Sason - Kiliseler ve manastırlar

“Dev dağlar, derin vadiler, üstüste binmiş, birbiri içine girmiş kıvrım ve kırıklardan bir karışım sergileyen Sason, Toros Dağları silsilesinin ortalama yüksekliğini oluşturan muazzam bir kitle halinde Muş ovasının güney tarafında yükselir.  Muş’tan başlayıp dağdan dağa, zirveden zirveye ulaşan yılankavi bir yol sizi yukarı, gökyüzüne, ta Dzirıngadar’a [Dirıngadar (Ermeni panteonunun tanrılarından Dir’e atfen); Haçreş [Khaçaraç] (Karaçavuş) Dağlarının zirveleri arasında bir dağ, ç.n.] doğru götürür. Sonra büyük bir vadiye inip yeniden, her seferinde önünüzde yeni uçurum manzaraları açan yepyeni yükseklikler ve yepyeni zirvelere çıkarır. Ve hep böyle sonsuza kadar yeniden dağlar, yeniden vadiler” [1].

Geligüzan (Cevizlidere) köyünden görünen Antog Dağı (Kaynak: Raymond H. Kévorkian, Paul B. Paboudjian, Les Arméniens dans l’Empire Ottoman à la veille du génocide, Paris, 1992)

Sason dağlık bölgesi ya da tarihi coğrafyadaki yeriyle Sason ili kadim zamanlarda Ermenistan’ın Ağtsnik [Ağzunik, Akpınar; ç.n.] (Urartu ve Asur çivi yazılarında Alzini ya da Alşini diye geçmektedir) ve Turuperan [günümüzde Erciş, ç.n.] eyaletlerinin bünyesi içinde yer almaktaydı [2]. Sason adının hatırlanan en eski şekli Asur çivi yazılı kayıtlarda “Sassu” olarak muhafaza edilmiştir [3]. Şiraklı Ananya’ya atfedilen ve VII. Yüzyıla tarihlenen Aşkharatsuyts’ta [Erm. Coğrafya, ç.n.] ise Medz Hayk’ın [kadim Ermeni Krallığı, ç.n.] Ağtsnik eyaletindeki on ilden biri, “Sanasun” diye zikredilmektedir [4]. Sason ilinin batı civarları Turuperan eyaletinin Asbagunik [Asbaguni hanedanına atfen, ç.n.] ilinin sınırları içindeydi [5].

Sason coğrafi bakımdan, esasen Batman nehrinin yukarı suyollarını işgal ederek, Ermeni Toros dağları silsilesi üzerinde yer almaktadır. Doğudaki toprakları Siirt, batı tarafı Genc, güneyi Dikranagerd/Diyarbakır düzlüğü, kuzeyi ise Muş ovası ile sınırdaştır. Kurtik sıradağları Sason’un kuzey kısmıyla kavuşur; ortada Talvorik [kısmen Batman-Sason, kısmen Diyarbakır-Kulp sınırları içerisinde kalan bölgeye atfen; ç.n.], güneyde Harzan dağları yükselir. Kuzey-doğuda Hut dağları, doğuda geniş yamaçlarıyla Zovasar yayılmakta; güney-doğuda ise Maratuk [Mereto, ç.n.] gökyüzünde boy vermektedir [6].

Sason’daki Hazzo yerleşmesinden genel görünüm (Kaynak: Victor Pietschmann, Durch kurdische Berge und armenische Städte, Wien, 1940).

Sason dağlık bölgesi, XX. Yüzyıl başlarında Osmanlı İmparatorluğunun doğudaki altı vilayetten biri olan Pağeş (Bitlis) vilayetine dâhil edilmişti. Osmanlı yetkilileri bölge topraklarını üç ilçe arasında bölüştürmüşlerdi: Khut [Hoyt, Huyut; ç.n.]-Pırnaşen dâhil doğudaki Mutki kazası Bitlis kazasının; merkezi Şadakh [Çatak, ç.n.], Kavar, Hazo-Kabılcoz [Hazzo -Kabilcevz, ç.n.] civarları Muş kazasının ve batıdaki Kulp-Hiank [Hiyan, ç.n.], Dalvorig civarları Genc kazasının bünyesine alınmıştı. Bazı araştırmacılar, idari bakımdan Bitlis vilayetinin Siirt kazasına bağlı olan Harzanı da Sason bölgesine dâhil ederler [7].

Büyük Felaketin arifesinde, yukarıda zikredilen sınırlar içine alınan tarihi Sason ülkesinde 500-550 kadar yerleşme bulunmakta; bunların 200-250 kadarında ise Ermeniler ya bir başlarına ya da diğer milletlerle karışık bir halde yaşamaktaydılar [8]. Ermeni Petrikhanesinin 1913-1914 nüfus sayımları verilerine dayanan tarihçi Raymond Kevorkyan’ın yaptığı hesaplamalara göre, Büyük Felaketten önce Sason’un Hazzo-Kabilcevz, Psank, Hiank, Kulp, Dalvorig, Çatak (Dzovasar) Mutki, Hoyt-Pırnaşen civarlarında 29.702 Ermeni can barındıran 183 yerleşme bulunmaktaydı [9].  

Sason toprakları VIII. Yüzyıldan XVIII. Yüzyıla kadar Sason piskoposluk bölgesine dâhil edilmiş, birbirini izleyen ruhani önderlere sahip olmuştu. Piskoposluk merkezi ise Muş’taki Surp Arakelots [Aziz Havariler, ç.n.] manastırı idi. XIX. Yüzyıl başlarında, kazanın idari merkezi Siirt’e taşındığı zaman, Sason Piskoposluğu da Siirt’e taşınır ve Siirt Ruhani Önderliği adını alır. Söz konusu önderlik geleceğin Bitlis vilayetinin Muş kazasının Sason nahiyesini, aynı zamanda Siirt kazasının Siirt, Şirvan, Harzan nahiyelerini, Genc kazasını ve Diyarbakır’ın Lice, Silvan, Derik, Bşerik, Hazro nahiyelerini de içine alır. Sason topraklarının kuzey kısmı 1865’te Muş Piskoposluğunun idaresine nakledilir [10].

1) Resim, 1507 tarihli, Ağperig (ya da Vantir) manastırına ait İncil. Kalem: Rahip Krikor (Apeğa). Günümüzde Erivan’daki Maşdots Kütüphanesinde (Madenataran) muhafaza ediliyor. Elyazması № 5178 (Kaynak: A. Kevorkyan, Ananun hay manranıgariçner [Ermeni anonim minyatürcüler], Erivan, 2005).
2) Resim, 1507 tarihli, Ağperig (ya da Vantir) manastırına ait İncil. Kalem: Rahip Krikor (Apeğa). Günümüzde Erivan’daki Maşdots Kütüphanesinde (Madenataran) muhafaza ediliyor. Elyazması № 5215 (Kaynak: A. Kevorkyan, Ananun hay manranıgariçner [Ermeni Anonim minyatürcüler], Erivan, 2005).
3) Resim, 1490 tarihli, Yeğırtud Surp Hovhannes manastırı İncil’i. Kalem: Isdepannos. Günümüzde Erivan’daki Maşdots Kütüphanesinde (Madenataran) muhafaza ediliyor. Elyazması № 4766 (Kaynak: A. Kevorkyan, Ananun hay manranıgariçner [Ermeni Anonim minyatürcüler], Erivan, 2005).

Böylece XIX. Yüzyılın sonları ile XX. Yüzyılın başlarında, Muş kazasının Sason nahiyesinin toprakları, keza Genc kazasının bir kısmını oluşturan, Sason’un Kulp-Hiyan ve Dalvorig civarları Havariyun Ermeni Kilisesi piskoposluğuna aidiyet bakımından İstanbul Ermeni Patrikhanesinin Daron (Muş) Başpiskoposluğu bünyesine girmekteydiler. Mutki ve Hoyt-Pırnaşen Bitlis piskoposluğuna bağlı alanlardı [11]. Hazzo-Kabilcevz civarının güneyindeki belli topraklar Siirt kazasının Harzan nahiyesinin köyleriyle birlikte Siirt Piskoposluğunun yetkisi altında bulunmaktaydılar [12].

Büyük Felaketin arifesinde, Sason’da Ermenilerin yaşadığı 183 yerleşmenin toprakları üzerinde faal ve âtıl 153 kilise ile 10 manastır vardı. Bunlardan 127 kilise ile 6 manastır Sason’da (Hazzo, Psank, Hiyan, Kulp, Dalvorig, Dzovasar, Hoyt-Pırnaşen), 26 kilise ile 4 manastır da Mutki’deydi [13].

Sason’da on kadar manastır ve adak yerinin varlığı bilinmektedir: Madin Arakyal [Havari Petrus’un serçe parmağına (rivayete göre Roma’dan getirilen bir relik) atfen, ç.n.], Antanya [Sivaslı şehit piskopos Aziz Atanakine’ye atfen; ç.n.], Surp [Aziz, ç.n.] Ağperig [Altındaki su (Erm. ağpür) kaynağına atfen, ç.n.], Surp Teotoros, Surp Hovhannes, Maratug [Aram. Maruta (Mereto): Dünyanın hâkimi, ç.n.], Hretsvar [Helkıs Dağı efsanesine atfen, ç.n.], Kistıvar, Karasun Mangunk [Kırk Şehitler, ç.n.], Surp Varvar, Surp Sarkis, Surp Asdvadzadzin [Tanrı Anası Meryem, ç.n.], Surp Kevork, Surp Khaç, Meğok Kar [Günah(kârlar) Kayası, ç.n.], Surp Hagop ve diğerleri.

XIX. yüzyılın sonları ve XX. Yüzyılın başları itibarıyla, yukarıda zikredilen manastırlardan yalnızca birkaçı faaliyet göstermekteydi. Geriye kalanlar terkedilmiş, yarı harap halde olup Sasonluların hac yerlerine dönüşmüşlerdi. Bunlarda yalnızca, o da vesileden vesileye, özellikle adak ziyaretlerinde kilise ayinleri yapılmaktaydı.

Sason’un ziyadesiyle ünlü manastırlarını aşağıda tek tek bilgilerinize sunuyoruz.

Ağprig, Ağperga, Ağpürig ya da Vantir manastırı diye de bilinen Ağperig manastırı Sason’un Huyut nahiyesinde yer almaktaydı. “Bir vadinin içinde, bir tepenin yamacında kurulmuş olup üç tarafı Haçreş [Khaçaraç] (Karaçavuş) Dağıyla çevrilidir; sağ ya da güney tarafında ise küçük Pırnaşen ile Tavit düzlüğü uzanmaktadır” [14].

 Manastırın adı toprağından fışkıran, şifa verici özellikler atfedilen suyundan esinli. Geleneğe göre I. Yüzyılda Havari Aziz Tatyos tarafından inşa edilmiş; su kaynağı da Aziz Tatyos suyu diye bilinmekteydi [15]. İsa Mesih’i çarmıha gererlerken kullanılan çivilerden biri bu kaynağa daldırılmış, neden sonra su bildik mucivezi özelliklerini sergilemeye başlamış. Hacılar kaynağı “sırpaçur [Erm. aziz/kutsal su, ç.n.]” diye anar, toplanan suyun tek bir damlasının bile yere dökülmesini günah sayarlardı [16].

Manastırın ana kilise binası IX. Yüzyılda inşa edilmiş. Manastır madur [şapel, ziyaretgâh; ç.n.], avlu ve birbiriyle irtibatlı, içlerinde birkaçının kimi şehit azizlerin naaşları üzerinde yükseldiği Surp Asdvadzadzin, Surp Pırgiç, Surp Garabed, Surp Sdepannos ve diğerleri gibi birkaç kilise-şehitlikten oluşmaktadır. Geç ortaçağda ise etrafı surlarla çevrilmişti.

Komk köyünün kilise kompleksinin harabeleri. Fotoğraf: George Ağcayan.

Çağdaşları manastır binasının “kaleyi” andırdığını, ana kilisenin ise “gösterişli” olduğunu ifade etmektedirler [17]. XX. Yüzyılın başlarına ait tasvirlerden birinde şunlar yazılı: “Ağperig manastırı alçak ve karanlık, rutubetli, gizemli ve ilk girişte ürkütücü, son derecede uyumsuz, ilkel bir bina. Bu inzivahane, Ermeni mimarisinin klasik üslubunu yansıtan, manastırın cümle çevresine heybetle hükmeden beyaz kubbesinden maada herhangi bir dış güzellik ya da maddi cazibeye sahip değil. Ana şapel ve ibadethaneler, aynı şekilde büyük bir kısmı harabeye dönüp oturulmaz hale gelen keşişlerin hücreleri ve hacılara tahsis edilmiş olan 70 kadar oda tıpatıp aynı yüzölçümlerine sahipler. Şapelin cümle kapısı manastırın kare şeklindeki avlusuna açılıyor. Eşiği oluşturan taş kare şeklinde kabaca yontulmuş sert bir granit. Kapısı sağlam ahşaptan, muhtemelen abanozdan yapılma…  Kapı küçük ve alçak. Kubbenin daracık cam pencerelerinden sızan ışık ibadethanelerin merkezi mihrabını ve şapelin ön kısmını ancak aydınlatıyor. Kanatlar ve giriş kısmı ebedi bir karanlığa gömülmüş halde. İki kanat da kabaca yontulmuş taştan sütunların yer aldığı, ibadethane dizilerine doğru karman-çorman ilerleyen iki sıradan oluşmakta [18].
 
Manastırda Mesih’in çarmıhından, “diriltme gücüyle” bilinen bir parça muhafaza edilmekteydi” [19].

Ağperig manastırı Büyük Felaketten önce, özellikle yetim çocukların kabul edildiği bir yatılı okul olarak faaliyet gösterir [20].

Manastır 1899’da Kürtlerin saldırısına maruz kalır ve bunun neticesinde başrahip Vartabed Ğazar öldürülür. Onun halefi Vartabed Zakarya Avdalyan, 1908’de yine Kürtlerin saldırısına kurban gider [21]. 1914’te ise başrahip, Büyük Felaket sırasında okulun öğrencileri ve manastır cemaatinin üyeleriyle birlikte katledilen Vartabed Khaçadur’dur [22].

Komk köyünün kilise kompleksi. Büyük bir ihtimalle Havari Aziz Petrus manastırının harabeleri. Madnevank, Madin Arakyal [Havari], Madin Arakelo, Cguti Surp Bedrosi [Erm. mad= parmak; cıguyt= serçe parmak; vank= manastır; Havari Aziz Petrus’un parmağına atfen], Psanki Komats vank [Psank’taki Komk manastırı] adlarıyla da bilinmekteydi.  Mereto Dağının batı eteğinde, Komk [Turnalı] ve Miçkeğ [Kulaksız] köylerinin yanında yer almaktadır. Fotoğraf 1970’lerde çekilmiş. (Kaynak: Rensselaer Polytechnic Institute (RPI) koleksiyonu, Troy, New York.)

Madnevank [Erm. mad: Parmak, ç.n.], Madin-Arakyal [Erm. Havari, ç.n.], Madin Arakelo, Surp Bedros’un Serçe Parmağı, Psank Komk [29] manastırı adlarıyla da bilinen Havari Surp Bedros manastırı Sason’un oldukça ünlü manastırlarından biriydi. Mereto Dağının batı eteğindeki “huni şeklinde bir tepenin taşlık yamacında”, Komk ve Miçkeğ [Dumanlıköy, günümüzde Kulaksız; ç.n.] yakınlarında yer almaktaydı [24].

XVII. yüzyıl başlarında Batı Ermenistan manastırlarını ziyaret eden Simeon Lehatsi [Polonyalı Simeon, ç.n.], manastır hakkında şu bilgileri aktarmaktadır: “Biri, Sasonlu danuderin [köy ağası, derebeyi; ç.n.] Roma’dan getirip üzerine kiliseyi inşa ettirdiği Havari Petrus’un parmağı ile birçok relikin bulunduğu ve Madnevank diye adlandırılan manastırdır” [25].

Sasonlular arasında yayılan sözlü geleneğe göre Havari Petrus,  işlediği günahlarla tanınan söz konusu Komk köyü danuderine görünüp ona serçe parmağının kemiğini vererek Sason’da bir manastır inşa ettirmesini ve reliki oraya koymasını öğütlemiş [26].

Manastırın temelleri IX. Yüzyılda atılmıştı [27]. Başlıca kilisesi IX ya da X. Yüzyılda inşa edilmiş eski bir binaydı. Güzelliği sayesinde mahallin insanları tarafından Kürtçe “Buke Cennete” (Cennet gelini) diye adlandırılmıştı. Surp Asdvadzadzin vıgayaranı [Erm. şehitlik, ç.n.] da manastırın bir parçasını oluşturmaktaydı [28].

1) 1242 tarihli, Surp Garabed manastırına ait İncil. Kalem: Vartan. Günümüzde Erivan’daki Maşdots Kütüphanesinde (Madenataran) muhafaza ediliyor. Elyazması № 3528 (Kaynak: A. Kevorkyan, Ananun hay manranıgariçner [Ermeni anonim minyatürcüler], Erivan, 2005).
2) 1272 tarihli, Daron [Muş, ç.n.] çevresine ait İncil. Kalemler: Garabed, Giragos. Günümüzde Erivan’daki Maşdots Kütüphanesinde (Madenataran) muhafaza ediliyor. Elyazması № 284 (Kaynak: A. Kevorkyan, Ananun hay manranıgariçner [Ermeni anonim minyatürcüler], Erivan, 2005). 

Ortaçağ zamanlarında manastır intikal yoluyla piskoposluk mertebesindeydi: Sason Piskoposluğunun ruhani önderleri orada oturmaktaydılar [29]. Manastır mülk bakımından zengindi: “200’den fazla piskoposluk köyü, tarımla uğraştığı ekimlik geniş toprakları, bağları, orakçıları, hasatçıları, yetiştirdiği yüzlerce koyun ve davarı vardı. Aynı zamanda, özellikle Vartan Mamigonyan’ın [451 Avarayr kahramanı ünlü general, ç.n.], hazinede kılıfıyla birlikte muhafaza edilen çelik kalkanı gibi taşınır zenginliklere de sahipti…” [30].

Madnevank’a yapılan adak ziyaretleri ilkbahar sonlarına doğru ya da yaz aylarında; Paskalya, Vartavar [Mesih’in görünüm değişimi, ç.n.] ve Surp Asdvadzadzin [Meryem Ana’nın Göğe Alınışı, ç.n.] yortularında gerçekleştirilirdi. Hacıların sayısı binleri bulurdu [31].

Manastır XX. Yüzyılın başlarında faaldi. İçinde bir de okul vardı. Manastır başrahipleri Bedros Vartabed Asdvadzaduryan ve Sdepan Vartabed Bağdasaryan idiler [32].

Komk köyünün kilise kompleksinin harabeleri. Fotoğraf: Norair Chahinian.

Surp Atanakines manastırı Sason’un Çatak nahiyesinde, Şuşnamerg köyüne komşu bulunmaktaydı. Kilisesi kâgir, ormanla çevrilmiş idi. geleneğe göre IV. Yüzyılda Krikor Lusavoriç [Aziz Aydınlatıcı Krikor, ç.n.] tarafından inşa edilmişti.

Manastır 1860’lı yılların sonlarında terkedilmiş, 1886’da kısmen bir daha inşa edilmişti ama 1890’lı yılların ortalarında vuku bulan Abdülhamit kıyımlarından sonra yeniden ıssızlaşmıştı [33].

Burası Sasonluların en çok sevdiği adak ve toplanma yerlerindendi. İmanlılar manastırı Hampartsum [İsa’nın göğe yükselişi, ç.n.] yortusu gününde ziyaret ederlerdi [34].

Surp Gononos manastırı Hazzo-Kabılcevz civarında, Noraşen yerleşmesinin yakınında bulunuyordu.

1883’te Osmanlı İmparatorluğunun Ermenilerle yerleşik doğu vilayetlerini gezen Manuel Mirakhoryan manastırı şöyle tasvir eder: “Surp Gononos manastırı üç tarafını saran dağlar ve tepeler arasında inşa edilmiş; havadar ve sulak; manastırın çevre duvarlarını süsleyip güzel bir manzara arz eden hayli çok sayıda dut, incir, nar ağacına sahip. Çok istememe rağmen inşa tarihini öğrenemediğim inzivahane oldukça hoş yapılı ve beşik şeklinde.

Aziz Gononos’un manastırın dış tarafının solundaki girişin yanında, kilisenin duvarına bitişik mezarı gösterişten yoksun bir manzara arz etmektedir. Ermeni köylülerin, keza Gononos’u “Şeyh Ömer” diye anan Kürtlerin adak için her bir yandan akın ettikleri ve manastırda kendilerine ait dua köşelerine sahip oldukları bir azizdir o.  Burada manastıra adağa getirilen akıl hastalarını özel bir zincirle kazığa bağladıkları ve birkaç gün bağlı kaldıktan sonra “muradını” almış sayıp serbest bıraktıkları bir başka küçük yer var.
 
Kilisenin güney köşesinde bir kişinin oturabileceği bir metre yüksekliğinde, “içinde şeytanın efendisinin yaşadığını” söyledikleri bir toprak yığını bulunmakta; “Aziz Ganonos onu zincire vurup ebediyen hapsolmakla cezalandırmış”.

Bu manastır kimi zaman, sahip olduğu 100’den fazla piskoposluk köyü ile zengin dönemler geçirmiş; bugün ise tüm gösterişini kaybetmiş ve varlıkları son derecede azalmış durumda. Piskoposluğa ait 20 köy bile yok; hepsi göç etmiş ve dört bir yana dağılmış.

Surp Ganonos inzivahanesi Siirt Piskoposluğu içinde yer almakta olup manastır başrahibi olarak daima bir papaz ya da vartabede sahiptir. Keza bekçilik yapan Kürtlere ve 3-4 rençbere yemek niyetine kullanılan birkaç inek ve koyun beslemektedir [35].

Büyük Felaketin arifesinde manastırın başrahibi Nerses Vartabed Rışduni’ydi [36].

Sason haritası (Kaynak: A. Kalantar, Sason, Tiflis, 1895).

Marutavank, Maruta Partsır [Yüksek, ç.n.] Asdvadzadzin Vank, Surp Maratugi Vank adlarıyla da anılan Maruta Surp Asdvadzadzin manastırı Sason’un Mereto dağının zirvesinde, deniz seviyesinden 2967 metre yükseklikte yer almaktaydı [37].

“Sasna Dzrer [Erm. Sason’un Gözüpekleri (Սասնայ ծռեր), Sasonlu Tavit; ç.n.]” destanına göre Marutavank’ın temellerini Sanasar ile Bağdasar atmışlar; Tavit yeniden inşa etmiş, manastır cemaatını oluşturmuş ve yabancı işgallere karşı korumuştu. Marutavank Sasonlu kahramanların, bütün girişimlerinde gücünden medet umdukları kutsal mekânı olmuş [38].

Manastır tek sağınlı küçük bir kiliseden oluşmakta ve dikdörtgen plan üzerinde, yığma taşların üst üste dizildiği surlarla çevrelenmiş idi [39].

Marutavank XIX. yüzyılda ve XX. Yüzyıl başlarında metruk ve harap bir halde olup yalnızca şapellerinden biri ayaktaydı [40].

Surp Asdvadzadzin manastırı Sason nahiyesinin Kavar (Dzovasar) civarındaki Khodzodzvank köyünün toprakları üzerinde yer almaktaydı. Manastırın kâgir kilisesi XX. Yüzyılın başlarında hâlâ ayakta idi ve Khodzodzvank köyünün kilisesi olarak hizmet etmekteydi [41].

Susants [Bitlis, Isbargerd nahiyesinin köyü, ç.n.] Vank, Zozgants Vank diye de anılan Surp Asdvadzadzin manastırı Çatak nahiyesinin İritsank köyü yakınında, Susan ırmağının sol kıyısı üzerinde, Dzovasar’ın kuzey eteğinde yer almaktaydı. Manastır XX. Yüzyılın başları itibariyle metruk, harap bir haldeydi. Çataklıların adak yeriydi [42].

Geligüzan’dan bir Ermeni aile. (Kaynak: Raymond H. Kévorkian, Paul B. Paboudjian, Les Arméniens dans l’Empire Ottoman à la veille du génocide, Paris, 1992)

Surp Asdvadzadzin manastırı Hazzo çevresinin doğusundaki Asi, Sığund ve Hırork yerleşmelerinin yakınında bulunmaktaydı. Manastır XIX. Yüzyılın sonları ile XX. Yüzyılın başlarında terkedilmiş, binaları harap bir haldeydi [43].

Manastır Karavank adıyla da tanınmıştı. Yukarı Harzan çevresinin Hosner [Uluağaç, ç.n.] ve Karavank köyleri yakınında yer almaktaydı. XX. Yüzyılın başları itibariyle metruk bir haldeydi [44].

Intskar Surp Kevork manastırı Kulp nahiyesinde, Deliktaş yerleşimine yakın bir mevkide bulunmaktaydı. Manastır XIX. Yüzyılın sonları ile XX. Yüzyılın başlarında faal değildi ama binaları ayaktaydı. Kilisesi tek sağınlıydı; iki kemerli mihrabı vardı. Kilisenin önü mermer taşlarla kaplanmış, mezar ise beyaz mermerden taşı ile mihrabın önünde yer almaktaydı.
 
Manastır büyük hazırlıklarla adak adamaya gelen Sasonlu Ermeniler ve Kürtler indinde ünlü bir ziyaret yeriydi. Kürtlerin hac ziyaretine katılmaları nedeniyle, adak günlerinde, onca kalabalık insan arasında nizam-intizam ve emniyet tesis etmek için Pasur’dan 10-12 polis gelirdi [45].

Keğaşen [Gökçeli] köyü sakinlerinin toplu fotoğrafı. Ortadakiler, okul öğrencileri; çevrelerinde bir grup anne-baba. (Kaynak: Hayrenik [Vatan] gazetesi özel sayı, “Sasuni Hamar [Sason İçin]”, Boston, 1912).

Manastır Sason’un Hıyan nahiyesinin Heğin köyü yakınında yer almaktaydı. Ünlü bir ziyaret yeri olup adak günü Khaçverats [Haçın yeniden yüceltilmesi, ç.n.] yortusu idi.  İnzivahane XX. Yüzyılın başlarında terk edilmiş, yalnızca kilise binası ayakta idi [46]. Kilisenin çatısı kemer şeklindeydi [47].

Havari Aziz Tomas ya da Surp Tuma manastırı Sason’un Dzovasar çevresinin Khodz köyü topraklarında bulunmaktaydı. Manastır XX. Yüzyılın başlarında terk edilmiş, yalnızca kâgir kilise binası ayakta, “iyi halde ve kemerli” idi [48].

Hiyan nahiyesinin Sağdun köyünün yakınlarındaki Gebin tepesi üzerinde yer almaktaydı. Manastır XX. Yüzyılın başlarında terk edilmiş haldeydi [49].

Hamazasb Vosgiyan Sason’un “eski manastırlarından” biri olduğunu hatırlamaktadır. Başka bilgiye sahip değiliz [50].

Manastır Khut nahiyesinin Şenist yerleşmesi yakınında bulunmaktaydı. XX. Yüzyılın başlarında terk edilmiş halde olup “harabeye dönmüş geniş binalardan kalıntılar” kalmıştı [51].

Kamadun manastırı Aziz Gononos manastırı yakınlarında, Noraşen köyünün doğu tarafında yer almaktaydı. XIX. Yüzyılın sonları ile XX. Yüzyılın başları itibarıyla terkedilmiş, binaları harap bir haldeydi. Başlıca kilisesi parlak, kesme taştan inşa edilmişti [52].

Şenig [Alaniçi] ve Geligüzan’ın önde gelen Ermeni köylüleri. (Kaynak: Raymond H. Kévorkian, Paul B. Paboudjian, Les Arméniens dans l’Empire Ottoman à la veille du génocide, Paris, 1992)

Jırents manastırı Yukarı Harzan topraklarındaki Hrud köyü yakınlarında bulunmaktaydı. Kemerler ve sütunlarla süslü, çatısı kemer şekilli başlıca kilisesi büyüklüğü ve güzelliğiyle diğer kiliseler arasında tek başına fark edilmekteydi. Manastır XIX. Yüzyılın sonları ile XX. Yüzyılın başlarında harap bir haldeydi [53].

Manastırın yeri Kulp çevresinin Keğrvan köyü yakınlarındaydı. XIX. Yüzyılın sonları ile XX. Yüzyılın başlarında terkedilmiş bir haldeydi. Ana kilise binası kemerli idi. Hâlâ ayakta ve sağlam durumda olup köyün sakinleri tarafından dini merasimlerin icrasında kullanılmaktaydı [54].

Manastır Çatak çevresinde, Şenik yerleşmesine yakın bir yerde bulunmaktaydı. Kâgirdi. XX. Yüzyılın başları itibarıyla faal değildi.

Sason’da Ermenilerin yaşadığı hemen bütün yerleşmelerde, faal ya da metruk kiliseler, manastırlar ve diğer kutsal mekânlar-adak yerleri (lusadun) [Erm. ruhu aydınlatan, ç.n.] bulunmaktaydı.

Sason köylerindeki kiliseleri, manastırları ve diğer kutsal mekânları, aynı zamanda buralarda hizmet eden din adamlarının adlarını Ermeni Patrikhanesinin 1878, 1902 ile 1913-14 yıllarında gerçekleştridği nüfus sayımları ve hesaplamaların toplu ve tamamlayıcı verileri, keza diğer yardımcı kaynaklar ışığında bilgilerinize sunuyoruz [55].

Sason’daki yerleşmelerin barındırdığı Ermeni haneleri ve canların sayısını İstanbul Ermeni Patrikhanesinin 1913-1914 nüfus sayımı verilerine göre veriyoruz [56].

Sason yerleşmelerini bölgelere göre tasnif ettik: Asıl Sason (Yukarı Kavar, Kavar (Dzovasar), Çatak, Psank, (Maratug ya da Yukarı Harzan yerleşmeleri dâhil) Kabilcevz), Hazzo, Dalvorig, Hiyan, Kulp, Hoyt-Pırnaşen, Mutki [57]. Burada Sason’un yalnızca, elimizdeki kaynakların herhangi bir kilise binasının varlığına tanıklık ettikleri, Ermenilerin yaşadığı yerleşmeleri gösterilmektedir.

• Geligüzan (143 hane, 1025 Ermeni): Surp Tukh Manug [Erm. Esmer Çocuk, ç.n.] (kısmen ahşap); Surp Sarkis (harabe, adak yeri); Surp Giragos (harabe);  Surp Garabed (harabe). Papazlar Toros Muradyan ve Arakel Der Kaçyan 1915 yılında yerleşmede hizmet eden din adamlarıydı.  
• Şenik (70 hane, 690 Ermeni): Surp Asdvadzadzin (ahşap, yenilenmiş); Surp Kevork (yenilenmiş); Kilise (harabe); Surp Maryam (harabe); Surp Teotoros (kâgir, yıkılmış). 1915’te köyde Papaz Boğos Vartanyan hizmet etmekteydi.
• Semal (81 hane, 889 Ermeni): Surp Kevork (kâgir, yenilenmiş); Surp Hıripsimyants (harabe); Kilise (harabe); Dzidzernavank (harabe). 1915’te cemaate hizmet eden din adamı Papaz Garabed Boğosyan’dı.
• Harap haldeki kilisenin varlığına bölgedeki Aliank (72 hane, 566 Ermeni) yerleşmesinde tanıklık edilmektedir.

Sasonlu köylüler. (Kaynak: Raymond H. Kévorkian, Paul B. Paboudjian, Les Arméniens dans l’Empire Ottoman à la veille du génocide, Paris, 1992)

• Ağbig (118 Ermeni hanesi): Surp Toros (eski, kâgir, topraktan yapılma); Surp Asdvadzadzin (kâgir, yıkılmış); Kilise (harabe). 1915’te cemaate hizmet eden din adamları Papaz Hovhannes Sinoyan ve Papaz Bağdasar’dı.
• Hetink (60 Ermeni hanesi): Surp Sarkis (kâgir, eski, ayakta); Surp Mardana (kâgir, eski, ayakta); Khaçkarlar.
• Khan (13 hane, 114 Ermeni): 3 Kilise (harabe).
• Arçonk: Surp Karasun Mangunk (kâgir). Cemaate Papaz Der Mıgırdiç hizmet etmekteydi.
• Arzig (15 hane, 110 Ermeni): mahalli nüfus için lusadun (kutsal mekân-adak yeri) vazifesi gören, harap halde iki kilise.  
• Bölge yerleşmelerinden Khodzodzvank’ta  Surp Asdvadzadzin manastırı, yani Khodzodzvank bulunmakta, aynı zamanda köy topraklarında iki lusdunun varlığına tanıklık edilmektedir.
• Bölge yerleşmelerinden Pozıkank (2 hane, 12 Ermeni), Dzargank (Saregan), Hargurk, Cakhırgank (2 hane, 10 Ermeni), Mağenk (8 hane, 58 Ermeni) ve Mıtırpank’ta (3 hane, 16 Ermeni) harap olmuş birer kilise bulunmaktaydı.

• Geğaşen (44 Ermeni hanesi): Surp Sdepannos (kâgir, eski); Surp Giragos (harabe); Surp Talile (harabe). Köyde khaçkarları olan bir mezarlık vardı.
• Kermav (Avzerm) (46 Ermeni hanesi): Surp Tukh Manug. 1915’te cemaate Papaz Karekin hizmet etmekteydi.
• İritsank (17 Ermeni hanesi): Surp Asdvadzadzin manastırı (topraktan yapılma); İsimsiz bir kilise (harabe).
• Şuşnamerg (32 Ermeni hanesi): Surp Çukhtag [Erm. Çukht: iki, çift(e); ç.n.] manastırları  (harabe); Surp Minas (yarı harap) [59].
• Dapık (34 Ermeni hanesi): Surp Partsır Asdvadzadzin (harabe, eski).
• Kop (52 Ermeni hanesi): Surp Sarkis (harabe) [60]. 1902’de cemaate Papaz Der Karekin hizmet etmekteydi.

Sasonlu Ermeniler. (Kaynak: Raymond H. Kévorkian, Paul B. Paboudjian, Les Arméniens dans l’Empire Ottoman à la veille du génocide, Paris, 1992)

Psank bölgesine dair kaynaklar Büyük Felaketin arifesinde Ermenilerin yaşadığı yirmiden fazla küçük ve orta büyüklükte yerleşmeye tanıklık etmektedirler. Buralarda hizmet veren din adamları Papaz Avedis Der Avedisyan, Papaz Sarkis ve Papaz Arakel’di. Ermenilerin yaşadığı yerleşmeler:

• Pıloyenk (5 hane, 52 Ermeni): Surp Varvara (harabe).
• Bvi (2 hane, 10 Ermeni): Muradadur [Erm. Murat veren, gerçekleştiren; ç.n.] Surp Sarkis (kâgir, ayakta); Şeğtar (kutsal mekân).
• Komk (20 hane, 160 Ermeni): Surp Khaç (harabe); Surp Asdvadzadzin (harabe); Surp Karasun Manug (harabe); Kilise (harabe). 1915’te köye Papaz Tavit Yeritsyan hizmet etmekteydi.
• Dalhor (10    hane, 75 Ermeni): Surp Dığamanug [Erm. Oğlan çocuk, ç.n.] (harabe).
• Tarug (16    hane, 175 Ermeni): Surp Kevork (kâgir, ayakta); Surp Simeon (kâgir, ayakta); Surp Khaç (harabe).
• Khıntsorenk (27 hane, 242 Ermeni): Surp Asdvadzadzin (kâgir, harabe, adak yeri).
• Gorınges (7 hane, 35 Ermeni): Surp Kevork (harabe).
• Marsto (11 hane, 102 Ermeni): Surp Khaç (ayakta).
• Miçkeğ (43 hane, 430 Ermeni): Surp Kevork (ayakta, lusdun, adak yeri).
• Mıgtink (25     hane, 276 Ermeni): Surp Sarkis (başka verilere göre Surp Asdvadzadzin) [61] (kâgir, ayakta).
• Cırtnig (23 hane, 180 Ermeni): Surp Kevork Vişabasban [Erm. Ejderha öldüren, ç.n.] (sağlam, kemerli).
• Psank (11 hane, 112 Ermeni): Surp Sahag  (harabe); Kilise (harabe).
• Kaşkışenk (11 hane, 83 Ermeni): Surp Khaç (1902’de harap halde iken 1913’te yeniden inşa edilir).
• Kistağ (4 hane, 20 Ermeni): Surp Kristopor (yarı yıkılmış).
• Bölgedeki Kaçarink köyünün (16 hane, 162 Ermeni) sağlam, kemerli bir kilisesi vardı.
• Bölgenin Ermenilerle yerleşik Tatunk (6 hane, 60 Ermeni), Tacbadrig (5 hane, 45 Ermeni), Havkunk (26 hane, 125 Ermeni), Pşut (9 hane, 65 Ermeni), Kırdamank (9 hane, 45 Ermeni) köylerinde harap olmuş kiliseler vardı.

• Arvıdots (6 hane, 42 Ermeni): Surp Kevork (kâgir, ayakta).
• Ardzvig (35 hane, 325 Ermeni): Surp Kevork (kâgir, ayakta); Surp Taniel (harabe, eski manastır).
• Batırmud (25 hane, 200 Ermeni): Surp Kevork (kâgir, ayakta); Surp Khaç (harabe); Surp Pırgiç [Erm. Kurtarıcı, ç.n.] (harabe). 1915’te hizmet eden din adamının adı Papaz Mıgırdiç Mardirosyan.
• Kedgits (3 hane, 27 Ermeni): Surp Madranagos (harabe).
• Koşag (5 hane, 30 Ermeni): Surp Giragos; Surp Hagop (harabe).
• İritsank (3 hane, 18 Ermeni): Surp Kevork (kâgir, ayakta).
• Khasopi (7 hane, 42 Ermeni): Surp Sarkis (harabe).
• Khoçarenk (9 hane, 54 Ermeni): Surp Sahag (kâgir, ayakta); adı bilinmeyen bir kilise (harabe).
• Gorov (5 hane, 34 Ermeni): Surp Asdvadzadzin (kâgir, ayakta).
• Hatni (Hatenk) (4 hane, 30 Ermeni): Surp Garabed (kâgir, önceleri manastır).
• Hrud (10 hane, 60 Ermeni): Surp Asdvadzadzin (önceleri manastır); adı bilinmeyen bir kilise (harabe).
• Şigalenk: Surp Asdvadzadzin (kâgir).
• Pirşenk (15 hane, 155 Ermeni): Maruta Surp Asdvadzadzin manastırı (adak yeri, sağlam, kemerli); Kaç [Erm. Yiğit, ç.n.] Muşeğ manastırı (sağlam, büyük, kemerli).
• Bölgede yukarıda zikredilen yerleşmelerden maada, adı bilinmeyen harap kiliselerin varlığına tanıklık edilen Ermeni köyleri şunlardır:  Arektem (4 hane, 21 Ermeni), Komarder (3 hane, 16 Ermeni), Talartsor (7 hane, 35 Ermeni), Gurter (Gortis) (7 hane, 45 Ermeni), Hregonk (5 hane, 23 Ermeni), Vartnots (5 hane, 35 Ermeni), Dınked (16 hane, 200 Ermeni).

Semal [Üçevler], bir Ermeni aile. (Kaynak: Raymond H. Kévorkian, Paul B. Paboudjian, Les Arméniens dans l’Empire Ottoman à la veille du génocide, Paris, 1992) 

Hazzo bölgesinin Hazzo-Habılcoz yerleşmesi (106 hane, 742 Ermeni) Sason nahiyesinin idare merkeziydi. İki faal kilise, Surp Khaç (ayakta, kâgir, kemerli) ve Kaç Muşeğ (ayakta, kâgir, kemerli) ile adı bilinmeyen iki harap kilise burada bulunmaktaydılar. 1902’de Hazzo bölgesinde Papaz der Hagop hizmet etmekteydi, 1913 tarihli verilere göre ise cemaatin 6 papazı vardı.

• Koğ (32 hane, 200 Ermeni): Surp Nışan [Erm. Kutsal İşaret, ç.n.] (kâgir, ayakta, adak yeri).
• Kusged (66 hane, 610 Ermeni): Surp Asdvadzadzin (kâgir, eski, ayakta).
• Norküğ (Kontenu) (14 hane, 139 Ermeni): Surp Kevork (ayakta); Surp Isdepannos (harabe).
• Noraşen (3 hane, 15 Ermeni): Surp Gononos manastırı (faal, ayakta); Kamadun manastırı (harabe); adı bilinmeyen bir kilise (harabe).
• Kaynaklarda yukarıda zikredilenlerden başka bölgede Ermenilerin yaşadığı Artırter (6 hane, 39 Ermeni), Pelav, Gomek yerleşmelerinde de adı bilinmeyen kiliselerin varlığına tanıklık edilmektedir.

Muş piskoposluğu tarafından gerçekleştirilen 1913 tarihli nüfus sayımına göre Muş kazasının Sason nahiyesinin topraklarındaki (Kavar, Çatak, Psank, Hazzo-Kabulcevz) hesaplamaya dâhil edilen, Ermenilerin oturduğu 62 yerleşmede 68 adet faal ve harap halde kilise ile madur [Erm. şapel, ziyaret; ç.n.], 2 adet faal ve 2 adet metruk manastır bulunmaktaydı [62].

Ermeni araştırmacı A-To’nun [Hovhannes Der Mardirosyan, ç.n.] resimli tasvirine göre Dalvorig tabiatı, yüksek dağları ve vadileri, kendine has iklimi ve “sağlam yapılı, yiğit” halkıyla Sason’un yüreğini temsil etmekteydi.

• Ardkhonk (10 Ermeni hanesi) [63]: Surp D. Maryam; Surp Sarkis; Surp Mardiros; Khağoğlan kilisesi; Surp Giragos; Kraşen kilisesi; Tağlug kilisesi.
• Yeğgard (10 Ermeni hanesi): Guys Maryam [Erm. Bakire Meryem, ç.n.] (lusadun).
• Egudun (35 Ermeni hanesi): Surp Sarkis (kemerli).
• Khılhovid (10 Ermeni hanesi): Surp Sarkis (harabe).
• Hagmank (15 Ermeni hanesi): Surp Garabed (sağlam).
• Hıloğink (40 Ermeni hanesi): Surp Mamas (adak yeri, harabe).
• Sıbğank (11 Ermeni hanesi): Surp Maraba manastırı (eski, kâgir, sağlam);  Surp Khaçtornig (yıkılmış).
• Purkh (16 Ermeni hanesi): Surp Isdepannos manastırı (kâgir, kemerli, ayakta).
• Kaynaklarda yukarıda zikredilen yerleşmelerden ayrı, Dalvorig’in Dvalink (13 Ermeni hanesi), Hartk (11 Ermeni hanesi), Hosnud (6 Ermeni hanesi), Mazra (15 Ermeni hanesi)  köylerinde harap halde bulunan adsız kiliselerin varlığına tanıklık edilmektedir.

Komk köyünün kilise kompleksinin harabeleri. Fotoğraf: George Ağcayan.

İstanbul Ermeni Patrikhanesinn 1913 tarihli düzenlemesiyle gerçekleştirilen nüfus sayımı verilerine göre, Kulp ve Hiyan bölgeleri hesaplarına dahil edilen, Ermenilerin yaşadığı, Dalvorig hariç 23 yerleşmede 15 kilise ve bir metruk manastır yer almaktaydı. Nahiyede 13 din adamı hizmet vermekteydiler [64].  

• Arhund (36 hane, 438 Ermeni): Surp Asdvadzadzin (eski, muazzam); adı bilinmeyen bir kilise (harabe).
• Ardgonk (40 hane, 368 Ermeni): Surp Tovmas kilisesi [65].
• Arsıg (Hırda) (13 hane, 118 Ermeni): Surp Asdvadzadzin (eski, ayakta).
• Bahmıda (28 hane, 200 Ermeni): Karasun Manug (kâgir, eski) [66]; adı bilinmeyen bir kilise (harabe); adı bilinmeyen bir kilise (harabe). 1902 yılında hizmet eden din adamı Papaz Der Harutyun.
• Batsi (23 hane, 195 Ermeni): Surp Der Muşeğ (kâgir, kemerli, ayakta). 1902 yılında hizmet eden din adamı Papaz Der Hagop.
• Berm (110 hane, 1,025 Ermeni): Surp Kevork (kâgir, kemerli, eski, ayakta); Surp Sarkis (kâgir, kemerli, eski, ayakta); Surp Asdvadzadzin (kâgir, eski, harabe); Surp Pırgiç (kâgir, eski, harabe). 1902 yılında hizmet eden din adamları: Papaz Der Arakel ve Papaz Der Garabed.
• İşkhantsor (55 hane, 495 Ermeni): adı bilinmeyen bir kilise (ayakta); adı bilinmeyen bir kilise (harabe). 1902 yılında hizmet eden din adamı Papaz Der Donabed.
• Heğin (45 hane, 416 Ermeni): Surp Yeğya Markare [Erm. Peygamber, ç.n.] manastırı (ayakta, çatısı kemer şekilli, eski); adı bilinmeyen bir kilise (harabe); adı bilinmeyen bir kilise (harabe).
• Sağdun (43 hane, 369 Ermeni): Surp Guys Maryam (kâgir, harabe); Surp Kevork (kâgir, ayakta); Surp Hagop (harabe); adı bilinmeyen bir kilise (harabe); adı bilinmeyen bir kilise (harabe). 1902 yılında hizmet eden din adamı Papaz Der Giragos.
• Sevit (11 hane, 100 Ermeni): Surp Mamas (kâgir, adak yeri).
• Parga (50 hane, 482 Ermeni): Surp Giragos (sağlam, kâgir); Surp Sarkis (sağlam, kâgir). Bunlardan maada beş ila yedi yetimhane ve harap kilise bulunmaktaydı.
• Aynı zamanda, bölgede Ermenilerin yaşadığı Krekhokh (3 Ermeni hanesi [67]) ve Şımanank (5 Ermeni hanesi) yerleşmelerinde, adı bilinmeyen kilise ve lusnodların varlığına tanıklık edilmektedir.

• Aharonk (55 hane, 500 Ermeni): Surp Asdvadzadzin (ahşap, ayakta); Surp Yotı Manug [Erm. Yedi Çocuk, ç.n.] (kâgir, yıkılmış); Surp Kevork (harabe). Hizmet eden din adamları: Papaz Hagop Der Hagopyan (1902 ila 1915 tarihleri), Papaz Kalusd Der Mıgırdiçyan (1915).
• Gasge (52 hane, 476 Ermeni): Surp Teotoros (eski, kâgir); Surp Kevork (harabe); Surp Sarkis (harabe); Surp Gatoğige [Erm. Katolik, ç.n.] (harabe); Surp Giragos (harabe).
• Geğırvank (50 hane, 472 Ermeni): Surp Isdepannos (kâgir, eski); Surp Kevork (ahşap); kilise (harabe); kilise (harabe).
• Ehub (30 hane, 316 Ermeni): Surp Asdvadzadzin (kâgir, kemerli, eski); Surp Kevork (harabe, geniş duvarları var); Surp Ardzıvaper; Surp Sarkis (harabe);  Surp Mangunk (harabe).
• Indzkar (100 hane, 1,012 Ermeni): Surp Kevork manastırı (kâgir, eski); Surp Asdvadzadzin (harabe); Surp Khaç (harabe);  Surp Sarkis (harabe). Hizmet eden din adamı: Papaz Der Taniel (1915).
• Şoğeg (22 hane, 214 Ermeni): Surp Asdvadzadzin (kâgir, ayakta); Surp Mordzako (harabe).
• Bölgede Ermenilerin yaşadığı Hremore (8 hane, 43 Ermeni) [68], Tılıtı (10 hane, 94 Ermeni), Tiaha, Hroc, Gabırnin, Havrig, Maşdag ve Pasur köylerinde adı bilinmeyen harap kiliselerin varlığına tanıklık edilmektedir.

Sasonlu köylüler tarla sürerken. (Kaynak: Nubaryan Kitaplığı, Paris)

Hoyt [Huyut, ç.n.] yerleşmeleri

• Akrag (16 Ermeni hanesi): Surp Asdvadzadzin (ahşap, eski). Hizmet eden din adamı: Papaz Der Mıgırdiç Çobanyan (1902 t.)
• Avark (6 Ermeni hanesi [69]): Surp Asdvadzadzin (kâgir).
• Babıntağ (16 Ermeni hanesi): Surp Asdvadzadzin; Surp Giragos (harabe) [70].
• Gilonk (8 Ermeni hanesi): Surp Asdvadzadzin (harabe), başka verilere göre Surp Garabed [71]; Surp Hagop. Hizmet eden din adamları: Papaz Der Giragos (1902) ve Papaz Der Hovhannes (1902).
• Tağavank (25 Ermeni hanesi): Surp Kevork (muazzam, kemerli); Surp Sarkis (harabe); Surp Cigraşen (harabe). Hizmet eden din adamları: Papaz Der Apraham (1902) ve Papaz Der Sarkis (1902).
• Tağvıtsor (6 Ermeni hanesi): Surp Isdepannos (sağlam) [72]. Hizmet eden din adamları: Papaz Der Goryün (1902) ve Papaz Der Hovhannes (1902).
• Tağvu (Tağ) (18 Ermeni hanesi): Surp Isdepannos (kâgir, eski). Hizmet eden din adamı: Papaz Der Apraham (1902).
• Lordıntsor (14 Ermeni hanesi): Surp Hovhannes (harabe). Hizmet eden din adamları: Papaz Der Apraham (1902) ve Papaz Der Sarkis Mıkhitaryan (1915) [73].
• Gor (5 Ermeni hanesi):    Karasun Manug (harabe).
• Hakhin (Yeğan) (9 Ermeni hanesi): Surp Eçmiadzin [Aziz Krikor’un rüyetinde İsa Mesih’in indiği yere atfen, ç.n.] (harabe).
• Hıntgıtsor (Hintsor) (3 Ermeni hanesi) [74]: Surp Garabed (kemerli, harabe).
• Mığre (Mığre –Şilk) (8 Ermeni hanesi): Surp Garabed (harabe).
• Şen (35 Ermeni hanesi): Surp Isdepannos (kâgir), başka verilere göre dört kilisesi vardı:  Surp Hagop, Surp Mardzmed, Surp Asdvadzadzin ve Gularna Surp Tsiavor [Erm. Atlı, ç.n] [75].
• Şenist Nerkin [İç (Aşağı) Şenist, ç.n.] (25 Ermeni hanesi): Surp Asdvadzadzin (kâgir, eski, sağlam); Surp Tukhmanug (harabe); Surp Garabed (harabe); Surp Khaç (harabe). Hizmet eden din adamları: Papaz Der Giragos (1902) ve Papaz Der Hovhannes (1902).  
• Piçonk (21 Ermeni hanesi): Surp Tovmas (harabe). Hizmet eden din adamı: Papaz Der Mıgırdiç (1902).
• Pığonk (10 Ermeni hanesi): Surp Isdepannos (kâgir, ayakta); Surp Garabed (kâgir, yarı harap); Surp Hovhannes (kâgir, yarı harap); Surp Karasun Manug (kâgir, yarı harap).
• Keyvu (7 Ermeni hanesi): Surp Sion (ayakta, kâgir); Surp Sarkis (harabe).
• Hoyt’un Ermenilerle yerleşik Kordzıvar (Ermenilerden boşalmış), Gork, Çalakh (7 Ermeni hanesi), Rapat (8 Ermeni hanesi [76], 1902 tarihli verilere göre Ermenilerden boşalmış) [77], Salaçonk (5 Ermeni hanesi) ve Pirivank (1902 tarihli verilere göre Ermenilerden boşalmış) köylerinde harap halde kiliselerin (bazen birkaç tane) varlığına tanıklık edilmektedir.

Pırnaşen yerleşmeleri

Papaz Sarkis Isdepanyan Büyük Felaketin arifesinde Hoyt- Pırnaşen bölgesinin tamamının ruhani çobanıydı [78].  

• Arunk (13 Ermeni hanesi): Surp Minas (kâgir, harabe).
• Yukarı ve İç Plogank (20 Ermeni hanesi): Surp Isdepannos (harabe); adı bilinmeyen bir kilise (harabe). 1902 yılında cemaate Papaz Der Sahag hizmet etmekteydi.
• Pılrig (6 Ermeni hanesi): Surp Garabed (harabe).
• Taşdatem (21 Ermeni hanesi): Surp Minas (harabe).
• Zorava (7 Ermeni hanesi): Surp Toros (harabe).
• Inguzig (18 Ermeni hanesi): Surp Isdepannos (ayakta); Surp Taniel (harabe).
• Gıdzank (18 Ermeni hanesi): Surp Garabed (eski, harabe); Surp Kevork (eski, harabe).
• Gosd (8 Ermeni hanesi): Surp Asdvadzadzin manastırı (eski) ve ona bağlı Surp Talile, Surp Isdepannos, Surp Garabed, Surp Dearınyeğpayr [Erm. Efendimizin (İsa) kardeşi, ç.n.] kiliseleri (harabe halinde); Surp Tovmas (harabe).
• Şahverdi (10 Ermeni hanesi): adı bilinmeyen bir kilise (harabe).    
• Şamiank (2 Ermeni hanesi [79]): Surp Garabed (harabe).
• Yukarı Şenisd (15 Ermeni hanesi): Surp Sion (eski, kâgir, ayakta); Surp Kevork (eski, kâgir, sağlam).
• Oşud (Huşud) (32 Ermeni hanesi): Surp Isdepannos (kemerli, sağlam). 1910 yılında cemaate Papaz Der Sarkis hizmet etmekteydi[80].

Komk köyünün kilise kompleksinin harabeleri. Fotoğraf: George Ağcayan.

• Yukarı Asbınçer (35 hane, 526 Ermeni): Surp Tukhmanug (sağlam, kemerli).
• İç Asbınçer: Surp Isdepannos.
• Arpi (30 hane, 400 Ermeni): Surp Anega Asdvadzadzin (sağlam, kemerli) [81].
• Poğnud (20 hane, 300 Ermeni): Surp Asdvadzadzin.
• Bırudg (27 hane, 155 Ermeni): Surp Hagop.
• Kızekh (15 hane, 130 Ermeni): Surp Giragos (kâgir, kemerli, sağlam).
• Gındzu (49 hane, 500 Ermeni): Surp Kevork.
• Kırkhu (40 hane, 400 Ermeni): Dernağper [Erm. Efendimizin (İsa) kardeşi, ç.n.] Yegeğetsi (kemerli); Surp Hagopşen (kemerli).
• Khur (13 hane, 105 Ermeni): Surp Isdepannos [82].
• Havutağ (13 hane, 55 Ermeni): Surp Asdvadzadzin.
• Mızuk (16 hane, 188 Ermeni): Surp Isdepannos (kâgir).
• Mırtsank (5 hane, 50 Ermeni): Surp Kevork.
• Mıtsu (30 hane, 300 Ermeni): Surp Sarkis (sağlam, kemerli).
• Niç (25 hane, 200 Ermeni): Surp Kevork (sağlam, kemerli); Surp Minas (harabe) [83].
• Şen (50 hane, 500 Ermeni): Surp Asdvadzadzin (sağlam, kemerli); adı bilinmeyen bir manastır (harabe).
• Vortsenk  (10 hane, 90 Ermeni): Surp Kevork.
• Selentır (Sığund) (30 hane, 400 Ermeni): Surp Hagop (sağlam);  Şamonyan (sağlam).
• Kaşakh (27 hane, 600 Ermeni): Surp Hagop (sağlam, kemerli).
• Bölgedeki Garbk (9 hane, 84 Ermeni), Marmant (3 hane, 11 Ermeni), Miritağ (7 hane, 73 Ermeni), Kasab (9 hane, 82 Ermeni) ve Zırdu yerleşmelerinde, adı bilinmeyen harap haldeki kiliselerin varlığına tanıklık edilmektedir.

1913 tarihinde İstanbul Ermeni Patrikhanesinin talimatıyla gerçekleştirilen nüfus sayımı verilerine göre nahiyede iki din adamı hizmet etmekteydi. Bunların adları belirtilmemiştir. Nahiye toprakları üzerinde 26 adet faal ve harap kilise ile 4 adet harap halde manastır hesaplanmıştı [84].

Sason’da yerleşik Ermeniler, Havariler Tadeos ve Bartolomeos’tan dolayı Ermeni Havariyun Kilisesine bağlı Hıristiyanlardı. Tekmil Sason’da Katoliklik ya da Protestanlığa biat eden Ermeniler yoktu [85]. Çağdaşları Sasonlu Ermenileri “kilisesini seven dindar, hal ve davranışları temiz, dürüst ama pek cahil ve saf” kişiler olarak tasvir ederler [86]. “Sasonlu her yıl meyve, kilise vergisi, çalıntı-çırpıntı, madağ [Erm. kurban eti, ç.n.] ve diğer dolaylı bol hediyelerle hem kendi bölgesinde bulunan hem de bölgesi dışındaki din adamlarına ve bir dizi manastır cemaatine yardım etmekte, bakmaktadır” [87]. Bölgedeki yüzlerce manastır, khaçkar ve kutsal mekân yüzyıllardan beridir Sasonluların adak yerleri olmuştu.
 
Sasonlular hacca gitmeyi çok severlerdi; bu onların ruhani hayatında önemli bir yer tutardı. Sasonluların indinde bölgede en çok sevilen kutsal mekânlar Sason’un tarihi beş tepesi ve bunların üzerinde yer alan adak yerleriydi. Surp Asdvadzadzin manastırı Maratug ya da Maruta [Mereto, ç.n.] tepesinde; Keşiş Andon’un maduru [Erm. ziyaretgâh, şapel; ç.n.] Antok’ta; Garmir Cagad [Erm. Kırmızı Alın, ç.n.]  Surp Hagop Gebin’de; Surp Asdvadzadzin Dzovasar’da; Surp Ağperig Sev Sar’da [Erm. Kara Tepe, ç.n.] idi [88]. Sason’un diğer hac mekânları ise Psank’taki Komats [Komk, ç.n.] ve Çatak’taki Atanakines (Atania) manastırlarıydı. Sasonlular Muş’taki Surp Garabed ve Surp Hovhannes (Yeğırtud) manastırlarından da huşuyla söz ederlerdi [89].

Sasonlular belli adak yerlerinin bazı özel hastalıkları iyileştirmek, bazı özel istekleri gerçekleştirmek vasıflarına sahip olduğuna inanırlardı. Böylece, özellikle karın sancısından muzdarip olanlar Psank bölgesinin adak yerlerinden Kisdağ’daki Surp Krisdapor manastırına; kısır kadınlar Dalhor’daki Surp Dığamanug’a; arteritten muzdaripler Komk’taki Surp Karasun Manug’a; boğmacadan çekenler manastırın çeşmesinden su içip iyileşmek niyetiyle Paron’daki Surp Hagop’a; evlenme yaşındaki kızlar ve erkekler iyi bir kısmet bulmak ümidiyle Pıloyenk’teki Surp Varvara’ya; iyi bir amaçta başarı dilemek isteyenler Bvi’deki Muradadur Surp Sarkis’e gelirlerdi. Sütü az olan sütanneler Hıntsorenk’teki Surp Asdvadzadzin’e adak adamaya giderlerdi; bu yüzden adı “Gatındu [Erm. Sütanne, ç.n.]”ya çıkmıştı. Yılan tarafından ısırılanları Cırtnig’deki Otsasban  [Erm. Yılan Öldüren, ç.n.] Surp Kevork’a götürüyorlardı. Mayıs ayında yağmur dilemek için Perm’deki Antsrevaper [Erm. Yağmur Getiren, ç.n.] Surp Khaç’a; bol meyve ve hasad için Mışkeğ’deki Surp Kevork’a başvuruyorlardı [90].

Komk köyünün kilise kompleksinin harabeleri. Fotoğraf: George Ağcayan.

Adak ziyaretlerinin belli gün ve mevsimleri vardı. Sasonluların sevilen ve ünlü adak yerlerinden Maratug Tepesi ve manastırı Vartavar’da, aynı zamanda Surp Khaç yortusundan önceki perhiz günlerinde ziyaret edilirdi [91]. Harzan, Hazzo-Kabilcevz, Mutki, Psank ve diğer bölgelerden Sasonlular her yıl Vartavar’da Maratug Tepesine hacca gider, orada 3-4 gün kalırlardı. Hacıların sayısı binleri bulurdu. İlk gün Büyük Maratug, ikinci gün ise Küçük Maratug adakları gerçekleştirilir [92], kurbanlar alınırdı. Üçüncü ve dördüncü günler oyun, dans ve atışlara ayrılırdı [93]. Vartavar yortusu ve adak ziyaretinin diğer günlerinde Maruta manastırının ayakta kalan şapelinde Surp Badarak [Erm. Kudas Ayini, Aşai Rabbani, ç.n.] icra edilirdi [94].

Sasonlular için Hampartsum yortusunun adak yeri Surp Atanakines manastırıydı. Surp Atanakines’e yapılan hac ziyaretlerinin tasvirlerinden birinde Sasonluların “yalnızca kefaret ve İsa’nın son vedasını kutlamak değil ama daha çok hayat çiçeğini koklamak için” büyük bir coşkuyla hac gününü beklediklerini okuyoruz. Neredeyse her ev kurbanlık koyununu alır ve diğer hazırlıkları görürdü. Sasonlular adak ziyaretlerinde en güzel elbiselerini giyer, kızlar ve kadınlar yeni kıyafetleri ve takılarıyla boy gösterirlerdi. Büyük bir kalabalık halinde bütün yakınlarıyla, hep birlikte “Ov Surp Antanya, aha ızmır bıdır kızi gıdank, tu ızmır muradın idas [yerel Erm. lehçe ile mealen: “Ey Aziz Antanya,  aha kendi lokmamızı sana veriyoruz, sen de muradımızı veresin”; ç.n.]” diyerek yola düşerlerdi.

Hacılar manastıra yaklaşır yaklaşmaz “Havadam, khosdovanim ku surp yeresı [Erm. “İnanayım, aziz yüzüne söyleyeyim”, ç.n.]” sözleriyle haç çıkarırlardı. Silahlı erkeklerin çakmaklı tüfeklerle ateş etmek âdetleriydi. “İşte böyle, her bir yandan ateşlenen tüfeklerin ve Kürt oyunlarının gürültü-patrıtısıyla, geçit vermez sık bir ormanın patikalarından süzülüp manastırın inşa edilmiş olduğu merkeze ulaşırlar”.

Hac yerine varır varmaz her aile madağ için kendisine bir ocak hazırlar, ardından kutlamalar başlardı. Söz konusu kutlamaların çağdaş tasvirlerinden birinde: “Bir de bakmışın davul aniden gümbür gümbür gümbürdüyor, zurna yanık yanık ötüyor; küçük çocuğun kalabalık önünde Surp Garabed adına bütün marifetlerini üzerinde sergilediği pehlivan ipi havada sallanıyor; bir hediye yağmurudur yağıyor. Daha sonra Kürt dansları; davul, zurna, borazan, ninna ninna vs. ile geniş dans çemberleri oluşturuluyor” diye yazar [95].

Kulp-Hiyan Ermenileri İlyas perhizi ve İlyas Peygamberi [Surp Yeğya Markare, ç.n.] anma günlerinde (Hokekalusd [Kutsal Ruhun ilk Hıristiyanlara inmesi, ç.n.] bayramını izleyen Pazar; genellikle Haziran ya da Temmuz aylarına denk gelir) Heğin köyü yakınlarındaki Surp Yeğya Markare manastırını ziyaret ederlerdi. Ermenilerin bu ziyaretlerine yerli Kürt aşiretleri de katılırlardı. Aynı manastıra yedi yılda bir Surp Asdvadzadzin bayramında hacca gidilirdi [96].

Dalvorig sakini Sasonlular için keşiş Maraba ya da Maruta’nın manastırı da önemli bir ziyaretgâh idi. Etrafı bağlar ve yemiş ağaçlarıyla çevriliydi.  Eski kilisenin, dev ceviz ağaçlarının kuşattığı iki “muazzam” maduru vardı. Hacılar eski bir inanışa göre, yiyen cezalandırılmaktan kurtulamayacağı için bu ağaçların cevizini yemeğe çekinirlerdi. Sıbğank köyünün papazı cevizleri toplar ve kilise ihtiyacında yararlanmak için onlardan yağ hazırlardı [97].

Sasonlular manastır topraklarında çıkan suların iyileştirici özellikler taşıdığına inanırlardı. Nitekim Atanya (Surp Atanakines) manastırı topraklarında, böyle tedavi özellikli bir kaplıca kaynağı bulunmaktaydı. Bu kaynak Kürtçe “Ganie maran” (“Yılan çeşmesi”) adıyla tanınmaktaydı. Kaynağın üzerinde dibinden suyun yükselerek madurun içinde biriktiği bir hücre inşa edilmişti. Hastalar buraya girer, yüzer, günlük tüttürür, mum yakar, sonra da şişelerle su alıp evlerine giderlerdi. Toprak, taş ya da diğer “kirli” şeylerle temas ederek suyun “kutsallığına” halel gelmesin diye o şişeleri ipek mendillere sararlardı [98].

Keza Sason toprakları üzerinde khaçkarların bulunduğu birkaç yer vardı ve bunlar da yakınlarında yaşayan Sasonlular için birer adak yeriydi [99].