bingöl) ayrı değerlendireceğiz. [5]

“Bingöl”ün melodik yapısı, Ermeni halk müziğinde müzikal-biçimsel açıdan başlı başına bir kolu oluşturan vokal doğaçlama türündedir. Bu türde şarkılar daha çok Batı Ermenicesi halk müziğinde görülmektedir. Bu şarkıların ezgileri de genellikle yer isimleri olarak geçmektedir. Bu şekilde ezginin yerel tarzı ve yaratıldığı bölge açıkça belirlenmiş olmaktadır. Bu şarkılar hem Ermenice hem de Türkçe okunmuştur. Gomidas, “Mışetsots Bingöl”ü [6] 1891 tarihinde Muşeğ adında Muşlu bir adamdan dinleyerek notaya dökmüştür. [7]

Müzisyen R. Atayan’ın da belirttiği gibi “Mışetsots Bingöl”, teknik müzikal özellikleri ve yapısı bakımından geleneksel köy şarkılarından bariz şekilde ayrılmaktadır ve profesyonel halk müziği eserleri arasında sayılabilir. [8] R. Atayan, bu şarkıyı halk veya profesyonel halk müziği örneklerinin en iyilerinden biri saymakta ve Gomidas’ın folklorik eserleri arasında görmektedir. [9]

Mışetsots Bingöl (Sisli Bingöl/Türkçe) [10]

Notalar PDF

Harput yolu vurdum geldim
Bingöl - suyi nardan akar,
Araz - suyi poğ – pulağlar gâleyim,
Çayir – çiman savuğ sular Bingöli, Bingöli.

Ğarli dağlar aşar aşar
Bura kaldım Bingöl dağına,
Alvan, alvan ğarli dağlar gâleyim…
Çiçak sümbül gül halamşar aşar yoli Bingöli.

Balatlar ve Tarihi Şarkılar

Gomidas’ın notaya döktüğü Muş ovası balatları ve tarihi şarkıları içinde “Surp Garabedın er Mışetsi” (Aziz Garabed Muşluydu) (efsanevi) örneği özeldir. Ermeni toplumu tarafından çok sevilen ve büyük önem taşıyan bu ziyaret yerine, buranın lütuflarını ve faydalarını öven birçok şarkı ithaf edilmiştir. [11] Gomidas makamıyla yazılmış bu notalar Ermeni epik ezgilerinin tipik bir örneğidir, sadece Gomidas tarafından notaya dökülmüş ve Surp Garabed’e adanmış bu şarkı –ve diğer tüm örnekleri- [12] çok gelişmiş ve kendine has bir balat yapısı taşımaktadır. [13]

Muş, Surp Garabed Manastırı (Kaynak: Sonnen-Aufgang, Heft 1., 16. Jahrgang, Oktober 1913)

Surp Garabedın Er Mışetsi (Aziz Garabed Muşluydu) [14]

Notalar PDF

Surp Garabedın er Mışetsi,
Tor vor gatsi na hişetsi,
Mıditsıs yelav nısda latsi,
Muradıs edu yela kınatsi.
Muradadur Surp Garabed.
Surp Garabed partzır değ e,
Ur çors polor hayots keğ e.
Madağ perin karan u makin,
Madağ erin surp giragin,
Muradadur Surp Garabed.
Surp Garabed partzırig polor,
İr campakhın a volor-molor,
İr turın gıkan şad ıkhdavor,
Vor bayavor, vor tziavor,
Bayavorin murad ida,
Tziavorin garmir khıntzor,
Muradadur Surp Garabed.

Komik Şarkılar

Gomidas’ın notaya döktüğü Muş şarkıları arasında eğlenceli ve mizahi yapıdaki “Mayram gançek hanek turs” (Mayram’ı çağırın, dışarı çıkarın) isimli şarkı, üslup bakımından öne çıkmaktadır.

Mayram gançek hanek turs (Mayram’ı çağırın dışarı çıkarın) [15]

Mayram gançek hanek turs
Asdvadz arner aziz lus.


S. Melikyan ve K. Kartaşyan’nın “Vana Yerker”inde (Van Şarkıları) ilginç bir ezgi ve aşağıdaki sözlerle okunmuştur: [16]

Arevın are luse lus,
Mayram gançek toğ ga düs,
Es inç khosk er ikhan düs,
Asdvadz arner aziz lus.

Mayram arun tırer i,
Derder yakhen bırnir i,
Yergu çamiç dıver i,
Dısvergu bak arer i.
Aluçi dzat dzağger er,
Mayram dag barger er,
Aluçi dzar gocger er,
Mayramu por dıcger er.

Hay Mayram, Mayram, Mayram,
Can Mayram, Mayram, Mayram,
Can Mayram, Mayram, Mayram,
İm can ko canin hayran.


Bu şarkının sadece “Hayreni Yerk u Pan” (memleket müziği ve sözü) isimli derlemenin 3. Cildinde şiir metni şeklinde bir örneği var ve M. Tumacan Muş şarkıları söyleyen A. Alikhanyan’ın sesiyle sözlerini şöyle kaydetmiştir: [17]

Lusnagın yelav, lusne lus,
Mayram gançek hanek turs,
Ad inç khosk er tzıkets turs?
De ………………………..
Der ………. Avdulin harsner…

Mayram hiçi khiyarnots,
Kağets khiyar, lıtsuts dzots,
Gıdrav ir vızi vıznots.

De vurma, vurma, vurma,
Çukhıd mı maki ğavurma.

Gakav haver gıtsetsin,
Garmir kinin khımtsutsin.

Lusnag tzıker padin dag,
Mayram barger çıli dag.

Avdali tur şışerov,
Mayram daran kişerov.

Düğün Şarkıları

Gomidas’ın notaya döktüğü Muş şarkıları içinde birkaç tane de düğün şarkısı bulunmaktadır: “Ver eli, haay”, “Kharsig ver are”, “Mı korse tanina”, “Şıgave zave”.

Muş’ta düğünler bir dizi seremoniye sahipti. Gelinin seçilmesi, kız görme, nişan, ekmek kesmek, gelin görme, khonça-bohça, daşdatronk, azbalvadzk, kına, damat tıraşı, düğün vs. Bahsi geçen bütün seremoniler Muşlulara özel coşkulu geleneklerdir ve hepsi için şarkı ve danslar vazgeçilmez etkinliklerdi.

Muşlular geleneksel bir yapıya sahiptir. Müstakbel gelinlerini daha beşikteyken seçerlerdi. Bu şarkılara beşik şarkıları/ninni denmekteydi. [18] Eskiden gelini anne ve baba seçmekteydi, hatta gelin ile damadın birbirlerini ilk defa düğün günü gördükleri bile olurdu. Muş düğünleri şarkılı, oyunlu, çalgılı olurdu, ilginç görenekleri vardı. İşte birkaç örnek. Gelini giydirirken söylenen bir şarkı: [19]

Muş ovasından köylü bir Ermeni ailesi (Kaynak: Nubaryan Kitaplığı, Paris)

Dınig u şemkig,
El tuk mik jaja,
Menk ink jajalu,
Şoğig danelu.

Ağpırig el çıdzımıdzmas
Mağig el çıkhılvılas
Menk ink yerralu,
Şoğig yeramen çogelu.

Kişer, tu dari yeğir,
Ağotran tu le heratsir,
Mer yeram hasrat hanir,
Es antartz, oğup orin.

Gelini baba evinden çıkarırken cebine kuru üzüm doldurup, birkaç çift çorap koydukları sırada kızlar şu şarkıyı okurlardı: [20]

Izçamiç mağov mağetsin,
Şoğeri/harsnatsui ceber lıtsretsin,
Izğarip campa diretsin.

Gelini evden çıkarırken ardından süpürülmezdi ki kızın baba evi yıkılmasın. Bu sırada kızlar şu şarkıyı okurdu: [21]

Merig, mi avli ızdakhdig,
Vor çavri ku ağçıga hedig,
Tığ mına ki nımuşig,
Vor hanis ku sırdi hasratig.

Muş bölgesinden iki Türk kızı (Kaynak: Bodil Biørn arşivi)

Gelini düğüne götürürken ayağının uğurlu olması için ayakkabısının içine köylerde buğday tohumu, şehirde ise bozuk para koyarlardı. [22] Damat evinden gelen misafirler de kız evinden gelinin dili uzun olmasın diye bir kapak, kısmeti kendisiyle birlikte gelsin diye de bir kaşık çalmaya çalışırlardı. [23]

Böylelikle gelin davul zurna eşliğinde kiliseye götürülürdü. Süslenmiş püslenmiş gelini baba evinden dışarı çıkarırken önünde şu şarkıyı söylerlerdi: [24]

Kharsig ver are (Gelincik ayağa kalk) [25]

Notalar PDF

Khar ver ari, naz mi ane,
Peşerıt dur ver, toz mi ane.
Khars, ver ari ko takhden,
Kankad mane ko pakhden.
Khars, ver ari ko otits,
Kankad mane ko pakhdits.
[26]

Kilisedeki düğün töreni bittikten sonra damat evine gidilirdi. Damat evine yaklaşıldığında, bir kişi şu şarkıyı söylerdi:

Takvori her dürs ari,
Punç mı şuşan ınq peri,
Takvori mer, dürs ari,
Top mı khutni inq peri,
Takvori ağper, dürs ari,
Abışme pejgir mink peri.
[27]

Muşlu bir Ermeni: Kapriel (Kaynak: Bodil Biørn arşivi)

Köylerde, damadın annesi elinde birkaç ekmekle dışarı çıkar, ekmeklerden birini gelinin başının üstüne koyar ve diğer ekmekleri elinde tutarak dans ederdi. O sırada bir kişi su dolu bir testiyi gelin ile damadın önüne atıp kırardı. Bu, nazar kovmak için yapılan bir şeydi. Evdekiler, çatıdan gelinin üzerine kuru üzüm, ceviz ve bazen de bozuk para dökerlerdi. Eve girmeden önce papaz damasın annesinden gelip İncil’i öpmesini isterdi ve yaşlılardan biri şöyle derdi: [28]

Ov çağamat, hantisagank,
Tuk le orhnek mır takvorin,

W8 mır çukhdag dzılin dzağgin,
Intrants bıduğk mangunk yeğnen.
Tuk orhnelov mır arev-lusin,
Menk le gı khıntrenk verin horin,
Vor mır çukhdagi ağupatin,
Parov kherov vortikıt hasnin.


“Ver eli, hay” (Ayağa kalk, hey) şarkısı, düğün töreninde damadın annesini dans davet etmek için söylenir veya düğün töreninde damadın annesi dans ederken “Ver eli, hay” şarkısını söyleyerek insanları dansa çağırır. [29]

Ver eli, hay! (Ayağa kalk, hey!) [30]

Ver eli, hay, vey eli!
Kharsi gesur, ver eli.
Ver eli, hay, ver eli!
Takvori mer, ver eli.


Düğün şarkıları içinde Gomidas tarafından notaya dökülmüş “Mı korse tanina”, “Şıgave zave” şarkıları ilgi çekicidir. Sözleri Kürtçe olsa da bu şarkılar aslen Muş Ermenilerin geleneksel düğün şarkılardır. Doğal olarak Kürt düğün şarkılarının melodilerine benzememektedirler, üslup bakımından Ermeni geleneksel şarkılarına tartışmasız şekilde benzemektedirler, özellikle de damadı öven şarkılara. Her iki şarkının da sonunda bitiş şekilleriyle eski olduklarını göstermektedirler.

Bu şarkılar, Gomidas’ın derlediği Ermeni köy şarkılarına ait derlemenin içinde bulunmuştur. İlk satırda Gomidas “Kürtçe” notunu düşmüş ve şarkının makamını belirtmiştir. [31]

Mı korse tanina (Kürtçe) [32]

Şıgave zave (Kürtçe) [33]

Notalar PDF

Şıgave zave taza,
Laog kher pezava.
Şıgave zave taza,
Laog kher pezava.
Taji pırınçi khasa,
Laog kher pevaza.

Muş düğün şarkılar arasında “Vay, mayrigıs, zis daran” (Vay, anacım, beni götürdüler) isimli gelini öven bir şarkı da mevcuttur. Yapısı gereği oyun havasıdır, sözlerinin içeriği ise düğünlere uygundur. [34] “Nigâr mıner halug yeğ” de gelini metheder; “Vay mayrigıs, zis daran” mutlaka gelini ağlatır ve gelini teselli etmek için de “Daran, daran, toğ danin” [Götürdüler, götürdüler, götürsünler) söylenir. Bu şarkı düğünlerde söylenmesi haricinde, dans ve aşk şarkısı olarak da değerlendirilebilir. [35]

Muş ovasındaki bir Ermeni köyünün yerlileri (Kaynak: Le Tour du Monde, 13e année, Paris, 1907, s. 233)

Vay, mayrigıs, zis daran (Vay, anacığım, beni götürdüler) [36]

Kaynak: Erivan, Gomidas Devlet Konservatuarı Ermeni Folkrolik Müzik Bölümü Ses kaydı arşivi

Notalar PDF

Seslendiren: Parseğ Isdepanyan
Deşifre eden: A. A. Pahlevanyan

Arceşu sar yergu herg,
Vay, mayrigıs, zis daran.
Arceşu sar yergu herg,
Kağin Nigâr, zis daran.
Daran, daran, toğ danin,
Or mı ısor gu perin.

Vay, mayrigıs, zis daran.
Cigarıs kantin, daran.
Kağin, Nigâr, zis daran,
Cigarıs kantin, daran.

Nigâr mıner, halug yeğ,
Vay, mayrigıs, zis daran.
Nigâr mıner, halug yeğ,
Kağin, Nigâr, zis daran.

Kağin, Nigâr, zis daran,
Yamman, Nigâr, zis daran,
Kağin, Nigâr, zis daran.

Arceşu sar khışerov,
Vay, mayrigıs, zis daran,
Arceşu sar khışerov,
Kağin, Nigâr, zis daran.
Nigâr daran kişerov,
Yamman, Nigâr, zis daran,
Nigâr daran kişerov,
Kağin, Nigâr, zis daran.
[37]

Sözleri deşifre eden: Ar. Sahagyan

Muş ovasındaki Havadarig köyünden (günümüzde Derecik) Ermeni kadınlar (Kaynak: Mişel Pabucciyan Koleksiyonu, Paris)

Bu şarkıyı Parseğ Isdepanyan seslendiriyor. Parseğ, 1915 tarihinde Muş’un Dzırged köyünden göç etmiş. Memleketinde tanınan bir şarkıcıymış; zengin ve geleneksel bir repertuarı var. [38] Şarkıyı 82 yaşındayken kaydetmiş. “Talin” derlemesi içinde bulunan bir dizi Muş şarkıları, günümüze, Erivan’daki Gomidas Devlet Konservatuarı’nın Folklor bölümünün 1969 yılında, Prof. Pırudyan liderliğinde gerçekleştirdiği araştırma sayesinde ulaşmıştır.

Araştırma Talin’de yoğunlaşmıştı çünkü Talin Bölgesi’nde yaşayanlar aslen tarihi Ermenistan’ın Sasun, Muş bölgelerinden 1915’te göç etmiş insanlardı. Şarkılar, Erivan’daki Gomidas Devlet Konservatuarı profesörlerinden A. Alina Pahlevanyan, söz çözümlemeleri ise aynı konservatuarın doçentlerinden Arusyak Sahagyan tarafından gerçekleştirilmiş.

Aşk-Ozan Şarkıları

Muş dini şarkılarından biri de “Hampartzman Yerguşapti” (Hampartzum Pazartesis) şarkılarıdır ki başlangıçları Hampartzum (İsa Mesih’in göğe yükselişi) yortusuyla ilintilidir; baharın coşkunluğuna, çiçeklere doğanın şenlenmesine ithafta bulunur. [39]

Muş ovasında bu yortu şu şekilde kutlanır: genç sığır çobanları, sığırların alınlarını ve boynuzlarını çiçek buketleriyle süsler ve dillerinde bu şarkıyla köye girip buketleri genç kızlara ve gelinlere hediye ederlerdi.

Bu şarkılardan ikisini aşağıda sunmaktayız. Yapı gereği oyun havasına sahipler ve aşk-ozan şarkısı üslubundalar. [40]

Hampartzman Erguşaptin (Hampartzum Pazartesisi) [41]

Kaynak: Erivan, Gomidas Devlet Konservatuarı Ermeni Folkrolik Müzik Bölümü Ses kaydı arşivi

Notalar PDF

Seslendiren: Parseğ Isdepanyan
Deşifre eden: A. A. Pahlevanyan

Hampartsman erguşaptin;
Hampartsman erguşaptin;
Vertsi ızpotsıkh u zgerıntin,
Hıd kidu apin katsi;
Vertsi ızpotsıkh u zgerıntin,
Hıd kidu apin katsi;
Dzoretsi, dzortıpetsi,
Mantrig-mantrig khormetsi;
Dzoretsi, dzortıpetsi,
Mantrig-mantrig khormetsi;
Mantrig-mantrig khormetsi,
Harür partig tımmetsi;
Harür partig tımmetsi,
Jaroç tırnov ıntsutsi;
Jaroç tırnov ıntsutsi,
Hampartsman erguşaptin.
[42]

Sözleri deşifre eden: Arusyak Sahagyan

Muş, panorama. Orijinal fotoğraftan ayrıntı. Fotoğrafın tamamı aşağıda görülebilir (Kaynak: Library of Congress, LC-USZ62-86872)

Hampartzman Erguşaptin (Hampartzum Pazartesisi) [43]

Notalar PDF

Seslendiren: Vahan Vartanyan
Deşifre eden: A. A. Pahlevanyan

Hampartzman erguşaptin
Vertsi ızpotsıkh u zırgerıntin,
Inga hıd dzorı apin,
Dzoretsi, dzortıpetsi,
Mantrig-mantrig khormetsi,
Khorun khormi tıretsi.
Gemig çeğav gabetsi,
Pırçamıs gakav eznug aretsi;
Kharzan çeğav kışetsi,
Sev otz kharzan enetsi;
Kışetsi, kışmışetsi,
Haroç tırnov ıntsutsi;
Yar knug er çimtsutsi,
Yaroç tasdmal pırtsutsi,
Yaroç kırdink sırpıtsi.
Nar, nar, nar, nari-nay, nay-nay,
Nari-nay, nay-nay, nanay-nay.
Darin dasvergu amar,
Khıntsorın er torme kamar,
Khıntzori ges khadzadz er,
Khadzadz er, khadzmıdzadz er,
Osge çırov ardzıtadz er.
Nar, nar, nar, nari-nay, nay-nay,
Nari-nay, nay-nay, nanay-nay.
Hampartzman erguşaptin,
Gırvan ergu dekergin,
Gırvan vır budgi kerkin,
Tatkhan iraru hor tin,
Aran zirar yelan vır dankin.
Nar, nar, nar, nari-nay, nay-nay,
Nari-nay, nay-nay, nanay-nay.
[44]

Sözleri deşifre eden: Arusyak Sahagyan

Bu şarkıyı Vahan Vartanyan seslendiriyor. Kendisi 1915’te Muş ovasının Marnig köyünden göç etmiş. “Muş bölgesinden getirdiği şarkı dağarcığı geleneksel, Muş lehçesini ve tarzını çok iyi korumuş, uzun süredir Sasunlular aynı köyde yaşadığından Sasun lehçesini de kendi ana lehçesine eklemlemiş.” [45]

Muş ovasına ait aşk-ozan şarkılarından bazıları: “Pağumpi”, “Pats tur, ari” (Kapıyı aç, hadi), “Havar veri”, “Maro”, “Aravod pari lusun” (Aydınlık sabah)

Sasun, Ermeni köylüler (Kaynak: Mişel Pabucciyan Koleksiyonu, Paris)

Pağumpi [46]

Kaynak: Erivan, Gomidas Devlet Konservatuarı Ermeni Folkrolik Müzik Bölümü Ses kaydı arşivi

Notalar PDF

Seslendiren: Vahan Vartanyan
Deşifre eden: A. A. Pahlevanyan

Pağumpi hol, pağumpi tol, pağumpi;
Danen yela, dankov katsi; pağumpi,
Danen yela, dankov katsi,
Pağumpi hol, pağumpi tol, pağumpi,
Khancar tali, yertig patsi,
Pağumpi hol, pağumpi tol, pağumpi;
Salvin dun çer, nısda latsi,
Pağumpi hol, pağumpi tol, pağumpi;
Salvin katsi bağnik lıvatsk, pağumpi,
Pırpur laçin er matsi tats,
Pağumpi hol, pağumpi,
Kamin zargets, dzotsvin epats,
Pağumpi hol, pağumpi,
Ov vor desav khelats kınats,
Pağumpi hol, pağumpi tol, pağumpi.
[47]

Sözleri deşifre eden: Arusyak Sahagyan

Pats tur, ari (Kapıyı aç, hadi) [48]

Kaynak: Erivan, Gomidas Devlet Konservatuarı Ermeni Folkrolik Müzik Bölümü Ses kaydı arşivi

Notalar PDF

Seslendiren: Vahan Vartanyan
Deşifre eden: A. A. Pahlevanyan

Pats tur ari, pats tur ari,
Pats tur ari, piçuz yar,
Pats tur ari, piçuz yar,
Çapink ku pajovın im, yar,
Çapink ku pajovın im, yar,
Vır ku kılkhun vart im, yar.
Do dığa, dığa mışetsi,
Şun, şan vorti kolozov,
Herik antsnes mer badov,
Mer bad pılav ku apov.
Ertam, asim medzerun,
İkan zarkin khancar khorun,
Hanin ızku garmir arun,
Tapin vırku teverun,
Gatgıta mıç ku solerun.
Do dığa, dığa lankari,
Şılvar şabig jankari,
Kına verin tağın, ari,
Siri ızkhorodin, ari.

Sözleri deşifre eden: Arusyak Sahagyan

Bir Hasköylü (Muş Kazası) (Kaynak: H.F.B. Lynch, Armenia. Travels and Studies (Ermenistan, Seyahetler ve Çalışmalar), II. Cilt, Londra, 1901)

Havar veri [49]

Notalar PDF

Seslendiren: Parseğ Isdepanyan
Deşifre eden: A. A. Pahlevanyan

Maro [50]

Kaynak: Erivan, Gomidas Devlet Konservatuarı Ermeni Folkrolik Müzik Bölümü Ses kaydı arşivi

Notalar PDF

Seslendiren: Parseğ Isdepanyan
Deşifre eden: A. A. Pahlevanyan

Ari, Maro, vari,
Ari, cano, vari,
Maro, yerginkın er amb,
Cano, kedinın er tats,
Maron barker er, dzotserın er pats;
Maron barker er, dzotserın er pats, yar,
Yar, yananım, yar, yar
Yar, tonarım, yar, yar,
Kel, Maro can, kel.

Ari, Maro, vari,
Maron saren guker, şalagın er jakh,
Canon saren guker, şalagın er jakh,
Maro dzamer husdıgug er, piçen er gakh,
Maro dzamer husdıgug er, piçen er gakh, yar,
Yar, yananrım, yar,
Yar, tonarım, yar,
Ah, çe, Maro can, çe,
Çe, Maro can, çe.

Ari, Maro, vari, vari,
Maron saren kuker, şalagın er purt,
Canon saren kuker, şalagın er purt,
Keği çors goğm zinavor Turk,
Maro herın u mer… [sözler anlaşılmıyor]
Maroyi herın u mer…
Yar, yananrım, yar,
Yar, tonarım, yar,
Çe, Maro can, çe.
[51]

Sözleri deşifre eden: Ar. Sahagyan

Sasun, Ermeni köylüler tarlalarını sürerken (Kaynak: Nubaryan Kitaplığı, Paris)

Aravod pari lusun (Aydınlık sabah) [52]

Notalar PDF

Seslendiren: Vahan Vartanyan
Deşifre eden: A. A. Pahlevanyan

Aravod pari lusun,
Tantakh tzınig mer eki,
Dodig hedigın er katsi,
Vertsi ızdodigın u katsi;
Katsi, katsi, heratsa,
Yaroç tırner modetsa;
Yaroç tırner gisapats,
Mıda garnenk taja hats,
Yaroç şunın er khadze zis;
Hanig, nananig, nanig,
Intzi inç khadez bedk er,
Intzi kirg u dzots bedk er.
[53]

Sözleri deşifre eden: Ar. Sahagyan

Oyun havaları

Muş-Daron bölgesine ait oyun havalarının büyük bir kısmı ünlü müzisyen-derlemeci Mihran Tumacan sayesinde korunmuştur. Muşlu Armenak Alikhanyan’dan bir dizi oyun havası derlemişti. M. Tumacan şöyle aktarır: “Seslendirmeleri yapan doktor Armenak Alikhanyan’ın memleketi Muş ovasındaki Arinç köyüydü. Öğrenimini Venedik’teki Mıkhitaryan okulunda almıştı. Gelenekçiydi. Şarkı söyle üslubu batı müziğinden etkilenmemişti. Gür bir ses ve temiz bir telaffuza sahip.” [54] Sözlerini şöyle sürdürüyor: “Çoğunluğu oyun havası olan bu Muş şarkılarının Van, Ahlat ve civar bölgelerde söylendiği görülebilir. Bu şarkıların tamamen aynı şarkılar olduklarını düşünmek yanlış olur. İklim ve göreneklere bağlı olarak nasıl lehçeler ve kıyafetler değişiklik gösteriyorsa, benzer şekilde şarkıların icralarında ve seslendirmelerinde de bariz farklılıkla tespit edilmektedir.” [55]

M. Tumacan’ın notaya döktüğü Muş oyun havalarını üç grup halinde sunmaktayız:

1- Ölçülü ve hızlı şarkılar:

Bu şarkıların ortak özellikleri sakin ilerleyen melodideki iniş çıkışların sıklığıdır.

Tzunon eler, gerter ekin (Tzuno kalkmış, gidiyordu) [56]

Notalar PDF

Seslendiren: Armenak Alikhanyan

Tzunon eler, gerter ekin,
İnkın er, ur çukhd gekeragin;
Ha nar nar ina,
Ha nar nar ina,
Ha nar nar ina,
Yandım Tzuno.
Tzunon eler gerter i per,
Voç inkın yeğner, voç perader.

“Tzunon eler, gerter ekin” oyun havası Tzuno’da ve Tzuno’nun hikâyesinin bilindiği bölgelerde tanınmıştı ve Muş’ta oldukça yaygındı. [57]

Esor urpat e, bas e (Bugün Cuma, oruçtur) [58]

Notalar PDF

Seslendiren: Armenak Alikhanyan

Esor urpat e, bas e,
Le le, zınkı, zınkı,
Le le, can;
Sırdigıs ardzıte tas e,
Le le, zınkı, zınkı,
Le le, can;
Sırdig, malul mı gena,
Le le, zınkı, zınkı,
Le le, can;
Aşkhark martu çi mına;
Le le, zınkı, zınkı,
Le le, can.

Sasun bölgesi, Ermeni köylüler (Kaynak: Le Tour du monde, 19e année, 1913, Paris, s. 535)

Çoli gırung, ergen viz (Çöl turnası, uzun boyunlu) [59]

Notalar PDF

Seslendiren: Armenak Alikhanyan

Çoli gırung, ergen viz,
Ham khodorig, ham nargis.
Mışu sarer mışuş er,
Hoğın u çurın anuş er.

Hivant yem yes (Hastayım ben) [60]

Notalar PDF

Seslendiren: Armenak Alikhanyan

Hivant yem yes, hivant yem yes,
Ku yarın em es, ku yarın yem es,
Ar khıntzorı, ari zis des.


Bıdgov plav yepetsi (Çömlekte pilav pişirdim) [61]

Notalar PDF

Seslendiren: Armenak Alikhanyan

Bıdgov plav yepetsi,
Nara, nay, nay,
Nir nay, nay,
Dara yaroç gertsutsi,
Nara, nay, nay,
Nir, nay, na.

Dero, Dero, Derıgıgo [62]

Notalar PDF

Seslendiren: Armenak Alikhanyan

Dero, Dero, Derıgıgo,
Tukh teğ kaşim, Derıgıgo.
Dero, Dero, Derıgıgo,
Haylin işgim, Derıgıgo.
İrek amis aşun er,
Ağçıga şabig nıkhşun er.

Zınkılig [63]

Notalar PDF

Seslendiren: Armenak Alikhanyan

Zınkılig, aloc im kağe,
Zınkılig, darab, tıkh danin,
Zınkılig, Zadgin tıkh perin.


Bu düğünlerde okunan bir şarkı ve gelini evden çıkarırken söylenirdi. Şarkıyı seslendiren A. Alikhanyan bu şarkı hakkında şu açıklamayı yapmıştır: “Baharda, tarladan dönülürken kız-erkek el ele tutuşur ve sıra sıra atlayarak köye dönerlerdi. Bu ezgiyi özellikle atlarken ritim tutturmak için söylerlerdi.” [64]

Muş ovası, Ermeni kadınlar (Kaynak: Bodil Biørn arşivi)

2- Yavaş oyun havaları ve şarkılar

Apo, mamo, garke zis (Abi, ana, ever beni) [65]

Notalar PDF

Seslendiren: Armenak Alikhanyan

Apo, mamo, garke zis,
Id hovıvin mi dar zis,
Gori voçkhar, dzedzi zis.

Tari nari nari na,
Tari nari nari na,
Tari nari nari na,
Nay, nay, nay.

Ağçig, nazerov (Kız, nazlı) [66]

Notalar PDF

Seslendiren: Armenak Alikhanyan

Ağig, nazerov, nazerov,
Dilbar, nazerov, nazerov.
Tsır dun, mır dun malamukh er;
Garmir eres, açker tukh er.
Ağçig, mi ka mır dun dzukh e,
Dadıgo, mi ka mır dun dzukh e;
Garmir eres, açker tukh e.

Muş ovasındaki Şenig ve Gelegüzan köylerinden Ermeniler (Kaynak: Mişel Pabucciyan Koleksiyonu, Paris)

Ari, yar, ari, khırov mı gina (Hadi, yar, hadi, hayırla git) [67]

Notalar PDF

Seslendiren: Armenak Alikhanyan

Ari, yar, ari, khırov mı gina
İta sud dunyen martu çi mına.

Dzameru dzanrutenen (Örgülerin ağırlığından) [68]

Notalar PDF

Seslendiren: Armenak Alikhanyan

Dzameru dzanrutenen
Dzamtel gıdrav dzovn ı yıngav,
Loğvori meg el es im,
Çım hani dzamtelın i dzoven.


“Dzameru dzanrutenen” şarkısı birtakım derlemeci tarafından “Ara Keğetsig ve Şamiram” efsanesiyle ilişkilendirilmiştir; Muşlu Armenak Alikhanyan’ın seslendirdiği Van, Şadakhum ve diğer yörelerde söylenen “Dzamtelig” [saç bağı] şarkısının değişik bir versiyonudur.

“Hapırpan” şarkısı, Ermeni köy şarkıları içinde yaygın örneklerden biridir.

Hapırpan [69]

Notalar PDF

Seslendiren: Armenak Alikhanyan

Hapırpan,
Cane can.
Sirer yem serın eresin,
Antaran terın eresin,
Ov im sirakhın ınts çıda,
Asdıdzu gerın eresin.

Muş, 1912, şehirden bir görünüm (Kaynak: Bodil Biørn arşivi)

Sasma gelner parag dzukh (Sasun’dan hafif bir duman yükseliyordu) [70]

Notalar PDF

Seslendiren: Armenak Alikhanyan

Sasma gelner parag dzukh,
Val gülüm, gülum, gülum;
Yes yar munenk Pulanukh,
Vay gülum er, can gülüm.
Harav kamin mağer zis,
Meç ku dzotsin tağer zis.

Tsoren im tsaner (buğday ekmişim) [71]

Notalar PDF

Seslendiren: Armenak Alikhanyan

Tsoren im tsaner, vay, yeler e bargi,
Bızdıguts sirer im, çım gırna tırgi.
Her le, le, lo, lo, lo,
Yarım korani;
Her lo, lo, le, le, le,
Doktım korini.
Tsoren im tsani, vay, ita taragoğ,
Asvadz anidzer, zita ard u hoğ;
Şamam çır hasner, campenk yaroç pokh;
Her le, le…
Darona çors polor mandır u ped keğ er,
Zen yarın or gı sirim, khorodgi tseğ er;
Her le, le…
Darona çors polor mandır u ped keğ er,
Bızdig ım sirer im, khorodgi tseğ er;
Her le, le…


“Tsoren im tsaner-Korani” oyun havası çok bilinen bir oyun havasıydı. Bu şarkının aslen Muş’’ta yaratıldığı düşünülmektedir. [72]

Te Mayram, Mayram (Ey MAyram, Mayram) [73]

Notalar PDF

Seslendiren: Armenak Alikhanyan

Te Mayram, Mayram, Mayram,
Te Mayram, sari ceyran.
Yarterdu sarın yusin er,
Mayramın orva lusin er.
Yarterdu sar khıcerov,
Mayram nıkhşun pıcerov.

Yartuşda [74]

Notalar PDF

Seslendiren: Armenak Alikhanyan

Seslendirenin aktardığına göre bu oyun havasına “Mortletsug” adı da verirlimiş ve burada geçen “mırtal” filli Ermenice kalkan manasına gelmekteymiş. M. Tumacan’ın eserinde bu melodinin aynı zamanda “Suri Khağ” (kılıç dansı) olarak da bilindiği belirtilmiştir. Talin bölgesinde yaşayan Muşlular aynı oyunu “Dzaperov bar” (alkış dansı) olarak da bilmektedirler.

“Aruşda” isminde bir alkış dansı örneği:

Muş ovasından Ermeni bir kadın (Kaynak: Bodil Biørn arşivi)

Aruşda [76]

Notalar PDF

Seslendiren: Anuş Krikoryan

“Koçari Mışo Khır” (Koçari Muş yakalamacası) da Muş-Daron oyun havalarındandır.

Mışo Khır [77]

Notalar PDF

Seslendiren: Levon Seferyan

Muş-Daron’a ait bu iki oyun havasına komşu bölgelerden Khlat’ta da rastlamaktayız. Ancak bunlar ezgisel olarak biraz farklılık göstermekte ve bu bölgenin etkilerini taşımaktadırlar. [78]

M. Tumacan, Armenak Alikhanyan’dan birkaç şiir de yazıya dökmüştür. Alikhanyan’ın aklında çok az sayıda ezgi kalmıştır ancak bu şiirlerin de aslında besteli oldukları aşikârdır. [79]

Pağçen yem tırer (Ebegümeci koymuşum) [80]

Pağçen yem tırer harçev cırakin,
Tukh rehan kıcer hov erer vartin,
Ertam i Halap nuş şakar perim;

He tıri, tıri, tırtsınem,
Perim kezi gertsınem,
Sev havi mis gertsınem,
Garmir puruc haktsınem.

Kerin egav pernerov,
Perner hımen karubar,
Kırkon vıren sarubar.

Ku dzıdzer hağortaman,
Ku peran khıngi aman;

Ari ertank sari seyran,
Kağenk tasda manişag,
Perenk talenk yorğan, doşag,
Kınis eğnis karnan şırçan.

Ha tıri, tıri tırtsınem,
Sev havi mis gertsınem,
Ha tıri, tıri çur i lus,
Baben kika gena tus.

İmal yenk (Nasılız) [81]

(“İmal yenk” ifadesi Muş lehçesinde kişiye saygıdan ötürü çoğul olarak hitap edildiğinde kullanılan ifadelerden biridir.)

İmal yenk, es ku sirun, imal yenk,
Meğremom tem dur kolun, imal yenk,
Halenk tapenk karerun,
İmal yenk, es ku sirun, imal yenk.

İmal yenk, es ku tarden, imal yenk,
Lor mı tırav mır arden, imal yenk,
Gıdrav im sırdi parden,
İmal yenk, es ku tarden, imal yenk.

İmal yenk, es tzır dankin, imal yenk,
Lunsıngen vır tertıgin, imal yenk,
Şoğenk gatenk ku kırgın,
İmal yenk, es tzır dankin, imal yenk.

İmal yenk, es ku yabov, imal yenk,
Pağeğenk ganaç gabov, imal yenk,
Pattıvenk yelnenk tzır badov,
İmal yenk, es ku yabov, imal yenk,

İmal yenk, kinov darvug, imal yenk,
Tu cırak, yes le badrug, imal yenk,
Varenk tapenk ku kırgug,
İmal yenk, kinov darvug, imal yenk.

İmal yenk, es ku dzotsin, imal yenk,
Gayner yes mod partotsin, imal yenk,
Lus dıver sırdanotsin,
İmal yenk, es ku dzotsin, imal yenk.

İmal yenk, es ku sirun, imal yenk,
Yes ag, tu ağpırants arun, imal yenk,
Patsver im modi çırerun,
İmal yenk, yes ku sirun, imal yenk.

Çocuk söylencesi: Ayp, pien, kiem (Ermeni alfabesinin ilk üç harfi “ayp, pen, kim”) [82]

Ayp, pien, kiem,
Pırtem udem;
Ta, yeç, za,
Dakhdıgeza;
E, ıt, to,
Topal Toto;
Je, ini, liün,
Jajgi hılün;
Khe, dza, gen,
Pertı dzagen;
Ho, tza, ğad,
… ağad;
Ce, men, hi,
Zıdi meni;
Nu, şa, vo,
Termaş Avo;
Ça, be, çe,
Çamiç pıçe;
Ra, se, vev,
Godri ku tev;
Dün, re, tso,
Mır didatso;
Hür, pür, ke,
Topal Kırke;
Yev o, fe

Halk müziği üstadlarından Hayrig Muratyan sayesinde günümüze kadar ulaşmayı başarmış Muş-Daron bölgesine ait birkaç şarkı özellikle dikkat çekmektedir. Hayrig Muratyan tarafından seslendirilmiş bu şarkılar, A. A. Pahlevanyan tarafından notaya dökülmüş ve düzenlenerek “Hayreni Yerker” (memleket şarkıları) derlemeye eklenmiştir. H. Muratyan sayesinde birçok halk şarkısı kaybolmaktan ve unutulmaktan kurtulmuştur. Aslen bir tarihçi olmasına rağmen Muratyan sayısız halk şarkısı toplanmış ve bunları çok temiz ve kaliteli şekilde icra etmiştir. [83]

Hayrig Muratyan’ın kökleri Van’a dayanmaktadır ve seslendirdiği şarkıların büyük bir bölümü Vaspuragan’a ait olmakla birlikte, aslen başka yörelere ait şarkılar da seslendirmiştir. [84] “Mışu sarer” (Muş dağları), “Yotın or, yot kişer” (yedi gün, yedi gece), “Daran, daran” (götürdüler, götürdüler), “Ko totol canin mırnim” (Totol canına öleyim), “Gago, mare” gibi Muş-Daron şarkıları bunlardandır. Bunlar, komşu bölgelerde de söylenen ancak farklı ezgilere sahip şarkılardır. Doğal olarak orijinal şarkının konusu korunmakta ve yoğun geleneksel yapıya sahip bölgelere aktarılmaktadır. [85]

“Mışu sarer”, “Yotın or, yot kişer”, “Daran, daran”, “Ko totol canin mırnim”, “Gago, mare” şarkıları Muş’ta yaratılmıştır. Bu şarkılar Şadakh’ta da çok yaygın olmasına rağmen ezgileri Muş’taki hallerinden farklılaşmaktadır. Hayrıg Muratyan, “bu şarkıları, gençliğimde hem Şadakhlı işçilerden hem de Muşlu sığır çobanlarından dinlemiştim” demektedir. [86]

Mışu sarer (Muş dağları) [87]

Kaynak: Erivan, Gomidas Devlet Konservatuarı Ermeni Folkrolik Müzik Bölümü Ses kaydı arşivi.

Notalar PDF

Seslendiren: Mıgırdiç Sarkisyan

Mışu sarer mışuş e,
Hoğın u çurı anuş e;
Pobig mi kele, puş e,
Khorodin bakyın anuş e.

Inkyer yes gıyed, gıloğas;
Eler ye sap gıtoğas;
Pobig mi kele, puş e, Khorodin bakyın anuş e.

Kants ıznıran khad gışoğas,
Siroğ sırdin bakıy gitas.
Pobig mi kele, puş e,
Khorodin bakyın anuş e.

Yotın or, yot kişer (Yedi gün, yedi gece) [88]

Kaynak: Erivan, Gomidas Devlet Konservatuarı Ermeni Folkrolik Müzik Bölümü Ses kaydı arşivi

Notalar PDF

Ses kaydından deşifre eden: A. Pahlevanyan

Yotın ot, yot kişer şağkamın i
kodgis tormışer,
Yar mızig dınen turs çelna, pışur
mi sırdig mızi khovana,
Yar le, yar le, yar le, yar le,
Yar le, yar le, yar le, yar le,
Yar le, yar le, can le.
Ertam Isdampol, tadem paren pol,
Arnem çukhdım sol, khakıynenk toretor.
Arnem zim dampuren, elnam zko mamu hertis,
Zim gakyıvu anuş tzen lısis, yar, kınits zartnis.
Yar le, yar le, yar le, yar le,
Yar le, yar le, yar le, yar le,
Yar le, yar le, can le.
Yarsi khırovav, şağkam toromav,
Sirdis malulov, tartısi şadatsav.
Yar, hor tu mızi çeir siri,
Horiyes tzer tırnen antsa, tu kholor irişgatsir.
Yar le, yar le, yar le, yar le,
Yar le, yar le, yar le, yar le,
Yar le, yar le, can le.
Ertam Isdampol, tadem paren pol,
Arnem çukhdım sol, khakıynenk toretor.
Khayer, vakh, khayer, şivar ekıy matse,
Çinank mer yergıri latserın u tsaver,
Vay le, vay le, vay le, vay le,
Vay le, vay le, vay le, vay le,
Vay le, vay le, vay le.
Ertam Isdampol, tadem paren pol,
Arnem çukhdım sol, khakıynenk toretor.
[89]

Muş, panorama (Kaynak: Library of Congress, LC-USZ62-86872)

Daran, daran (Götürdüler, götürdüler) [90]

Notalar PDF

Ses kaydından deşifre eden: A. Pahlevanyan

Khınus gyeği meç değı,
Pekhın olorets medz şeykhı;
Zorazor khılin daran,
Torkin zis lats u şaran.
Daran, daran zim yarı,
Daran zim meg u carı,
Havar darek Saroyin,
Daran khorod Varoyin.
Yaris dzamerın er vosgi,
Takma çır iga khoski,
Zoragi khılets darav
En medz şeykhı anhoki.
Daran, daran zim yarı,
Daran zim meg u carı,
Havar darek Saroyin,
Daran khorod Varoyin.
İm yar anmeğ cıncğug e,
Yara sirdıs teğug e,
Medz peği sur khançalits
İm sird ceğug-ceğug e.
Daran, daran zim yarı,
Daran zim meg u carı,
Havar darek Saroyin,
Daran khorod Varoyin.
Varo er yaris anun,
Khoğ kaşetsin im kılkhun,
En dzur turı medz peği,
Gıdırdets teler im sırdi.
Daran, daran zim yarı,
Daran zim meg u carı,
Havar darek Saroyin,
Daran khorod Varoyin.
[91]

Ko totol canin mırnim (Totol canına öleyim) [92]

Notalar PDF

Ses kaydından deşifre eden: A. Pahlevanyan

Ko totol canin mırnim,
Ko sivdag toşvin mırnim,
Ko tukh açerun, mırnim, yar can,
Aşun yegav kez garnim.
Yotı karı tamam er,
Dzots mıdneli hamam er,
Ergu sivdag toşit meç, yar can,
Posdan tsanug şamam er.
[93]

Gago, mare (Gago, ana) [94]

Kaynak: CD, Hayrik Mouradian, Moks Mountains, TM Production, 2016.

Notalar PDF

Seslendiren: Hayrig Muratyan
Ses kaydından deşifre eden: A. Pahlevanyan

Gago, mare garke zis,
Çoli gırunkıy, ergen viz,
Tuçar martun mi dur zis,
Erta çarsun, morna zis.

Gago, mare garke zis,
Ham gül, ham vart, ham nargis;
Tarzi martun mi dur zis;
Gortsu aseğ, dzedza zis.

Gago, mare garke zis,
Çoli gırunkıy, ergen viz,
Solgar martu mi dur zis,
Gortsu herun, dzedza zis.

Gago, mare garke zis,
Ham gül, ham vart, ham nargis.
Çulhag martu tu dur zis,
Tale mıkuk, kırge zis.
[95]

Vatansever Şarkılar

Muş-Daron’da vatansever şarkılar da söylenmektedir. “Mi lar, mayrig” (Ağlama, ana) bunların coşkulu örneklerinden biridir.

Mi lar, mayrig (Ağlama, ana) [96]

Notalar PDF

Seslendiren: Parseğ Isdepanyan
Deşifre eden: Alina Pahlevanyan

Mayrig, merta paşi saren,
Kuyrig, merta paşi saren,
Gutajena sırdis yaren,
Mayrig, merta paşi saren,
Kuyrig, merta paşi saren,
Gutajena sırdis yaren,
Mi lar, mayrig, yes minag çim,
Mi lar, mayrig, yes minag çim,
Mi lar, mayrig, yes minag çim.

Kamin elav yeran eran,
Kamin elav yeran eran,
Kışets kınats Vanaperan,
Vana havker tevavaran,
Vana havker tevavaran,
Mışu paşen sevavorav,
Mışu paşen sevavorav,
Mi lar, mayrig, yes minag çim,
Mi lar, mayrig, yes minag çim,
Mi lar, kuyrig, yes minag çim.
Sözleri deşifre eden: Ar. Sahagyan


Aşk-ozan şarkısı yapısına sahip bir askerlik şarkısı. Burada geçen “khure” kelimesi kara kutu manasına gelmektedir.  Osmanlı ordusu görevlileri, ellerinde böyle bir kutuyla köy köy dolaşıp orduya asker toplamaktaydılar. Her köyde, askerlik çağına gelmiş gençlerin isimlerini tek tek kâğıtlara yazıp bu kutunun içine atıyorlardır. Sonra burada çekiliş yapılıyordu. Her köyden askere alınacak asker sayısı daha önceden belirlenmiş oluyordu. “Khure” içinde çekilişme belirlenen isimleri askere alıyorlardı.

Asker im, gertam (Asker oldum, gidiyorum) [97]

Notalar PDF

Seslendiren: Parseğ Isdepanyan
Deşifre eden: Alina Pahlevanyan

Hey,
Hayots khuren egav, mayrig,
Muşın u Pulanukh,
Hayıts khuren egav mayrig,
Muşın u Pulanukh,
Yeridısart dığerk kınatsin hanin tuğt,
Mayrig can, gertam, kuyrig can, gertam,
Asker im, gertam, saltad im gertam.


Sözleri deşifre eden: Ar. Sahagyan

Ermeni halk ve vatansever şarkıları uzmanı, “Maratug” şarkı ve dans topluluğunun şefi Hovhannes-Mıgırdiç Sarkısyan’ın da kökleri Muş’a dayanmaktadır. Halk şarkılarını çocukluğunda babasından öğrenmişti. Babası (1902 yılında Muş şehrin güneyinde, 7-8 kilometrelik uzaklıkta bulunan Sim dağının eteklerindeki Petar köyünde doğmuş) Krikor Markar Esayan, Muş halk şarkılarını çok iyi söylerdi. [98] Isbirid Melikyan, zamanında onun sesinde bu şarkıları kaydetmiş ve arşivine eklemiştir. [99] Ünlü şarkısı H. M. Sarkisyan da birçok hatırladığı birçok şarkıyı okumuştur. Prof. Khaçadur Mardirosyan tarafından deşifre edilmiş “Dağk Hayrenyats” (memleket şarkıları) müzik arşivinden birkaç orijinal örnek.

Muş ovasından Semal köyünden Ermeni bir aile (Kaynak: Mişel Pabucciyan Koleksiyonu, Paris)

Mışo harsner (Muşlu gelinler) [100]

Kaynak: Erivan, Gomidas Devlet Konservatuarı Ermeni Folkrolik Müzik Bölümü Ses kaydı arşivi

Notalar PDF

Vocalist: Mıgırdiç Sarkisyan
Deşifre eden: Khaçadur Mardirosyan

Hoy nar, hoy nar, hoy Nare
Nakarat:
Nare nar, anuş yar,
Hoy can, hoy can, hoy cane,

Mışu harsner çukhde-çukhd,
Surp Ağperig katsin ukhd;
Tukh amb yergnuts ky tsolor,
Lusnag dzağigin ky şoğer.
Nakarat
Lusnag, zurpan, mı şoğa,
Mışu harsner toğ şoğan;
Urants zukıs u zarteruts
Tup u derev gı toğan.
Nakarat
Aravod luso temin,
Arevın er vanki şemin;
Khorod harsner Nare-Nar,
Momer varen şare-şar.
Nakarat
[101]

Mışo sarer mışuş e (Muş dağları sislidir) [102]

Deşifre eden: Khaçadur Mardirosyan

Mışo sarer mışuş e,
Dzağger e karun, lıtsver e arun,
Khorotık, hay, khorodig,
Ur hoğın u çurın anuş e;
İçer e şağig, patsver e dzağig,
Khorodig, hay, khorodig.

Guravu pantzır değ e,
Ertank mır arder, padmim zin tarter,
Khorotık, hay, khorodig,
Ur çur hivıntin teğ e;
Aver in dıner, anpun in havker,
Khorotık, hay, khorodig.

Usde kigas. –Khaskeğu.
Patsver e dzağig, tartzer e dağig,
Khorotık, hay, khorodig,
Gı şororas kants meğu,
Gananç in arder, gananç in tarter,
Khorotık, hay, khorodig.

Arakelots ukhdavor,
Gananç in çoler, gananç in soler,
Khorotık, hay, khorodig,
Surp Garabed im kavor,
Ertank mır çoler, nıkhşim ızku soler,
Khorotık, hay, khorodig.
[103]

Em le Zozan [104] (birinci varyasyon)

Kaynak: Erivan, Gomidas Devlet Konservatuarı Ermeni Folkrolik Müzik Bölümü Ses kaydı arşivi

Notalar PDF

Em Le Zozan (ikinci varyasyon)

Vocalist: Mıgırdiç Sarkisyan
Deşifre eden: Khaçadur Mardirosyan
(Muş köylerine methiye)

Nakarat: Em le Zozan, em le Zozan,
Em le Zozan Ziyarettsi.
İçi Khaskeğ, des partu dzar,
Tartzi Arakh, des tosd u yar.
Nakarat
Bargov ağun et pertagtsik,
Kırir udoğ et norşentsik.
Nakarat
Parag posdov et şımlagtsik,
Edzi godoş et pıntağtsik.
Nakarat
Komri varoğ et marnigtsik,
Sokh dzakhoğ et havadortsik.
Nakarat
Khargi haknots et hitıntsik,
Budi şinoğ et tergvantsik.
Nakarat
Dap kolozov et tsırontsik,
Şağkam tsanoğ et sokhkomtsik.
Nakarat
Şad aşira et petartsik,
Kırir hedznoğ et gopıtsik.
Nakarat
Kelu pırnoğ et yeğkertsik,
Tumpni koğtsoğ et keletsik.
Nakarat
Toği udoğ et henetsik,
Kazi udoğ et kopetsik.
Nakarat
Tutni tsanoğ et henetsik,
Arınku pırnoğ et mışetsik.
Nakarat
Khopi şinoğ dalvorgtsik,
Bığdınçi udoğ et ısbağantsik.
Nakarat
[105]

  • [1] Yervnat Lalayan, Azkakıragan Hantes, 16. Yıl, 25. Kitap, Tiflis, 1916, “Sılovo” matbaası, Kimnaziçeskya, N1, s. 147.
  • [2] T. Kh. Hagopyan, Badmagan Hayasdani kağaknerı (Tarihi Ermenistan şehirleri), Erivan, 1987, s. 197-198.
  • [3] R. Atayan, Gomidas, toplu eserler, 14. Cilt, Ermenistan Ulusal Bilimler Akademisi, Bilim yayınevi, Erivan, 2000, s. 13.
  • [4] A.g.e., s. 198.
  • [5] R. Atayan, Gomidas, toplu eserler, 14. Cilt, Ermenistan Ulusal Bilimler Akademisi, Bilim yayınevi, Erivan, 1999, s. 136.
  • [6] A.g.e., s. 42.
  • [7] A.g.e., s. 135.
  • [8] A.g.e., s. 43.
  • [9] A.g.e.
  • [10] A.g.e., s. 66-67.
  • [11] R. Atayan, Gomidas, toplu eserler, 10. Cilt, s. 181.
  • [12] A.g.e., s. 84-86.
  • [13] A.g.e., s. 25.
  • [14] A.g.e., s. 84.
  • [15] A.g.e., s. 128.
  • [16] A.g.e., s. 196.
  • [17] Mihran Tumacan, Hayreni yerk u pan (memleket müziği ve sözü), 3. Cilt, Sovyet Ermenistan Bilimler Akademisi yayını, Erivan, 1986, s. 115.
  • [18] Y. Lalayan, Azkakıragan hantes, s. 157.
  • [19] A.g.e., s. 166-167.
  • [20] A.g.e., s. 168.
  • [21] A.g.e.
  • [22] A.g.e.
  • [23] A.g.e.
  • [24] R. Atayan, Gomidas, toplu eserler, 10. Cilt, s. 178.
  • [25] A.g.e., s. 72.
  • [26] A.g.e., s. 28.
  • [27] Y. Lalayan, Azkakıragan hantes, s. 170.
  • [28] A.g.e., s. 170-171.
  • [29] R. Atayan, Gomidas, toplu eserler, 10. Cilt, s. 178.
  • [30] A.g.e., s. 75.
  • [31] A.g.e., s. 179.
  • [32] A.g.e., s. 78.
  • [33] A.g.e.
  • [34] Talin, Haygagan joğovırtagan yerker yev nıvakner (Talin, Ermeni halk müziği şarkıları ve notaları), “Sovedagan kıroğ” (Sovyet yazar) yayını, Erivan, 1984, s. 23.
  • [35] A.g.e.
  • [36] A.g.e., s. 67.
  • [37] A.g.e., s. 73-74.
  • [38] A.g.e., s. 206.
  • [39] A.g.e., s. 23.
  • [40] A.g.e., s. 22-24.
  • [41] A.g.e., s. 154-155.
  • [42] A.g.e., s. 165.
  • [43] A.g.e., s. 153.
  • [44] A.g.e., s. 164-165.
  • [45] A.g.e., s. 206.
  • [46] A.g.e., s. 148.
  • [47] A.g.e., s. 161.
  • [48] A.g.e., s. 149.
  • [49] A.g.e., s. 151.
  • [50] A.g.e., s. 151-152.
  • [51] A.g.e., s. 162-163.
  • [52] A.g.e., s. 158.
  • [53] A.g.e., s. 168.
  • [54] Mihran Tumacan, Hayreni yerk u pan, 3. Cilt, s. 191.
  • [55] A.g.e., s. 191.
  • [56] A.g.e., s. 100.
  • [57] A.g.e., s. 192.
  • [58] A.g.e., s. 101.
  • [59] A.g.e., s. 101-102.
  • [60] A.g.e., s. 102.
  • [61] A.g.e.
  • [62] A.g.e., s. 103.
  • [63] A.g.e.
  • [64] A.g.e., s. 104.
  • [65] A.g.e.
  • [66] A.g.e., s. 106.
  • [67] A.g.e.
  • [68] A.g.e.
  • [69] A.g.e., s. 107.
  • [70] A.g.e., s. 108.
  • [71] A.g.e., s. 108-109.
  • [72] A.g.e., s. 193.
  • [73] A.g.e., s. 110.
  • [74] A.g.e.
  • [75] Mihran Tumacan, Hayreni yerk u pan, 4. Cilt, Erivan, 2005, s. 194.
  • [76] A.g.e., s. 97.
  • [77] A.g.e., s. 98.
  • [78] A.g.e., s. 375-376.
  • [79] Mihran Tumacan, Hayreni yerk u pan, 3. Cilt, s. 194.
  • [80] A.g.e., s. 112-113.
  • [81] A.g.e., s. 115-116.
  • [82] A.g.e., s. 117-118.
  • [83] Alina Pahlevanyan, Hayreni yerker (memleket şarkıları), “Nor Kirk” yayınları, Erivan, 2007, s. 6.
  • [84] A.g.e., s. 10.
  • [85] Talin, Haygagan joğovırtagan yerker yev nıvakner,  “Sovedagan kıroğ” yayını, Erivan, 1984, s. 7.
  • [86] Alina Pahlevanyan, Hayreni yerker, “Nor Kirk” yayınları, Erivan, 2007, s. 170.
  • [87] A.g.e., s. 46.
  • [88] A.g.e., s. 47.
  • [89] A.g.e., s. 63-64.
  • [90] A.g.e., s. 49.
  • [91] A.g.e., s. 64.
  • [92] A.g.e., s. 49.
  • [93] A.g.e., s. 64.
  • [94] A.g.e., s. 50.
  • [95] A.g.e., s. 65.
  • [96] Talin, Haygagan joğovırtagan yerker yev nıvakner, s. 176.
  • [97] A.g.e., s. 170.
  • [98] Hovhannes-Mıgırdiç Sarkisyan (Mıkro), Dağk Hayreneats (memleket şarkıları), Erivan, 1998, s. 6-8.
  • [99] Isbiriton Melikyan, Hay joğovırtagan yerker yev barer (Ermeni halk şarkıları ve oyunları), Ed. M. Ağayan, 1 Haybedhırad, Erivan, 1949, s. 323.
  • [100] Hovhannes-Mıgırdiç Sarkisyan (Mıkro), Dağk Hayreneats, s. 145.
  • [101] A.g.e., s. 144.
  • [102] A.g.e., s. 143.
  • [103] A.g.e., s. 50.
  • [104] A.g.e., s. 143.
  • [105] A.g.e., s. 49.