Siirt Kazası – Demografi

Yazar: Robert A. Tatoyan 01/12/2021 (son değişiklik: 01/12/2021), Çeviren: Sevan Değirmenciyan

Siirt, Sığert, eski zamanlarda Büyük Hayk’ın Ağtzınik eyaleti Kherhet veya Serkhetk bölgesi merkezi idi ve kabul gören bir görüşe göre de ismi buradan türemiştir [1].

Bölge XVI yy. başlarında Osmanlı yönetimine geçmiş. Osmanlılar ise bölgeyi Diyarbekir vilayeti sınırları içinde, aynı isimli kazanın ve sancağın merkezi yapmışlardır [2]. XVII yy.’da Sığert Van vilayetine ait bir sancak olarak da anılmaktadır [3].

XIX yy. ikinci yarısında Tanzimat’la gelen reformlar kapsamında, Osmanlı yönetimi ülkenin idari bölgesel düzenini yeniden ele alır ve Batı Ermenistan bölgesi de yapılan bu değişikliklerden kendi payına düşeni alır. 1878-1879 tarihlerinden Bitlis ve Muş sancakları Van vilayetinden alınıp, Bitlis adında daha önce olmayan, yeni bir idari bölge tesis edilir. Siirt sancağı da bu kapsamda 1880 tarihinde Diyarbekir vilayetinden alınır ve Bitlis vilayetine bağlanır [4].

Bitlis vilayetinin tesisinden sonra Osmanlı idaresi 1880-90’lı yıllarda vikayet dahilinde bulunan idari bölgelerin iç ve dış sınırlarının belirlenmesi çalışmalarını başlatır. Bu kapsamda özellikle Hazzo veya Khalpçoz adı verilen Sasun kazası Sığert sancağından çıkarılır ve Muş sancağına bağlanır [5].

Ermeni Soykırımı öncesinde Siirt sancağı 7090 km² genel yüzeyi ile Batı Ermenistan Bitlis vilayetinin güney kısmını kaplıyordu. Sınırları; kuzeydoğuda Bitlis sancağı’na ait Modgan, Bitlis ve Hizan kazaları, kuzeybatıda Muş sancağına ait Sason kazası, doğuda Van vilayeti, güney ve batıda ise Diyarbekir vilayeti. Sancak beş kazaya ayrılmıştı. Bunlar; kapladığı 797 km² alan ile Sığert’in merkez kazası, 1992 km² Eruh kazası, 1536 km² ile Parvar kazası, 1570 km²ile Kharzan kazası ve 1195 km² ile Şirvan kazası [6].

Sığert kazası coğrafi olarak sancağın diğer birimlerine karşı merkezi bir konumdaydı. Sancağın üç kazası ile idari sınırları vardı: Batıda Kharzan, kuzeydoğuda Şirvan, doğu ve güney tarafından ise Eruh ile sınırdaştı.

XIX yy. sonu ve XX. yy. başlarında Sığert kazası bütünüyle İstanbul Ermeni Patrikhanesi bünyesinde bulunan Sığert episkoposluk merkezine bağlıydı [7].

Sığert kazası Batı Ermenistan’ın istatiksel olarak nispeten az araştırılmış bir bölgesi. Konuyla ilgilenen araştırmacılar sancağın Ermeni ve diğer halkarın nüfusu hakkında istatiki düzenli listelerin eksik olduğu konusunda mutabık. 1895-1899 yıllarında Van’da görev yapan Rus konsolos vekili Vladimir Mayavsky, “Van ve Bitlis vilayetlerinin askeri istatisiki tasviri” adlı çalışmasında, Bilis vilayetine bağlı Bitlis ve Muş sancakları hakkında elinin altında bir kaç kaynağı olduğunu, aynı zamanda şahsi gözlemlerinden faydalandığını belirtip, Sığert ve Genç sancaklarındaki nüfus sayısı ve hangi milletlerin yaşadığını tespit etmek için Fransız istatistik uzmanı Vital Cuinet’in ve Osmanlı salnamelerinin [8] birbirine zıt verilerini kullanmak durumunda kaldığını söyler [9].

Ermeni araştırmacı Garo Sasuni de Sığert sancağına dair istatiksel verilerin eksik olduğundan bahseder [10].

Sığert ruhani önder vekili Rahip Kevork Nalbantyan, 14 Aralık 1913 tarihinde İstanbul Ermeni Patrikhanesi’ne, Siirt ruhani bölgesi listelerine ek olarak gönderdiği mektupta, Sığert’teki cemaat kurumları için Ermeni nüfusunun sayısına dair istatistiki verilerin toplanmasında Ermenilerin Sığert kazasında ve sancağın diğer bölgelerinde birlikte yaşamamalarının ve Ermeni yerleşimlerinin birbirinden uzak olmasının da etkili olduğunu söyliyordu [11].

XIX yy. sonlarında ve XX yy. başında Sığert kazasında Sığert şehri ve on civarında köy Ermeni yerleşimine sahipti. Sadece Ermenilerin yaşadığı yerleşim bölgeleri yoktu, Ermeniler genelde Kürtlerle beraber karışık bir şekilde yaşardı (Osmanlı ve onları takip eden Ermeni istatistiki listelerde Kürtler dini aidiyetlerine göre “İslam” olarak belirtilmişti).

Bazı Kürt bölgelerinde Ermenilerin sabit bir varlığı yoktu, 2-3 aile maraba veya zanaatkar olarak yaşardı ve baskı tahlikesi veya iş olmadığı zamanlarda bölgeyi terk ederlerdi.

Kazada bulunan nispeten daha büyük Ermeni köyleri 13-15 hane Ermeni nüfusa sahipti. Sığert şehri dışında, kazada bulunan yerleşimlerde okul veya kilise yoktu.

Hamidiye kırımları Sığert kazasında yaşayan Ermeni nüfusun demografisi üzerinde olumsuz bir etki yarattığı şüphe götürmez bir gerçek. Sığert’de kırım 3(16) Kasım 1895 tarihinde yaşandı. Kırımı gerçekleştiren güruh kiliseye, ruhani önderlik binasına ve okula saldırıp, talan eder. Sığert bölgesi ruhani önder vekili Rahip Teodoros Divrikyan ağır yaralanır, bir papaz ve ruhani önder yardımcısı katledilir. Basında yer alan bilgilere göre, Sığert’te katledilenlerin sayısı yaklaşık 70’di [12]. Bir çok kadın ve kız kaçırılmış, şehirde yaşayan Ermenilerden çoğu ölüm tehdidi altında Müslümanlaşmıştı [13].

Ekim-Kasım 1895 tarihinde Sığert’e bağlı Eruh kazasına bağlı 12 ve Şirvan kazasına bağlı 20 Ermeni köyü kırıma uğramış ve zorla Müslümanlaştırılmıştır [14]. Sancağın diğer idari birimlerinde de kırımlar yaşanmıştır.

Siirt şehri ve sancağındaki Müslümanlaştırılmış Ermenilerin büyük bir kısmı ileriki yıllarda yeniden Hristiyanlığa dönmüşse de, geçmişte Ermenilerin yaşadığı bir çok yerleşim terk edilmiş olarak kalmıştır.

Elimizde, Sığert kazasındaki Ermeni nüfus sayısı hakkında yerleşim yerlerine göre veriler içeren üç istatiksel liste var. Bunlar;

• İstanbul Ermeni Patrikhanesi talimatıyla Rahip Arisdages Devgants’ın 1878 yazında hazırladığı istatistik [15]. Devgants’ın hazırladığı listeye göre, kazada, Sığert şehri de dahil olmak üzere, 5 Ermeni yerleşim birimi vardı ve Ermeni nüfusu 2489’du [16].
• 1902 yılında Sığert ruhani önderliği tarafından hazırlanan “Sığert ve çevresinin istatistiği” başlığı altındaki rapor [17]. Bu raporun verilerine göre, Sığert de dahil olmak üzere, kazada 12 yerleşim yeri Ermeni idi ve 590 hane Ermeni yaşıyordu [18].
• İstanbul Ermeni Patrikhanesi talimatıyla Sığert ruhani önderliği tarafından 1913 yılının sonlarında hazılanan istatistikler [19]. Listede bulunan 70 yerleşim bölgesinden 10 tanesi Ermenilere aitti (Sığert dahil). Buralarda 545 hane Ermeni yaşıyordu, 52’si Protestandı. Sancak da 5097 hane İslam, 153 hane Süryani, 236 hane Kıldani nüfus da bulunuyordu [21]. Bu verileri temel alan Fransız Ermenisi araştırmacılar Raymond Kevorkian ve Paul Paboudjian’a göre kazada 4437 Ermeni yaşamaktaydı [22].

Sığert kazasındaki Ermeni nufüsun sayısı hakkında şu kaynaklar da veriler aktarmakta (fakat yerleşim bölgelerine göre dağılım olmaksızın):

• 1891 tarihinde Fransız araştırmacı Vital Cuinet; 1204 hane, 6020 Ermeni, bunlardan 1080 hane, 5400 kişi Apostolik, 124 hane, 620 kişi Protestan [23]. Cuinet’e göre, belirtilen sayının yarısına yakını, yani 2700 kişi, kazanın 37 Ermeni köyünü oluşturmaktaydı. Fakat bu sayı yerleşim yerlerine göre Ermenilerin sayısını veren kaynaklarca desteklenmemektedir.
• 1899, Vladimir Mayavsky’e göre 6622 Ermeni. Araştırmacı bu sayımı yapmak için Vital Cuinet’ın verilerini kullanmış, fakat bu sayılara %10 eklemiş [24].
• 1914, Osmanlı istatistikleri, 2630 Ermeni. Bu sayının 2218’i Apostolik, 412’si ise Protestan Ermeniler oluşturuyordu [25].

Aşağıda, Devgants’ın 1878 tarihinde ve Sığert ruhani önderliğinin 1902 ve 1913 tarihinde verdikleri istatistik verilerine, aynı zamanda farklı kaynakların aktardığı bilgiler ışığında Sığert kazası Ermeni nüfusuna dair istatistiki bilgileri vereceğiz. Başka Sığert şehri, daha sonra alfabetik sıraya göre, kazanın Ermeni köylerine dair bilgileri göreceksiniz.

Yerleşimlerin bugün kullanılan Türkçe isimleri ve koordinatları Sevan Nişanyan’ın İndex Anatolicus (https://nisanyanmap.com/) sitesi ve tamamlayıcı farklı kaynaklara göre verilmiştir.

37° 55' 37'' N, 41° 56' 43'' E

Sığert şehri sadece kazanın değil, tüm sancağın en büyük Ermeni yerleşi idi.

1878 tarihinde Devgants’ın hazırladığı verilere göre şehrin nüfusu 6412 idi, bunun 2400’ü Ermeni ve 4012’si de Kürtdü [26].

1891’de Vital Cuinet’nin verilerine göre Sığert’de 3000 hane ve 15 bin genel nüfus vardı. Bunun 1936 hanesi, 9680 kişi Müslüman, 560 hane, 2800 kişi Apostolik Ermeni, 104 hane, 530 kişi Protestan Ermeni, 300 hane, 2800 kişi Katolik Süryani (“Kıldani”), 100 hane, 530 kişi Yakubi Süryani ve diğer etnodini grup temsilcileriydi [27]. Yani Vital Cuinet’nin verilerine göre Ermeniler (Apostolik ve Protestanlar beraber) Sığert şehrinin genel nüfusunun %22’sini oluşturuyor ve diğer Hristiyan unsurlarla beraber bu sayı yaklaşık %34’e ulaşıyordu.

Sığert Ruhani Önderliği 1902 raporu, hükümet kayıtlarına (yani Osmanlı sayımına) göre, Sığert’te Ermenilerin sayısını 300 hane olarak veriyordu, fakat gerçek sayı 500 aile ve 5000 kişi idi. Rapora göre, şehirde 25 hane Protestan ve 2 hane Katolik Ermeni, 4000 hane Müslüman, 80 hane Kıldani ve 30 hane de Süryani nüfus barınmaktaydı [28].

Sığert Ruhani Önderliği 1913 verilerine göre şehirde 450 hane Apostolik ve 39 hane Protestan Ermeni nüfus olmak üzere, 489 hane Ermeni vardı. Sığert’de 3320 hane Müslüman, 70 hane Yakubi Süryani ve 120 hane Kıldani de yaşamaktaydı [29]. Bu veriler ışığında Fransız Ermeni araştırmacılar Raymond Kevorkian ve Paul Paboudjian’ın hesabına göre Sığert’deki Ermeni nüfus 4032 kişi idi [30].

Ermeni Soykırımı öncesine ait diğer Ermeni kaynaklar daha çok Sığert Ruhani Önderliği tarafından verilen 1913 verilerine dayanıyor. Bu verileri yuvarlayarak kullananlardan biri de Teotig. Ünlü araştırmacı-yazar ve yayıncı Sığert’de 500 hane Ermeni olduğunu, bunun 50’sinin Protestan olduğunu söylüyordu [31].

Bir diğer Batı Ermenisi araştırmacı olan S. Dzotsigyan Soykırım’dan kurtulan kişilerin verdiği verileri kullanarak, 1915 itibariyle genel nüfusun 15 bin olduğu Sığert şehrinde yaklaşık 6000 Ermeninin yaşadığını aktarıyor [32].

37° 59' 11''N, 41° 48' 51''E

1878 tarihinde Devgants’ın hazırladığı istatistiklere göre Aynmilk’de 24 Ermeni yaşıyordu [33].

Sığert Ruhani Önderliği tarafından hazırlanan 1902 tarihli verilere göre ise köyde 4-5 hane Ermeni, 10 hane de Müslüman vardı [34].

Sığert Ruhani Önderliği’nin 1913 verilerine göre ise burası artık bir Ermeni yerleşimi değildi ve sadece 10 hane Müslüman vardı [35].

37° 53' 42'' N, 41° 42' 14'' E

1878 tarihli Devgants verileri Ayndar’daki Ermeni nüfusu hakkında herhangi bir veri içermez.

Sığert Ruhani Önderliği tarafından 1902’de hazırlanan rapor verilerine göre, köyde 10 hane Ermeni vardı. Ermenilerin Bekend köyünden 1901 tarihinde Ayndar’a geldikleri belirtilmekte (“Geçen sene Bekent’ten kaçmış), fakat bu taşınmanın nedenleri hakkında herhangi bir bilgi aktarılmamakta. Rapora göre, Ayndar’da Ermeniler haricinde 8 hane Müslüman nüfus da vardı [36].

Sığert ruhani önderliğinin 1913 tarihli verilerine göre ise Ayndar’da 3 hane Ermeni, 2 hane Müslüman ve 1 hane Süryani olduğu aktarılmakta [37]. 1902 yılına kıyasla Ermeni nüfus sayısının azalması muhtemelen Beykent’ten kaçanların kendi memleketlerine dönmesi ile alakalı olabilir.

37° 44' 2'' N, 41° 44' 10'' E

1878 tarihli Devgants verilerinde Avte’deki Ermeni nüfus sayısı hakkında herhangi bir bilgi yok.

Sığert ruhani önderliği tarafından 1902’de hazırlanan raporda köyde 6 hane Ermeni ve 15 hane Müslüman nüfus vardı [38].

Sığert ruhani önderliğinin 1913 verilerine göre ise Nerkin Uyten’de artık sadece Müslümanlar yaşıyordu ve onların nüfusu da 10 hane idi [39].

37° 58' 41'' N, 41° 51' 8'' E

1878 tarihli Devgants verilerine göre Kazar’da 16 Ermeni yaşamıştı [40].

Sığert ruhani önderliği’nin 1902 verilerinde Kazar’daki Ermeni nüfus hakkında herhangi bir bilgi yok.

Sığert ruhani önderliği’nin 1913 tarihli verilerine göre ise Kazar (Kezer) 25 hane Müslüman nüfusa sahip bir köy olarak anılmakta [41].

Konumlandırmak mümkün olmadı.

1878 tarihli Devgants verilerinde Kotib’teki Ermeni nüfus hakkında herhangi bir bilgi yer almamakta.

Sığert ruhani önderliği tarafından 1902’te hazırlanan rapora göre, köyde 5 hane Ermeni, 25 hane Süryani ve 2-3 hane Müslüman nüfus vardı [42].

Sığert ruhani önderliği’nin 1913 verilerinde Kotib’te 5 hane Ermeni ve 25 hane Süryani nüfus varken, herhangi bir Müslüman hane belirtilmemiştir [43].

37° 43' 50'' N, 41° 46' 43'' E

1878 tarihli Devgants verileri Tile’teki Ermeni nüfus hakkında herhangi bir bilgi vermez.

Sığert ruhani önderliğinin 1902 rapurunda bulunan verilere göre Tile’de 5 hane Ermeni ve 8 hane Müslüman nüfus vardı [44].

Sığert ruhani önderliğinin 1913 verilerine göre ise köyde 3 hane Apostolik ve 13 hane Protestan Ermeni, 5 hane Süryani ve 10 hane Müslüman vardı [45]. Tile Sığert kazasında Ermeni soykırımı öncesinde Ermeni Protestanların yaşadığı tek köydü.

37° 56' 51'' N, 41° 52' 31'' E

Khoşenan Sığert kazasının nispeten büyük Ermeni köylerinden birisi idi. 1878, 1902 ve 1913 verilerinde Ermeni yerleşimi olarak kaydedilen tek yer.

1878 tarihli Devgants verilerine göre Khoşenan’da 32 Ermeni yaşıyordu [46].

Sığert ruhani önderliğinin 1902 verilerine göre köyde 12 hane Ermeni ve 20 hane Müslüman nüfus vardı [47]

Sığert ruhani önderliğinin 1913 verilerinde Khoşena 13 hane ile sadece Ermenilerin yaşadığı bir köy olarak kayda geçmiş [48].

37° 48' 31'' N, 41° 45' 3'' E

1878 tarihli Devgants raporu Hüseyni’deki Ermeni nüfus sayısı hakkında herhangi bir veri içermez.

Sığert ruhani önderliğinin 1902 raporu verilerine göre, köyde 5 hane Ermeni ve 10 hane Müslüman nüfus vardı [49].

Sığert ruhani önderliği 1913 verilerine göre köyde 2 hane Ermeni, 3 hane Süryani ve 4 hane Müslüman nüfus vardı [50].

37° 46' 14'' N, 41° 43' 47'' E

1878 Devgants verileri Ceffen Ermeni nüfusunun sayısına dair herhangi bir bilgi içermemekte.

Sığert ruhani önderliğinin 1902 raporu verilerine göre köyde 3 hane Ermeni ve 8 hane Müslüman nüfus yaşamaktaydı [51].

Sığert ruhani önderliği 1913 listesi ise burayı Ermeni yerleşimi olarak nitelemez. Verilere göre köyde 5 hane Süryani ve 30 hane Müslüman nüfus vardı [52]. 

Konumlandırmak mümkün olmadı.

1878 Devgants verileri Belek Ermeni nüfusunun sayısına dair herhangi bir bilgi içermemekte.

Sığert ruhani önderliğinin 1902 raporu verilerine göre köyde 4 hane Ermeni ve 30 hane Müslüman nüfus yaşamaktaydı [53].

Sığert ruhani önderliği 1913 listesi ise burayı Ermeni yerleşimi olarak nitelemez. Verilere göre köyde 4 hane Süryani ve 14 hane Müslüman nüfus vardı [54].

37° 52' 54'' N, 41° 41' 5'' E

1878 Devgants verileri Bekend Ermeni nüfusunun sayısına dair herhangi bir bilgi içermemekte.

Sığert ruhani önderliğinin 1902 raporu verilerine göre Bekend’te 3 hane Ermeni, 5 hane Kıldani ve 50 hane Müslüman nüfus yaşamaktaydı. Açıklama olarak 1901’de 8-10 Ermeni ailenin köyden Ayndar’a göç ettikleri yazılı [55].

Sığert ruhani önderliği 1913 listesine göre, köyde 10 hane Ermeni, 10 hane Kıldani ve 20 hane Müslüman nüfus vardı [56]. Büyük bir ihtimalle, 1902 tarihine nazaran Ermeni nüfusun artmasının nedeni Bekend’ten Ayndar’a giden Ermenilerin Bekend’e geri dönmeleri idi.

37° 57' 12''N, 41° 48' 29'' E 

1878’e ait Devgants’ın verilerine göre Bırhur’da 17 Ermeni vardı [57].

Sığert ruhani önderliği tarafından 1902’de hazırlanan raporda ise Bırhur’da yaşayan Ermeniler hakkında herhangi bir veri aktarılmamakta.

Sığert ruhani önderliği tarafından 1913’de hazırlanan listede ise Bırhur (Berhurk) sadece Müslümanların yaşadığı 25 haneli bir köy olarak kaydedilmiş [58].

37° 59' 39'' N, 41° 53' 26'' E

1878 tarihli Devgants ve 1902 tarihli Sığert ruhani önderliğine ait verilerde Degela Ermeni nüfusu hakkında herhangi bir bilgi verilmiş değil.

Sığert ruhani önderliğinin 1913 verilerine göre köyde 4 hane Ermeni ve 4 hane de Müslüman nüfus ikamet etmekteydi [59].

Konumlandırmak mümkün olmadı.

1878 tarihli Devgants ve 1902 tarihli Sığert ruhani önderliğine ait verilerde Derşimş Ermeni nüfusu hakkında herhangi bir bilgi verilmiş değil.

Sığert ruhani önderliğinin 1913 verilerine göre köyde 2 hane Ermeni ve 6 hane de Kıldani nüfus ikamet etmekteydi [60].

37° 56' 30'' N, 41° 51' 37'' E

1878 Devgants verileri Dıhok Ermeni nüfusunun sayısına dair herhangi bir bilgi içermemekte.

Sığert ruhani önderliğinin 1902 raporu verilerine göre köyde 5 hane Ermeni, 8-10 hane Müslüman nüfus yaşamaktaydı. Köy alanında yarısı ayakta olan bir de kilise vardı [61].

Sığert ruhani önderliğine ait 1913 verilerine göre Dıhok’da sadece 2 hane Ermeni yaşamaktaydı [62].

Sığert kazasında yaşayan Ermeni nüfusu konusunda 1878 tarihli Devgants, 1902 ve 1913 tarihli Sığert ruhani önderliği tarafından hazırlanan verileri mukayeseli olarak aşağıdaki grafikle toparlamaya çalıştık. 1902 ve 1913 listeleri sadece hane sayısını içerdikleri için, verileri hane başına 8 kişi düştüğünü hesaplayarak verdik.
 

1. [1] T.Kh. Hagopyan, Badmagan Hayastani Kağaknerı [Tarihi Ermenistan Şehirleri], Yerevan, «Hayastan», 1987, s. 226.
2. Sığert, Ziqirtu olarak, Eski Asur kitabelerinde anılmakta (M. Ö. VIII yy.) (https://virtual-genocide-memorial.de/region/the-six-provinces/bitlis-vilayet/sancak-slirt/ ): 
3. [2] Tahir Sezen, Osmanli Yer Adlari, Ankara, 2017, s. 683.
4. [3] a.y.
5. [4] Birken Andreas, Die Provinzen des Osmanischen Reiches, Wiesbaden, Dr. Lidwig Reichert verlag, 1976, s. 184.
6. [5] Sezen, Osmanli Yer Adlari, էջ 666:
7. [6] J. MacCarthy, The Arab World, Turkey and the Balkans, 1878-1914. A Handbook of Historical Statistics, Boston, G.K. Hall, 1982, s.21. Kemal H. Karpat, Ottoman population 1830-1914: Demographic and Social Characteristics, Wisconsin, The University of Wisconsin Press, 1985, 174: Sancakların kapladıkları alanlar için; Маевскiй, В. Т., Военно-Статистическое описанiе Ванскаго и Битлисскаго вилаетовъ, Тифлисъ, Типографiя Штаба Кавк. воен. окр., 1904, ss. 12-13.
8. [7] Başepiskopos M. Ormanyan, Hayots Yegeğetsin yev ir badmutyunı, vartabedutyunı, varçutyunı, paregarkutyunı, araroğutyunı, kraganutyunı u nerga gatsutyunı [Ermeni Kilisesi ve Tarihi, Öğretisi, Yönetimi, Reformu, Ayinleri, Edebiyatı ve Şimdiki Durumu], İstanbul, yayıncılar V. ve H. Der-Nersesyan, 1911, ss. 261-262. 1904 S. Pırgıç Hastanesi Salnamesi, ss. 374-375. Sığert Ruhani önderliğinin kuruluşu ve süreç hakkında bknz. Arşag Alboyacıyan, Araçnortagan vicagner [Ruhani Önderlik Bölgeleri], S. Pırgiç Hastanesi 1908 Salnamesi, İstanbul, 1908, s. 313-315, 346.
9. [8] Osmanlı’nın merkezi ve vilayet idareleri tarafından yayınlanan resmi yıllıklara Salname adı verilirdi. Salnameler Osmanlı İmparatorluğu ve/veya yerel idari bölgeler hakkında idari, nüfus, ekonomi ve finansal bilgiler içerirdi.
10. [9] Маевскiй, Военно-статистическое описанiе Ванскаго и Битлисскаго вилаетовъ. Статистическiй очеркъ, էջ222, a.e., Отдҍлъ приложенiй, ss. 140-141.
11. [10] G. Sasuni, Badmutyun Daroni Aşkharhi [Daron Tarihi], Beyrut, Daron-Duruperan Hemşehri Derneği Merkez Yönetimi, Sevan Matbaası, 1956, s. 361.
12. [11] Sığert Ruhani Önder Kaymakamı Rahip Kevork Nalbantyan’ın, Sığert Ruhani Önderlik Raporu Listelerine ek olarak İstanbul Ermeni Patrikhanesi’ne yolladığı 14 Aralık 1913 tarihli mektup (AGBU Nubar Kütüphanesi Arşivi, APC/BNu, DOR 3/3, f. 31).
13. [12] Pağeştsi, Pağeşi vicagı godoradzen verç [Pağeşin Kırım Sonrası Durumu], Hınçak, Hınçak Partisi Merkez Komitesi Yayın Organı, Dokuzuncu sene, №2, 31 Ocak 1896, s. 12.
14. [13] «Hayasdanyats Yegeğetsin Dacgasdanum» [Türkiye’deki Ermeni Kilisesi], Ararat Dergisi (Eçmiadzin), ԻԹ. տարի, 1896, փետրուար, 89-90:
15. [14] a.y.
16. [15] Arisdages Devgants, Aytselutyun i Hayastan 1878, [Ermenistan’ı Ziyaret 1878], Yerevan, Sovyet Ermenistanı Bilimler Akademisi Yayınları, 1985, ss. 114-117 (Sığert kazası verileri), ss. 126-127 (toplu bilgiler).
17. [16] a.e., s. 114.
18. [17] «Vicagakrutyun Sığerti yev ir temerun» [Sığert ve Ruhani Bölgeleri Verileri] (Ermenistan Ulusal Arşivi (EUA), ֆ412, ց. 1, գ. 1856, թթ. 1-14).
19. [18] Sığert ve Ruhani Bölgeleri Verileri (EUA, ֆ 412, ց. 1, գ. 1856, թ. 2-4). Raporda Osmanlı verilerine göre şehirdeki Ermeni hane sayısının 300 olduğu belirtilmiş. (a.y. թ. 2):
20. [19] AGBU Nubar Kütüphanesi Arşivi, APC/BNu, DOR 3/3, ff. 63-78, Sığert sancağı verileri; 63-65. Daha önce de belirtildiği üzere, bu liste 14 Aralık 1913’te İstanbul’a gönderilmiş.
21. [20] Protestanlar Osmanlı ve Ermeni istatistiki listelerde milli aidiyetleri belirtilmeden yazılırdı, fakat onlar ağırlıklı olarak, belki de hepsi Ermeni idi.
22. [21] Bknz. AGBU Nubar Kütüphanesi Arşivi, APC/BNu, DOR 3/3, ff. 63-65.
23. [22] Raymond H. Kévorkian, Paul B. Paboudjian, Les Arméniens dans l’Empire Ottoman à la veille du génocide, Paris, Editions d’Art et d’Histoire ARHIS, 1992, s. 502-503.
24. [23] Vital Cuinet, La Turquie d' Asie, vol 2, Paris, Ernest Leroux editeur, 1891, s. 600. V. Cuinet’e ait bu veriyi Sığert sancağındaki Ermeni nüfusun sayısı hakkında yaptıkları ölçümlerde A-To ve A-To’yu takiben G. Sasuni de kullanmıştır (bknz. A-To, Vani, Bitlisi yev Erzırumi Vilayetnerı, [Van, Bitlis ve Erzurum Vilayetleri], Yerevan, «Guldura» yay., 1912, s. 153, Sasuni, Daron Tarihi, s. 362).
25. [24] Маевскiй, Военно-статистическое описанiе Ванскаго и Битлисскаго вилаетовъ, Статистическiй очеркъ, s. 222, a.e., Отдҍлъ приложенiй, s. 140.
26. [25] Karpat, Ottoman population 1830-1914, էջ 174:
27. [26] Devgants, Ermenistan’ı Ziyaret, s. 114. Bknz. Y.M., «Namag Sığertits» [Sığert’ten Mektup], Artzakank, edebi ve siyasi haftalık gazete (Tiflis), I sene, № 9, 18 Nisan 1882, s. 136.
28. [27] Cuinet, La Turquie d' Asie, s. 600.
29. [28] Sığert ve Ruhani Bölgeleri Verileri (EUA, ֆ 412, ց. 1, գ. 1856, թ. 1-2).
30. [29] AGBU Nubar Kütüphanesi Arşivi, APC/BNu, DOR 3/3, f. 63.
31. [30] Kévorkian, Paboudjian, Les Arméniens dans l’Empire Ottoman, ss. 502-503:
32. [31] Teodig, Koğkota hay hokevoraganutyan [Ermeni Ruhban Sınıfının Golgotası] s. 90. Teodig’in bu verisini S. Garayan temel alıp her bir hane başına 7 kişi olarak hesaplamış ve böylece kaza genelinde Ermeni nüfusu 3500 olarak hesaplamıştır (Sarkis Y. Karayan, Armenians in Ottoman Turkey, 1914: A Geographic and Demographic Gazetteer, London, Gomidas Institute, 2018, s. 208. Teodig’i temel alarak. Keğam Badalyan da Sığert’de 500 hane Ermeni olduğunu yazar (Keğam Badalyan, «Arevmıdyan Hayastani badmajoğovırtakragan nıgarakirı Medz Yeğern’i nakhorein։ Mas Yoterort: Bitlis Nahanki harav-arevelyan kavarnerı» [Soykırım Öncesinde Batı Ermenistanı Tarihi-Demografik Tanımı: Yedinci Kısım: Bitlis Vilayeti Güney-Doğu Sancakları], Vem, VIII (XIV) yıl, sayı 4 (56) (Ekim-Aralık, 2016), sayfa XIX):
33. [32] S.M. Dzotsigyan, Arevmıdahay Aşkharh [Batı Ermeni Dünyası], New York, A. H. Leylekyan Matbaası, 1947, s. 672.
34. [33] Devgants, Ermenistan’a Ziyaret, s. 114.
35. [34] Sığert ve Ruhani Bölgeleri Verileri (ՀԱԱ, ֆ 412, ց. 1, գ. 1856, թ. 4).
36. [35] AGBU Nubar Kütüphanesi Arşivi,, APC/BNu, DOR 3/3, f. 63.
37. [36] Sığert ve Ruhani Bölgeleri Verileri (ՀԱԱ, ֆ 412, ց. 1, գ. 1856, թ. 4).
38. [37] AGBU Nubar Kütüphanesi Arşivi,, APC/BNu, DOR 3/3, f. 64.
39. [38] Sığert ve Ruhani Bölgeleri Verileri (ՀԱԱ, ֆ 412, ց. 1, գ. 1856, թ. 4).
40. [39] AGBU Nubar Kütüphanesi Arşivi,, APC/BNu, DOR 3/3, f. 63.
41. [40] Devgants, Ermenistan’a Ziyaret, s. 114.
42. [41] AGBU Nubar Kütüphanesi Arşivi,, APC/BNu, DOR 3/3, f. 64.
43. [42] Sığert ve Ruhani Bölgeleri Verileri (ՀԱԱ, ֆ 412, ց. 1, գ. 1856, թ. 4).
44. [43] AGBU Nubar Kütüphanesi Arşivi,, APC/BNu, DOR 3/3, f. 64.
45. [44] Sığert ve Ruhani Bölgeleri Verileri (ՀԱԱ, ֆ 412, ց. 1, գ. 1856, թ. 4).
46. [45] AGBU Nubar Kütüphanesi Arşivi,, APC/BNu, DOR 3/3, f. 64.
47. [46] Devgants, Ermenistan’a Ziyaret, s. 114.
48. [47] Sığert ve Ruhani Bölgeleri Verileri (ՀԱԱ, ֆ 412, ց. 1, գ. 1856, թ. 4).
49. [48] AGBU Nubar Kütüphanesi Arşivi, APC/BNu, DOR 3/3, f. 64.
50. [49] Sığert ve Ruhani Bölgeleri Verileri (ՀԱԱ, ֆ 412, ց. 1, գ. 1856, թ. 4).
51. [50] AGBU Nubar Kütüphanesi Arşivi, APC/BNu, DOR 3/3, f. 65.
52. [51] Sığert ve Ruhani Bölgeleri Verileri (ՀԱԱ, ֆ 412, ց. 1, գ. 1856, թ. 4).
53. [52] AGBU Nubar Kütüphanesi Arşivi, APC/BNu, DOR 3/3, f. 64.
54. [53] Sığert ve Ruhani Bölgeleri Verileri (ՀԱԱ, ֆ 412, ց. 1, գ. 1856, թ. 4).
55. [54] AGBU Nubar Kütüphanesi Arşivi, APC/BNu, DOR 3/3, f. 63.
56. [55] Sığert ve Ruhani Bölgeleri Verileri (ՀԱԱ, ֆ 412, ց. 1, գ. 1856, թ. 4).
57. [56] AGBU Nubar Kütüphanesi Arşivi, APC/BNu, DOR 3/3, f. 65.
58. [57] Devgants, Ermenistan’a Ziyaret, s. 114.
59. [58] AGBU Nubar Kütüphanesi Arşivi, APC/BNu, DOR 3/3, f. 64.
60. [59] AGBU Nubar Kütüphanesi Arşivi, APC/BNu, DOR 3/3, f. 64.
61. [60] AGBU Nubar Kütüphanesi Arşivi, APC/BNu, DOR 3/3, f. 64.
62. [61] Sığert ve Ruhani Bölgeleri Verileri (ՀԱԱ, ֆ 412, ց. 1, գ. 1856, թ. 4).
63. [62] AGBU Nubar Kütüphanesi Arşivi, APC/BNu, DOR 3/3, f. 65.