Varto Kazası – Demografi

Yazar: Tigran Martirosyan, 11/04/2019 (son değişiklik: 11/04/2019), Çeviren: Arlet İncidüzen

Bingöl (Pürakın) Dağlarının güney eteklerinin yüksek kısımlarında, Aradzani nehrinin sağ kollarından Pazgan veya Püragn’ın (günümüzdeki adıyla Güllüce Çayı) yukarılarında [1] bulunan Varto, on sekizinci yüzyıl sonlarına kadar tamamıyla Ermeni nüfusa sahip bir kazaydı. Geç OSmanlı Dönemine kadar kaza sınırları, Büyük Ermeni Krallığı dönemindeki Duruperan eyaletinin Arşamunik kazası sınırlarıyla örtüşmekteydi. [2] Beşinci yüzyıldan itibaren, Arşamunik, Ermeni asil sınıfı nakhararlara mensup olan Mantagunilere aitti. [3] Bir söylence, kazanın ismini yine nakharar sayılan bir aileye mensup, Ermeni askeri lider Vartan Mamigonyan’a bağlamakta, Vartov olarak da bilinen Varto’nun onun yazlığı olduğunu ileri sürmektedir. [4] Bir diğer rivayet de kazanın isminin, harabeleri Muş’taki Surp Garabed Manastırının kuzeyinde bulunan Ermeni yerleşim yeri Varug’dan geldiğini önermektedir. [5]

Varto bölgesinden bir manzara (Kaynak: Fidel Kaya)

1555’te, Amasya anlaşması olarak bilinen Türk-Pers anlaşması gereği Varto Osmanlı İmparatorluğu’na dahil edilmiştir. Yaklaşık bir asır sonra, Hormek aşiretinden, Zazaca konuşan Alevi, Dımlik yörükleri kazanın kuzeybayı bölgelerine yerleşmiştir. On sekizinci yüzyılda, tamamı Ermeni olan Varto nüfusu, Kürtlerle karışmaya başlamıştır. Başlarda Kürtler kazaya sadece yaz aylarında, koyunlarını otlatmak için gelmekteyken, daha sonra Ermeni köylerine yerleşmeye de başlamışlardır. Kış aylarında Ermeniler, Bingöl (Pürakın) Dağlarının bereketli arazilerinden, Kürt sürülerine mera vermek adına kışlık adı verilen bir Osmanlı emrine uymak zorundadırlar. [6] Sonuç olarak, on dokuzuncu yüzyıl ortalarında bir dizi Ermeni köyü terk ediilmiştir. Büyük çoğunluğu Cibran (Cibrani) aşiretine mensup Kürtler buralara yerleşmiş ve 1890’laın sonlarında Varto’da büyük bir nüfusa ulaşmışlardır. [7]

Kürt aşiretlerinin yerleşmesiyle kazanın demografik yapısı değişmiştir. Çağdaş Ermeni entelektüel ve tarihçisi Garo Sasuni, önceki yüzyıllarda Varto’da 30'dan fazla köyde yoğun olarak Ermeniler yaşarken, yirminci yüzyılın başlarında Kürtlerin sayısının - daha az sayıda hane halkı içerdiği halde – 100’e ulaştığını belirtmektedir. [8] Osmanlı makamlarının, 1870’lerin sonlarında, Çerkesler başta olmak üzere, Çerkesler olmak üzere, Rusya'nın Kuzey Kafkasya ve Kars Oblastı'ndan (il) Müslüman muhacirlerin bölgeye yerleştirilmesini teşvik etmesiyle birçok Ermeni köyü kısmen veya tamamıyla terk edilmiştir. İrlandalı coğrafyacı Henry Lynch, 1890’ların sonunda Çarbuhur’da 18 hane, Tepe’de (Çarbuhur Tepe) on dokuz, Zreng’de 21 ve Aynan’da (Ayneh) 24 hane Çerkesin yaşadığını bildirmiştir. [9] İkincisinde, köyün Çerkez-Aynan (Çerkes Aynan) olarak tanınması için bu kadar çok sayıdaydılar. Sasouni, 1900'lerin başında Varto'da Çerkeslerin yaşadığı beş köy bulunduğunu kabul etti. [10] Aynan’daki nüfusları o kadar fazladır ki köy Çerkez-Aynan adıyla anılmaya başlamıştır. Sasuni, 1900 başlarında Varto’da tamamen Çerkes nüfusa sahip beş köy bulunduğunu aktarmaktadır. [10]

On dokuzuncu yüzyıl ortalarına kadar Varto kazası iki bölgeye ayrılmıştır. Kuzey kısmı Pazgan, Erzurum Vilayetinin Khınus sancağına dahildir. Güneyi Çarbuhur ise Bitlis Vilayetinin Muş Sancağına aittir. On dokuzuncu yüzyılın ikinci yarısında, Varto kısmen Erzurum Vilayetine sınırları dahilindeyken, daha sonra Bitlis Vilayetinin Muş sancağı sınırları içine alınmıştır. Ermeni köylerinin birçoğu, Pazgan (Bingöl) Nehrinin alt kolu Çarbuhar veya Varto (bugünkü Kaynarca Deresi) olarak bilinen taşkın ovasında yer almaktadır. Kazanın Ermeni köylerinde ortalama hane halkı üye sayısını tahmin etmek zordur. Patrikhane komisyon üyesi olan Piskopos Vahan Der-Minasian (Bardizagtsi), 1860’lar ve 1870’lerde kırsal alanlardaki hane başına düşen ortalama üye sayısının sekiz ve kentlerde ise 5 veya 6 şeklinde hesaplanması gerektiğini ileri sürer. Bu nedenle, Ermeni nüfuslu eyaletlerdeki hane başına düşen ortalama üye sayısının yedi olması gerekir. [11] 1890'ların sonlarında Rus Genelkurmay albayı Vladimir Mayewski de Bardizagtsi'ye benzer biçimde, Bitlis eyaleti için hane başına ortalama nüfusu sekiz, köy başına hane sayısını yirmi olarak hesaplamaktadır. [12]

Varto bölgesinden bir manzara (Kaynak: Fidel Kaya)

Bu çalışma için kullanılan kaynakların bir kısmı, “Bulanık Kazası-Demografi” makalesinde görülebilir ve “Malazgirt Kazası - Demografi”. Ermeni etnograf Arisdages Der-Sarkents’in (Devgants) 1878 gezi kayıtları, İstanbul Ermeni Patrikhanesinin 1902 Muş Ovası kasaba ve köylerindeki nüfus sayımı kayıtları ve yazar Keğam Der Garabedyan tarafından civar bölgeler hakkında derlenmiş bilgiler [14] ve Garo Sasuni’nin Daron tarihi çalışması ek verileri sağlamıştır.

1.Alagöz Verin [Yukarıalagöz] 2. Alagöz Nerkin [Aşağıalagöz] 3.Amaran [Onpınar] 4.Amasya [Amasya] 5. Aner [Değerli] 6. Arapo [Çiçekli] 7.Aynan [Ulusırt] 8.Avris [Erdoğan] 9.Bağlu [Bağlıisa] 10.Başköy [Başkent] 11.Bengzer [Benzer] 12.Bodan [Teknedüzü] 13.Çarkhırhun  [Günümüzde ismi bilinmiyor] 14.Çalek [Çağlek] 15.Çanatzor [Dağcılar] 16.Çarbuhur [Bağiçi] 17.Çatakh [Çatak] 18.Çorsan [Yeşildal] 19.Çir Verin [Yukarıçir] 20.Çir Nerkin [Aşağıçir] 21.Darabi [Akçatepe] 22.Derbant [Çayönü] 23.Derik [Yedikavak] 24.Derik [Kumlukıyı] 25.Diyadin [Ölçekli] 26.Dodan [İlbey] 27.Ğalacukh [Kalecik] 28.Gundemir [Çayçatı] 29.Gümgüm [Varto] 30.Habiban [Haksever] 31.Hacibek Verin [Yukarıhacıbey] 32.Hacibek Nerkin [Aşağıhacıbey] 33.Hasanova [Hasanova] 34.Hırbohub [Taşdibek] 35.İlanlı[Yılanlı] 36.İnakh [Yenimahalle] 37.Kara Hamzan [Yorgançayır] 38.Karaseyid [Özenç] 39.Karaşen [Karameşe] 40.Karataş[Günümüzde ismi bilinmiyor] 41.Karkarud [Sazlıca] 42.Kıçan [Seki] 43.Kers [Boylu] 44.Kesdamerd [Çobandağı] 45.Khamug [Küçüktepe] 46.Kharakhu [Karaköy] 47.Kharig [Çalıdere] 48.Khaşav [İnönüMahallesi] 49.Khaşkhaş[Eryurdu] 50.Khıntzor Verin [Kayalıkale] 51.Khıntzor Nerkin [Kayalıdere] 52.Kholar [Kolan] 53.Kilisok [Kiliseli] 54.Kımsor [Kaygıntaş] 55.Koçoyigom [Koçyatağı] 56.Koşkar [Yarlısu] 57.Kotan [Güzelkent] 58.Kotan [Günümüzde ismi bilinmiyor] 59.Kâvrehengev [Baltaş]  60.Lalagırak [Leylek] 61.Mamakhig  [Günümüzde ismi bilinmiyor] 62. Mergemet [Çayıryolu] 63.Musyan [Beşikkaya] 64.Usdukran Verin [Çaylar] 65.Usdukran Isdorin [Üçbulak] 66.Paskan [Kaynarca] 67.Rakhasan [İçmeler] 68.Randuli [Buzlugöze] 69.Saçak [Alnıaçık] 70.Selikan [Ulukapı] 71.Severen [Ağaçkorur] 72.Şekhpir [Göltepe] 73.Şipk [Sanlıca] 74.Sofyan [Doğanca] 75.Sultanşen [Ocaklı] 76.Dandzig [Armutkaşı] 77.Tapag [Sağlıcak] 78 Tepe [Tepeköy] 79.Toğtap [Döğdab] 80.Vıranc [Yeşilpınar] 81.Yağmal [Kuşluk] 82.Yeramatan Yeramadan  [Günümüzde ismi bilinmiyor] 83.Yergyam [Hürriyet Mahallesi] 84.Zadşeykh [Acarkent] 85.Zreng [Kayalık] 86.Zorava [Zorabat]

Bölge rakamları bu kaynaklarda nispeten değişkenlik göstermektedir. Luma süreli yayınında yayınlanan “Mışo Aşkharh” yazarları, 1870’lerde toplam 87 köy bulunduğunu aktarmaktadır. [15] Bu rakam, 1871 ve 1872 Osmanlı salnameleriyle tutarlıdır. 1873 salnamesinde 88 köy listelenmiştir. [16] Devgants, 1878’de 11 Ermeni köyü vermektedir. Muş Piskoposu Krikoris Alyacıyan’ın raporuna dayandığı anlaşılan Muş Piskoposluğu kayıtlarına göre 1880’de 8 Ermeni köyü bulunmaktadır. [17] Fransız coğrafyacı Vital Cuinet, 1891’de toplam 93 yerleşimden bahsetmektedir. [18] Mayewski 1899’da 8 Ermeni köyü sıralamıştır. [19] Der Garabedyan, 1902’de 6 Ermeni köyü listelemiştir. Ermeni istatistikçi A-TO (Hovhannes Der Mardirosyan) 1909’da 6 Ermeni köyü kaydetmiştir. [20] Birinci Dünya Savaşı öncesinde kazada 6 Ermeni köyü olduğunu ileri süren Sasuni’nin verilerinin A-TO’ya dayadığı görülmektedir. [21] Patrikhane tarafından Birinci Dünya Savaşı öncesinde gerçekleştirilen ve sonuçlarını Raymond Kévorkian ve Paul Paboudjian’ın “Les Arméniens dans l’Empire Ottoman à la veille du génocide” eserinde de görebileceğiniz nüfus sayımında, Ermeni yerleşim yeri sayısı 9’dur. [22] Verilerini A-TO’dan alan Muş Piskoposu Nazaret Mardirosyan, 1914’te 8 Ermeni köyü vermiştir. [23] Ermeni yazar Teotig (Teotoros Lapcinciyan), Soykırım öncesinde 6 Ermeni köyü aktarmaktadır. [24]

Varto bölgesinden bir manzara (Kaynak: Fidel Kaya ve Edip Ertunç)

Muş Piskoposluğu kayıtlarına göre, 1870’lerde Varto’da 1272 hanede, 4698 erkek yaşamaktadır. Bunların 750’si Hıristiyan (neredeyse tamamı Ermeni) ve 3948’i Müslümandır. [25] Devgants, 1878’de Ermeni nüfusunu 2417 şeklinde vermektedir. [26] Piskopos Alyacıyan, Muş Piskoposluğu sayımına dayanarak 1880’de 249 hane Ermeni veya 2003 kişi bildirmektedir. [27] Rus başkonsolos yardımcısı Van Alexey Kolyubakin’in raporuna göre 1889’da Varto kazasındaki toplam hane sayısı 1753’tür ve bunların 390’ı Ermeni, 1180’i Kürt ve 183’ü de muhacirdir. [28] Cuinet, 1891’de 16994 kişilik nüfusun 7994’ünün Ermeni, 9000’inin Müslüman olduğunu ileri sürmektedir [29] Bununla beraber, Cuinet’in verdiği Ermeni sayısı başka kaynaklarla uyuşmamaktadır. Kolyubakin’in verilerinden hareketle [30] Mayewski 1899’da 400’ü Ermeni ve 1600’ü Kürtlerden oluşan toplam 2000 hanelik bir nüfus rapor etmiştir. Hane başına ortalama 8 kişilik bir nüfus olduğu düşünüldüğünde, 3200 kişilik bir Ermeni ve 12800 kişilik de bir Kürt nüfusundan bahsedilebilir. [32]

Mayewski araştırmasının bir yerinde Kolyobakin’in hane sayılarında Ermenilere 110 ve Kürtlere de 147 ekleyerek hane sayısını sırasıyla 390 ve 1180’e çıkarmış, muhacir sayısını değiştirmemiştir. [33] Böylece Ermeni hane sayısı 500 ve Kürt hane sayısı da 1147 olmuş, muhacirlerin hane sayısı 183 olarak kalmıştır. Bu durumda Ermeni nüfusu 4000, Kürt nüfusu 10616 ve muhacir nüfusu da 1464 kişi görünmektedir. Bu düzeltilmiş verilere göre, Mayewski 1890’ların sonlarında Varto nüfusunun yüzde 25’ini Ermenilerin oluşturduğunu bildirmektedir. Bahsi geçen 183 hanenin muhacirlerden önce neredeyse kesinlikle Ermenilere ait olduğu da düşünüldüğünde, 1870’lerin sonrlarında Ermenilerin genel nüfusun yüzde 34’ünü teşkil ettikleri veya 5464 kişi oldukları varsayılabilir. Bu rakam, 1914’te Varto’da 5200 Ermeni bulunduğunu aktaran Britanyalı yazar Christopher de Bellaigue’nun verileriyle örtüşür. [34]

Muş Ovası ve civarındaki köy ve kasabaların 1902 nüfus sayımı verilerine göre Der Garabedyan 291 hanede 2010 Ermeni vermiştir. [35] A-TO, 1909’da 268 hane veya 1876 Ermeni bildirmiştir. [36] Verilerini A-TO’dan aldığı görülen Sasuni, Birinci Dünya Savaşı öncesinde kazada 268 hane olduğunu bildirmektedir. 1913-1914 Patrikhane nüfus sayımı rakamlarına göre Varto kazasında 3715 Ermeni 443 hanede yaşamaktadır. [37] Kévorkian ve Paboudjian, ulaştıkları Patrikhane kayıtlarına dayanarak bölgede yaşayan Ermeni sayısını 543 hane ve 4649 kişi şeklinde güncellemiştir. [38] 1916’da Van-Dosb dergisinde Piskoposluk sekreteri Nazaret Mardirosyan tarafından yayınlanan Muş Piskoposluğu sayımına göre, Birinci Dünya Savaşı öncesinde Ermeni nüfusu 440 hanede 3392 kişi ve Kürt nüfusu da 186 hanede 1258 kişidir. [39] Teotig, 1915 öncesinde 12900 Ermeni vermektedir. [40] Teotig’in aktardığı sayısı neredeyse açık şekilde abartılıdır ve başka hiçbir kaynakla örtüşmemektedir.

Varto bölgesinden bir manzara (Kaynak: Fidel Kaya)

Varto’daki Ermeni nüfusu verilerini içeren Osmanlı kaynaklarını salnameler oluşturmaktadır. Erzurum Vilayeti 1871 salnamesinde kazada 605 Ermeni ve 3548 Müslüman kaydedilmiştir. 1872 salnamesi 705 Ermeni ve 2948 Müslüman aktarmaktadır. Bir başkası, 1873 salnamesi, toplam 1172 hanede 824 Ermeni ve 4092 Müslüman nüfus vermektedir. [41] Bitlis Vilayeti 1892 salnamesinde 11905 kişilik Varto nüfusunun, 10691’i Müslüman ve 1214’ü Ermenidir. [42] Osmanlı makamlarınca Birinci Dünya Savaşı öncesinde yapılan nüfus sayımında Varto’daki Müslümanların sayısı 14539 ve Ermenilerin sayısı da 1990 şeklinde kaydedilmiştir. [43]

Belge arşivlerinde bulunan, “Belge Arşivlerinde Ermeni Faaliyetleri, 1914-1918”başlıklı başka bir Osmanlı kaynağı, 1915’te Varto’dan tehcire zorlanan, kaynağın deyimiyle “yeri değiştirilen ve gönderilen” Ermeni sayısının 1963 olduğunu belirtmektedir. [44] Muş Piskoposluk kayıtlarına göre, Mardirosyan’ın istatistiksel tablosundaki sonuçlar, Birinci Dünya Savaşı öncesinde, Varto’daki Ermenilerin sayısı 3392’dir. Bu rakam, Osmanlı’nın aktardığı rakamdan 1.7 kat daha büyüktür.

Aşağıda günümüzdeki isimleriyle birlikte sıralanan köyler ya nüfusunun çoğunluğu Ermenilerden oluşan ya içlerinde belirli bir sayıda Ermeni’nin de yaşadığı (bazılarında, etnik yapıları belirsiz) ya da eskiden tamamen Ermenilerin yaşadıkları köylerdir. Ermeni mezralarının bazıları günümüzde Varto sınırları içinde “mahalle”ye dönüşmüş durumdadır. Bu çalışma için kullanılan kaynaklar birbiriyle çelişkili veriler barındırdığından, köylere dair en olası nüfus sayısını tespit etmek güç görünmektedir. Başka şekilde belirtilmediği takdirde, aşağıda aktarılan veriler 1890 ile 1915 arasında, 25 yıllık bir dönemi kapsayan kaynaklardan edinilmiştir.

Enlem: 39°9’44.4744” Boylam: 41°24’58.9212”

Köy, Aradzani (Murat) nehrinin sağ kollarından biri olan Çarbuhar’ın sol kollarından Gümgüm’ün sağ (Koskar Deresi) 3 km batısında ve sağ kıyısında yer almaktaydı.

Köyün konumu, bazı kaynaklarda “Aringong” olarak belirtilen köyle aynıdır. Lynch, Alagöz olarak aktardığı köyü bir mezra olarak tarif etmekte ancak köyün etnik yapısı hakkında bilgi vermemektedir. Muş Ovası ve civarı 1902 Patrikhane nüfus sayımında, köy virane bir Ermeni kilisesine, haçkarlara (oyma haç biçimli mezar taşları) ve bir mezarlığa sahip bir Kürt köyü olarak geçmektedir. Bu verilere bakılarak eskiden bir Ermeni köyü olduğu kanaatine varmak doğaldır. Batı Ermenistan ve Batı Ermenileri Çalışmaları Merkezi (buradan itibaren BEÇM) Alagöz Verin’i Muş Sancağının Ermeni nüfuslu yerleşimlerinden biri olarak aktarmaktadır.

Enlem: 39°8’33.6516” Boylam: 41°25’22.9872”

Köy, Aradzani (Murat) nehrinin sağ kollarından biri olan Çarbuhar’ın sol kollarından biri üzerinde Gümgüm’ün 4 km güneybatısında bulunmaktaydı.

BEÇM, Alagöz Nerkin’i Muş Sancağının Ermeni nüfuslu köylerinden bir olarak saymaktadır.

Enlem: 39°16’49.7532” Boylam: 41°11’8.412”

Köy, Gümgüm’ün 27 km batısındaydı.

Devgants, 1878’de 105 Ermeni aktarmıştır. A-TO, köyde 10 Ermeni ve 30 Kürt hane bulunduğunu belirtmiştir. Bu durumda köyün 80 kişilik bir Ermeni nüfusu olmaktadır. Mayewski, 5 Ermeni ve 19 Kürt hane aktarır. Der Garabedyan, köyde 15 hane veya 80 kişilik bir Ermeni nüfusu tespit etmiştir. Mardirosyan’ın güncellenmiş tablosuna göre, köydeki Ermeni nüfusu 20 hane veya 92 kişidir ve hiç Kürt hane bulunmamaktadır. Patrikhane nüfus sayımı rakamlarına göre, Birinci Dünya Savaşı öncesinde, köyün 15 hane ve 80 kişilik bir Ermeni nüfusu vardır. Teotig, 1915’ten önce 500 Ermeninin yaşadığını aktarmaktadır. “Ermeni Toponimi Sözlüğü’nün yazarları, Tatevos Hagopyan, D. Melik Bakhşyan, and H. Parseğyan, 1900’lerin başlarında köyde 10 hane Ermeni ve 30 hane Kürt olduğunu ileri sürmektedir. Sasuni, soykırım öncesinde, Ermeni nüfusunu 15 hane veya 80 kişi olarak bildirmiştir.

Varto bölgesinden bir manzara (Kaynak: Edip Ertunç)

Enlem: 39°3’50.706” Boylam: 41°10’33.834”

Köy, Varto kazasının uzak güneybatısında, Gümgüm’ün 27 km güneybatısındaydı.

Bu köy artık mevcut değildir. Anlaşılan, Ermenice orijinal ismi, Kürtçeleşerek “Av masî” yani Kürtçe “balık suyu” olmuş ve ardından Türkçeleşerek “Amasya”ya dönüşmüş.

Enlem: 39°3’8.4384” Boylam: 41°41’2.4432”

Köy, Aradzani (Murat) nehrinin sağ kıyısı yakınlarındaki Gümgüm’ün 23 km güneydoğunda bulunmaktaydı.

A-TO, köyde 18 hane Ermeni ve 20 hane Kürt aktarmaktadır. Bu durumda Ermenilerin sayısı 144 olmaktadır. Mayewski, 16 hane Ermeni ve 25 hane Kürt bildirmiştir. Der Garabedyan’a göre, Ermeni nüfus 35 hane veya 241 kişidir. Mardirosyan’ın güncellenmiş tablosunda, köyde 42 hane veya 310 Ermeni ve 46 hane veya 290 Kürt yaşamaktadır. Patrikhane nüfus sayımı rakamlarına göre, Birinci Dünya Savaşı öncesinde, köyün 18 hane ve 150 kişilik bir Ermeni nüfusu vardır. Teotig, 1915’ten önce 400 Ermeninin yaşadığını aktarmaktadır. Sasuni, soykırım öncesinde, Ermeni nüfusunu 18 hane (eserinin bir başka yerinde de 35 hane veya 241 kişi) olarak bildirmiştir.

Enlem: 39°5’0.096” Boylam: 41°15’36.2232”

Köy, Gümgüm’ün on dokuz km güneybatısındaydı.

Muş Ovası ve civarı köyleri 1902 Patrikhane nüfus sayımında, bir Kürt köyü olarak geçen köyde virane bir Ermeni kilisesi, haçkarlar ve bir mezarlık bulunduğu belirtilmiştir. Bu durumda bu köyün eskiden bir Ermeni köyü olduğunu düşünmek doğaldır. Selikan yakınlarında bulunan Arabo, Erzurum Vilayetinin Khınus (Hınıs) kazasındaki aynı isimli köyle karıştırılmamalıdır.

Enlem: 39°5’0.5496” Boylam: 41°28’9.2928”

Köy, Çarbuhar Irmağının sağ kollarından Zreng (Kayalık) deresinin sağ kıyısında, Gümgüm’ün 10 km güneyinde bulunmaktaydı.

Osmanlı makamlarında 1860’larda muhacirlerin yerleştirildiği köy, eskiden bir Ermeni yerleşimiydi. BEÇM Aynak’ı, Muş Sancağının Ermeni köylerinden saymaktadır.

Enlem: 39°6’3.2544” Boylam: 41°48’15.1596”

Köy, Hamırberd (Akdoğan) Gölünün güneydoğusunda, Gümgüm’ün 30 km doğusunda bulunmaktaydı.

Doğrulanmamış kaynaklara göre, 19. yüzyıl sonlarında, 20. yüzyıl başlarında köyün Ermeni nüfusu köyden uzaklaştırılmıştır.

Enlem: 39°7’43.7124” Boylam: 41°11’5.91”

Köy, Mergemer’in (Şerefeddin) sol kıyısında, Çarbuhar’ın sağ kollarından biri olan Gümgüm’ün 26 km batısında bulunmaktaydı.

“Verin Bağlu” (Yukarı Bağlı) isimli köy, Muş Ovası ve civarı köyleri 1902 Patrikhane nüfus sayımında, virane bir Ermeni kilisesine, haçkarlar ve bir mezarlığa sahip bir Kürt yerleşimi olarak geçmektedir. Bu durumda bu köyün eskiden bir Ermeni köyü olduğunu düşünmek doğaldır. Şayet gerçekten de 2 yerleşim yeri bulunmaktaydıysa, Nerkin Bağlu (Aşağı Bağlu), Verin Bağlu’nun 1 km güneybatısında bulunmalıdır: Enlem: 39°7’24.6252” Boylam: 41°9’53.8884”. BEÇM, Bağlu’yu, Muş Sancağının Ermeni köylerinden saymaktadır.

Enlem: 39°12’41.04” Boylam: 41°33’48.762”

Köy, Gümgüm’ün 10 km kuzeydoğusunda, Khamurperd Dağlarının yamaçlarından birindeydi.

Lynch, Başkent ismiyle verdiği köyü, bir Kürt mezrası olarak tanımlamaktadır. Hagopyan ve arkadaşlarına göreyse 1900’lerin başlarında köyde etnik kimliği belirsiz 18 hane yaşamaktadır.

Enlem: 39°13’47.4348” Boylam: 41°33’16.0092”

Köy, Gümgüm’ün 11 km kuzeydoğusunda, Hamurberd Dağlarının yamaçlarından birinde bulunmaktaydı.

Hagopyan ve arkadaşlarına göreyse 1900’lerin başlarında köyde etnik kimliği belirsiz 9 hane yaşamaktadır.

Enlem: 39°15’50.60” Boylam: 41°13’56.82”

Köy, Pazgan’ın (Bingöl) sol kıyısında, Çarbuhar’ın sol kollarından biri üzerinde, Gümgüm’ün 22 km kuzeybatısında bulunmaktaydı.

Doğrulanmamış kaynaklara göre 19. yüzyıl sonlarında- 20. yüzyıl başlarında Ermeniler bu köyden uzaklaştırılmıştır.

Yaklaşık konum: Enlem: 39°3’37.152” Boylam: 41°31’53.7816”

Köy, Aradzani (Murat) nehrinin sağ kıyısında, Gümgüm’ün 15 km güneydoğusunda yer almaktaydı.

Bu köy artık yoktur. Doğrulanmamış kaynaklara göre 19. yüzyıl sonlarında- 20. yüzyıl başlarında Ermeniler bu köyden uzaklaştırılmıştır.

Çalek (günümüzde Çağlek) köyünden bir manzara (Kaynak: H.F.B Lynch, Armenia: Travels and Studies, volume 2: The Turkish Provinces, London, 1901)

Enlem: 39°14’34.4796” Boylam: 41°16’20.1864”

Köy, Pazgan’ın (Bingöl) sağ kıyısında, Çarbuhar’ın sol kollarından biri üzerinde, Gümgüm’ün 18 km kuzeybatısında bulunmaktaydı.

Lynch, Çağelik ismiyle verdiği köyü, bir Kürt mezrası olarak tanımlamaktadır. BEÇM Çelak ismiyle verdiği köyü, Muş Sancağının Ermeni köylerinden saymaktadır.

Enlem: 39°17’37.7988” Boylam: 41°14’19.3272”

Köy, Gümgüm’ün 24 km kuzeybatısında bulunmaktaydı.

Çanadzor hakkında en eski kayıt, Katolikos Krikor Magvetsi’nin, arazinin Muş Ovasındaki Surp Hovhannes Manastırına ait olduğu hakkındaki yazışmasıdır. [45] Doğrulanmamış kaynaklara göre 19. yüzyıl sonlarında- 20. yüzyıl başlarında Ermeniler bu köyden uzaklaştırılmıştır.

Enlem: 39°5’48.0552” Boylam: 41°31’27.7932”

Köy, Gümgüm’ün 10 km güneydoğusunda, Aradzani (Murat) nehri ile onun sağ kollarından Çarbuhar’ın birleşme noktası yakınlarından bulunmaktaydı.

Eskiden tamamen Ermeni nüfusa sahip olan köye, Osmanlı makamlarınca 1860’larda muhacirler yerleştirilmiştir. Mayewski, Kolyubakin tarafından aktarılan 70 hanelik nüfusu 100 haneye yükseltmiştir. Hagopyan ve arkadaşlarına göreyse 1900’lerin başlarında köyde etnik kimliği belirsiz 70 hane yaşamaktadır. Muş Ovası ve civarı köyleri 1902 Patrikhane nüfus sayımında, virane bir Ermeni kilisesine, haçkarlar ve bir mezarlığa sahip bir Kürt yerleşimi olarak geçmektedir. Bu durumda bu köyün eskiden bir Ermeni köyü olduğunu düşünmek doğaldır.

Enlem: 39°9’56.6892” Boylam: 41°9’15.804”

Köy, Kara Hamzan’ın (Hasanova Çayı) sağ kıyısında, Çarbuhar’ın sol kollarından biri üzerinde Gümgüm’ün 26 km batısında bulunmaktaydı.

Hagopyan ve arkadaşlarına göreyse 1900’lerin başlarında köyde etnik kimliği belirsiz 50 hane yaşamaktadır.

Enlem: 39°14’59.8488” Boylam: 41°14’58.416”

Köy, Pazgan (Bingöl) Nehrinin sol kolu Çarbuhar’ın kıyısında, Gümgüm’ün 21 km kuzeybatısındaydı.

Doğrulanmamış kaynaklara göre 19. yüzyıl sonlarında-20. yüzyıl başlarında Ermeniler bu köyden uzaklaştırılmıştır.

Enlem: 39°11’53.7684” Boylam: 41°3’40.4424”

Köy, Çarbuhar’ın sol kollarından Kara Hamzan’ın (Hasanova Çayı) sol kıyısında, Gümgüm’ün 34 km batısında bulunmaktaydı.

Hagopyan ve arkadaşlarına göreyse 1900’lerin başlarında köyde etnik kimliği belirsiz 15 hane yaşamaktadır.

Varto bölgesinden bir manzara (Kaynak: Fidel Kaya)

Enlem: 39°12’5.4108” Boylam: 41°5’28.6692”

Köy, Çarbuhar’ın sol kollarından Kara Hamzan’ın (Hasanova Çayı) sol kıyısında, Gümgüm’ün 31 km batısında bulunmaktaydı.

Hagopyan ve arkadaşlarına göreyse 1900’lerin başlarında köyde etnik kimliği belirsiz 11 hane yaşamaktadır.

Enlem: 39°5’7.1484” Boylam: 41°50’7.6092”

Hamrpert gölünün güneydoğusunda, Gümgüm’ün 34 km doğusunda yer almaktaydı.

Köyün adı, 18. yüzyıla ait, içerisinde Ermeni köyü başlıklı bir bölüm bulunan bir kronikte geçmektedir. Doğrulanmamış kaynaklara göre 19. yüzyıl sonlarında-20. yüzyıl başlarında Ermeniler bu köyden uzaklaştırılmıştır.

Enlem: 39°7’11.6256” Boylam: 41°37’13.0188”

Hamrpert gölünün batısında, Gümgüm’ün 15 km doğusunda yer almaktaydı.

Bu köy günümüzde mevcut değildir. BEÇM köyü, Muş Sancağının Ermeni köylerinden saymaktadır.

Ermeni nüfuslu Gümgüm yakınlarında Kürt Hamidiye alaylarından biri (Kaynak: H.F.B Lynch, Armenia: Travels and Studies, volume 2: The Turkish Provinces, London, 1901)

Enlem: 39°7’51.2436” Boylam: 41°28’55.4268”

Köy, Çarbuhar Nehrinin sol yakasında, Gümgüm’ün 5 km güney doğusunda yer almaktaydı.

Doğrulanmamış kaynaklara göre 19. yüzyıl sonlarında-20. yüzyıl başlarında Ermeniler bu köyden uzaklaştırılmıştır.

Enlem: 39°2’31.0668” Boylam: 41°42’48.5496”

Köy, Aradzani (Murat) nehri sağ kollarından Gümgüm’ün 27 km güneydoğusunda, bulunmaktaydı.

Mayewski köyün nüfusunu 4 hane Ermeni ve 28 hane Kürt olarak aktarmaktadır.

Enlem: 39°9’34.4376” Boylam: 41°16’36.0372”

Köy, Çarbuhar Nehrinin sağ yakası yakınlarında, Gümgüm’ün 16 km batısında yer almaktaydı.

Lynch, Diyadin olarak verdiği köyü, Ermeni nüfuslu bir köy olarak saymaktadır. Hagopyan ve arkadaşlarına göre de tamamen Ermeni nüfusa sahip bir yerleşimdir. Muş Ovası ve civarı köyleri 1902 Patrikhane nüfus sayımında, virane bir Ermeni kilisesine, haçkarlar ve bir mezarlığa sahip bir Kürt yerleşimi olarak geçmektedir. Bu durumda bu köyün eskiden bir Ermeni köyü olduğunu düşünmek doğaldır.

Enlem: 39°10’5.2176” Boylam: 41°18’38.052”

Köy, Çarbuhar Nehrinin sol yakasında, Gümgüm’ün 12 km batısında yer almaktaydı.

Devgants, 1878’de 245 Ermeni aktarmıştır. Lynch, Dodan olarak verdiği köyü, Ermeni nüfuslu bir köy olarak saymaktadır. A-TO, köyde 40 Ermeni hane bulunduğunu belirtmiştir. Bu durumda Ermenilerin sayısı 320 olmaktadır. Mayewski, 45 hane Ermeni bildirmiş, hiç Kürt haneden bahsetmemiştir. Der Garabedyan’a göre, Ermeni nüfus 51 hane veya 384 kişidir. Mardirosyan’ın güncellenmiş tablosunda, köyde 84 hane veya 620 Ermeni yaşamakta, hiç Kürt bulunmamaktadır. Patrikhane nüfus sayımı rakamlarına göre, Birinci Dünya Savaşı öncesinde, köyün 72 hane ve 670 kişilik bir Ermeni nüfusu vardır. Teotig, 1915’ten önce 1000 Ermeninin yaşadığını aktarmaktadır. Sasuni, soykırım öncesinde, Ermeni nüfusunu 44 hane (eserinin bir başka yerinde de 51 hane veya 384 kişi) olarak bildirmiştir.

Enlem: 39°8’40.93” Boylam: 41°20’42.61”

Köy, Çarbuhar Nehrinin sağ yakasında, Gümgüm’ün 10 km güneybatısında yer almaktaydı.

Hagopyan ve arkadaşlarına göreyse 1900’lerin başlarında köyde etnik kimliği belirsiz 15 hane yaşamaktadır.

Varto bölgesindeki Gundemir Ermeni köyü. Fotoğrafın derinlerinde Püragınyan (Bingöl) dağları görünmekte. 1890'lar sonu (Kaynak: H.F.B Lynch, Armenia: Travels and Studies, volume 2: The Turkish Provinces, London, 1901)

Enlem: 39°11’8.9988” Boylam: 41°17’26.916”

Köy, Pazgan’ın (Bingöl) sol kıyısında, Çarbuhar’ın sol kollarından biri üzerinde, Gümgüm’ün 14 km doğusunda bulunmaktaydı.

Devgants, 1878’de 315 Ermeni aktarmıştır. Lynch, Gundemir’i Ermeni nüfuslu bir köy olarak saymaktadır. A-TO, köyde 60 Ermeni hane bulunduğunu belirtmiştir. Bu durumda Ermenilerin sayısı 480 olmaktadır. Mayewski, 200 Ermeni bildirmiş, hiç Kürt nüfustan bahsetmemiştir. Der Garabedyan’a göre, Ermeni nüfus 51 hane veya 384 kişidir. Mardirosyan’ın güncellenmiş tablosunda, köyde 80 hane veya 560 Ermeni yaşamaktadır. Patrikhane nüfus sayımı rakamlarına göre, Birinci Dünya Savaşı öncesinde, köyün 182 hane ve 1600 kişilik bir Ermeni nüfusu vardır. Hagopyan ve arkadaşlarına göreyse 1900’lerin başlarında köyde 200 hane Ermeni yaşamaktadır. Teotig, 1915’ten önce 1000 Ermeninin yaşadığını aktarmaktadır. Sasuni, soykırım öncesinde, Ermeni nüfusunu 51 hane (eserinin bir başka yerinde de 80 hane veya 560 kişi) olarak bildirmiştir.

Enlem: 39°10’18.5268” Boylam: 41°27’15.3828”

Köy Muş idari merkezinin Muş kentinin 49 km kuzeyinde yer almaktaydı.

Gümgüm kenti, Varto kazasının idari merkeziydi. Devgants, 1878’de 240 Ermeni aktarmıştır. Britanya konsolosu James Bryant 1838’de,  Lynch’ten yarım asır kadar önce, Varto’dan geçmiştir. Bryant’ın gördüğü Gümgüm köyü, 30 hane Kürt ve 15 hane Ermeniden oluşan bir nüfusa sahiptir. [46] 1890’ların sonlarında Lynch’in ziyaretine kadar kazaya Kürt göçü olmuş ve Kafkasya’ya yerleşen Ermenilerin sayısı azalmıştır. Lynch’in gördüğü Gümgüm, Bryant’ın gördüğünün iki katı büyüklüktedir ancak yeni gelenler Kürt’tür ve Ermeni nüfus düşmüştür.  Gümgüm’ü köy veya kasaba şeklinde tanımlayan Lynch, buradaki 80 hanelik nüfusun neredeyse 10 hanesinin Ermeni olduğunu bildirmektedir. [47] A-TO, köyde 60 hane Ermeni ve 140 hane Kürt bulunduğunu belirtmiştir. Bu durumda Ermenilerin sayısı 480 olmaktadır. Mayewski, Kolyubakin tarafından aktarılan 150 hanelik nüfusu, 15 hane Ermeni ve 70 hane Kürt şeklinde 85 haneye yükseltmiştir. Der Garabedyan’a göre, Ermeni nüfus 60 hane veya 380 kişidir. Mardirosyan’ın güncellenmiş tablosunda, köyde 72 hane veya 482 Ermeni ile 140 hane veya 968 Kürt yaşamaktadır. Patrikhane nüfus sayımı rakamlarına göre, Birinci Dünya Savaşı öncesinde, köyün 70 hanede 600 kişilik Ermeni, 80 Kürt ve 45 Türk’ten oluşan bir nüfusu vardır. Cuinet, 1891’de Gümgüm’ün 130 hanelik karma bir nüfusu olduğunu ileri sürer. Teotig, 1915’ten önce köyde 2000 Ermeni ve 300 Müslümanın yaşadığını aktarmaktadır. Sasuni, soykırım öncesinde, Ermeni nüfusunu 51 hane (eserinin bir başka yerinde de 80 hane veya 560 kişi) olarak bildirmiştir. Hagopyan ve arkadaşlarına göreyse 1900’lerin başlarında köyde, Ermeni ve Müslüman, 200 hanelik karma bir nüfus vardır. Sasuni, soykırım öncesinde, Ermeni nüfusunu 60 hane veya 380 kişi olarak bildirmiştir.

Enlem: 39°6’22.2516” Boylam: 41°20’1.014”

Köy, Gümgüm’ün 13 km güneydoğusunda bulunmaktaydı.

1902 Patrikhane nüfus sayımında, virane bir Ermeni kilisesine, haçkarlar ve bir mezarlığa sahip bir Kürt yerleşimi olarak geçmektedir. Bu durumda bu köyün eskiden bir Ermeni köyü olduğunu düşünmek doğaldır.

Enlem: 39°5’33.8928” Boylam: 41°25’54.9156”

Köy, Çarbuhar Nehrinin sağ yakasında, Gümgüm’ün 9 km güneyinde yer almaktaydı.

BEÇM, Hacibek’i, Muş Sancağının Ermeni köylerinden saymaktadır. 1902 Patrikhane nüfus sayımında, virane bir Ermeni kilisesine, haçkarlar ve bir mezarlığa sahip bir Kürt yerleşimi olarak geçmektedir. Bu durumda bu köyün eskiden bir Ermeni köyü olduğunu düşünmek doğaldır. Hagopyan ve arkadaşlarına göreyse 1900’lerin başlarında köyde etnik kimliği belirsiz 15 hane yaşamaktadır.

Enlem: 39°6’20.8584” Boylam: 41°26’31.722”

Köy, Çarbuhar Nehrinin sağ yakası yakınında, Gümgüm’ün 7 km güneyinde yer almaktaydı.

Hagopyan ve arkadaşları, köyü sözlüklerine dahil etmiş ancak nüfus hakkında bilgi vermemişlerdir.

Enlem: 39°10’38.352” Boylam: 41°1’12.882”

Köy, Çarbuhar’ın sol kollarından Kara Hamzan’ın (Hasanova Çayı) sol kıyısında, Gümgüm’ün 38 km batısında bulunmaktaydı.

Devgants, 1878’de 143 Ermeni aktarmıştır. Lynch, Gundemir’i Ermeni nüfuslu bir köy olarak saymaktadır. Kevorkian ve Paboudjian tarafından güncellenen Patrikhane kayıtlarına göre, Birinci Dünya Savaşı öncesinde köydeki Ermeni nüfusu 40 hane veya 382 kişidir. Hagopyan ve arkadaşlarına göreyse 1890’da köyde, 80 hanelik veya 600 kişi civarında bir Ermeni nüfus yaşamaktadır ve 1909’da, 30 ile 40 hane arasında Ermeni bulunmaktadır. Sasuni, soykırım öncesinde, Ermeni nüfusunu 30 hane (eserinin bir başka yerinde de 40 hane) olarak bildirmiştir.

Enlem: 39°8’12.1776” Boylam: 41°26’56.4324”

Köy, Çarbuhar Nehrinin sol yakası yakınında, Gümgüm’ün 4 km güneyinde yer almaktaydı.

Mayewski, Kolyubakin tarafından aktarılan bilgiye üç ekleyerek nüfusu 15 haneye yükseltmiştir. Hagopyan ve arkadaşlarına göreyse 1900’lerin başlarında köyde etnik kimliği belirsiz 3 hane yaşamaktadır.

Enlem: 39°12’39.3552” Boylam: 41°18’56.5848”

Köy, Pazgan’ın (Bingöl) sol kıyısı yakınında, Çarbuhar’ın sol kollarından biri üzerinde, Gümgüm’ün 13 km doğusunda bulunmaktaydı.

1902 Patrikhane nüfus sayımında, virane bir Ermeni kilisesine, haçkarlar ve bir mezarlığa sahip bir Kürt yerleşimi olarak geçmektedir. Bu durumda bu köyün eskiden bir Ermeni köyü olduğunu düşünmek doğaldır.

Enlem: 39°9’21.8376” Boylam: 41°28’58.7388”

Köy, Gümgüm’ün 3 km güneydoğusunda bulunmaktaydı ve günümüzde Varyo’nun, Yeni olarak adlandırılmış bir mahallesidir.

Hagopyan ve arkadaşlarına göre, 20. yüzyıl başlarında, Ermeni nüfus Hamidiye Katliamları nedeniyle kaçtıktan veya öldürüldükten sonra, köyde 20 ile 22 Kürt yaşamaktadır. 1902 Patrikhane nüfus sayımında, virane bir Ermeni kilisesine, haçkarlar ve bir mezarlığa sahip bir Kürt yerleşimi olarak geçmektedir. Bu durumda bu köyün eskiden bir Ermeni köyü olduğunu düşünmek doğaldır.

Enlem: 39°11’51.7668” Boylam: 41°7’31.9764”

Köy, Çarbuhar’ın sol kollarından Kara Hamzan’ın (Hasanova Çayı) sol kıyısında, Gümgüm’ün 29 km doğusunda bulunmaktaydı.

Hagopyan ve arkadaşlarına göreyse 1900’lerin başlarında köyde etnik kimliği belirsiz 3 hane yaşamaktadır. Doğrulanmamış kaynakla, ayn dönemde köyde yaşayan 25 hane aktarmaktadır.

Enlem: 39°6’58.4028” Boylam: 41°30’25.3656”

Köy, Çarbuhar Nehrinin sol yakası yakınında, Gümgüm’ün 7 km güneydoğusunda yer almaktaydı.

Hagopyan ve arkadaşlarına göreyse 1900’lerin başlarında köyde etnik kimliği belirsiz 11 hane yaşamaktadır.

Enlem: 39°6’52.0704” Boylam: 41°22’48.792”

Köy, Çarbuhar Nehrinin sağ yakası yakınında, Gümgüm’ün 10 km güneydoğusunda yer almaktaydı.

Hagopyan ve arkadaşlarına göreyse 1900’lerin başlarında köyde etnik kimliği belirsiz 44 hane yaşamaktadır. 1902 Patrikhane nüfus sayımında Karameş, virane bir Ermeni kilisesine, haçkarlar ve bir mezarlığa sahip bir Kürt yerleşimi olarak geçmektedir. Bu durumda bu köyün eskiden bir Ermeni köyü olduğunu düşünmek doğaldır. BEÇM, Karaşen’i, Muş Sancağının Ermeni köylerinden saymaktadır.

Yaklaşık konum: Enlem: 39°6’31.0896” Boylam: 41°30’37.782”

Köy, Çarbuhar Nehrinin sol yakasında, Gümgüm’ün 8 km güneydoğusunda yer almaktaydı.

Eskiden tamamen Ermeni nüfusa sahip olan köye, Osmanlı makamlarınca 1860’larda muhacirler yerleştirilmiştir.

Enlem: 39°11’26.9844” Boylam: 41°24’25.4916”

Köy, Çarbuhar Nehrinin sol kolunda, Gümgüm’ün sağ kıyısında, Gümgüm’den 5 km kuzeybatıda bulunmaktadır.

1902 Patrikhane nüfus sayımında köy, virane bir Ermeni kilisesine, haçkarlar ve bir mezarlığa sahip bir Kürt yerleşimi olarak geçmektedir. Bu durumda bu köyün eskiden bir Ermeni köyü olduğunu düşünmek doğaldır.

Enlem: 39°14’30.102” Boylam: 41°25’38.496”

Köy, Çarbuhar Nehrinin sol kollarından biri, Gümgüm’ün sol kıyısı yakınında, Gümgüm’den 9 km kuzeyinde bulunmaktadır. 

1902 Patrikhane nüfus sayımında köy, virane bir Ermeni kilisesine, haçkarlar ve bir mezarlığa sahip bir Kürt yerleşimi olarak geçmektedir. Bu durumda bu köyün eskiden bir Ermeni köyü olduğunu düşünmek doğaldır.

Enlem: 39°8’38.7816” Boylam: 41°33’15.2316”

Köy, Gümgüm’ün 8 km doğusunda yer almaktaydı. 

1902 Patrikhane nüfus sayımında köy, virane bir Ermeni kilisesine, haçkarlar ve bir mezarlığa sahip bir Kürt yerleşimi olarak geçmektedir. Bu durumda bu köyün eskiden bir Ermeni köyü olduğunu düşünmek doğaldır.

Enlem: 39°13’41.2284” Boylam: 41°26’33.4572”

Köy, Gümgüm’ün 6 km kuzeyinde yer almaktaydı.

Köy, 1902 Patrikhane nüfus sayımında, virane bir Ermeni kilisesine, haçkarlar ve bir mezarlığa sahip bir Kürt yerleşimi olarak geçmektedir. Bu durumda bu köyün eskiden bir Ermeni köyü olduğunu düşünmek doğaldır.

Enlem: 39°15’13.7808” Boylam: 41°16’11.1216”

Köy, Pazgan’ın (Bingöl) sol kıyısı yakınında, Çarbuhar’ın sol kollarından biri üzerinde, Gümgüm’ün 19 km kuzeybatısında bulunmaktaydı.

BEÇM Khamuk’u Muş Sancağının Ermeni nüfuslu yerleşimlerinden biri olarak aktarmaktadır.

Enlem: 39°5’31.2864” Boylam: 41°40’49.2204”

Köy, Hamrpert gölünün güneybatısında, Gümgüm’ün 21 km güneydoğusunda yer almaktaydı.

Köyün adı Ermenice, “kaya köy” anlamına gelmektedir. Köy, 1902 Patrikhane nüfus sayımında, virane bir Ermeni kilisesine, haçkarlar ve bir mezarlığa sahip bir Kürt yerleşimi olarak geçmektedir. Bu durumda bu köyün eskiden bir Ermeni köyü olduğunu düşünmek doğaldır.

Enlem: 39°16’15.6576” Boylam: 41°14’55.2912”

Köy, Pazgan’ın (Bingöl) sol kıyısı yakınında, Çarbuhar’ın sol kollarından biri üzerinde, Gümgüm’ün 21 km kuzeybatısında bulunmaktaydı.

BEÇM Kharig’i Muş Sancağının Ermeni nüfuslu yerleşimlerinden biri olarak aktarmaktadır.

Enlem: 39°10’22.5624” Boylam: 41°28’1.3404”

Köy, Gümgüm’ün 1 km doğusunda yer almaktaydı.

Varto’nun gelişmesi sonucunda bu köy bir mahalleye dönüşmüştür. BEÇM Khaşav’ı Muş Sancağının Ermeni nüfuslu yerleşimlerinden biri olarak aktarmaktadır.

Enlem: 39°17’25.3176” Boylam: 41°15’59.4252”

Köy, Gümgüm’ün 22 km kuzeybatısında yer almaktaydı.

Köy, 1902 Patrikhane Muş Ovası ve civar köyleri nüfus sayımında, virane bir Ermeni kilisesine, haçkarlar ve bir mezarlığa sahip bir Kürt yerleşimi olarak geçmektedir. Bu durumda bu köyün eskiden bir Ermeni köyü olduğunu düşünmek doğaldır.

Enlem: 39°4’24.474” Boylam: 41°35’58.4412”

Köy, Aradzani (Murat) nehri sağ kıyısı yakınlarında, Gümgüm’ün 16 km güneydoğusunda, bulunmaktaydı.

BEÇM adını Khıntzorik Verin olarak verdiği köyü Muş Sancağının Ermeni nüfuslu yerleşimlerinden biri olarak aktarmaktadır.

Enlem: 39°3’54.684” Boylam: 41°34’39.0468”

Köy, Aradzani (Murat) nehri sağ kıyısı yakınlarında, Gümgüm’ün 10 km güneydoğusunda, bulunmaktaydı.

BEÇM adını Khıntzorik Nerkin olarak verdiği köyü Muş Sancağının Ermeni nüfuslu yerleşimlerinden biri olarak aktarmaktadır.

Enlem: 39°12’10.4544” Boylam: 41°15’19.2564”

Köy, Mergemer’in (Şerefeddin) sol kıyısı yakınında, Çarbuhar’ın sağ kollarından birinde Gümgüm’ün 18 km batısında bulunmaktaydı.

Hagopyan ve arkadaşlarına göre köyde bir Ermeni kilisesi yer almaktadır. Bu durumda bu köyün eskiden bir Ermeni köyü olduğunu düşünmek doğaldır.

Enlem: 39°8’43.8252” Boylam: 40°59’52.0368”

Köy, Çarbuhar’ın sol kollarından Kara Hamzan’ın (Hasanova Çayı) sağ kıyısında, Gümgüm’ün 39 km batısında bulunmaktaydı.

Türkçe ismi Kilisok’un eskide bir Ermeni yerleşimi olabileceğini göstermektedir.

Enlem: 39°4’1.0596” Boylam: 41°23’56.13”

Köy, Çarbuhar Irmağının sağ kollarından Zreng (Kayalık) deresinin solunda, Gümgüm’ün 12 km güneydoğusunda bulunmaktaydı.

Köy, 1902 Patrikhane nüfus sayımında, virane bir Ermeni kilisesine, haçkarlar ve bir mezarlığa sahip bir Kürt yerleşimi olarak geçmektedir. Bu durumda bu köyün eskiden bir Ermeni köyü olduğunu düşünmek doğaldır.

Enlem: 39°23’62.64” Boylam: 41°57’27.86”

Köy, Gümgüm’ün 10 km kuzeydoğusunda, Khamurpert Dağlarının yamaçlarından birinde, Gümgüm’ün 13 km kuzeydoğusunda bulunmaktaydı.

Doğrulanmamış kaynaklara göre, 19. yüzyıl sonlarında, 20. yüzyıl başlarında köyün Ermeni nüfusu köyden uzaklaştırılmıştır.

Enlem: 39°15’45.9972” Boylam: 41°24’51.3972”

Köy, Çarbuhar Nehrinin sol kolunda, Gümgüm’ün sol kıyısında, Gümgüm’den 13 km kuzeyde bulunmaktadır.

Köy, 1902 Patrikhane nüfus sayımında, virane bir Ermeni kilisesine, haçkarlar ve bir mezarlığa sahip bir Kürt yerleşimi olarak geçmektedir. Bu durumda bu köyün eskiden bir Ermeni köyü olduğunu düşünmek doğaldır.

Enlem: 39°14’41.3124” Boylam: 41°18’4.2192”

Köy, Pazgan’ın (Bingöl) sol kıyısı yakınında, Çarbuhar’ın sol kollarından biri üzerinde, Gümgüm’ün 16 km kuzeybatısında bulunmaktaydı.

Devgants, 1878’de 8 Ermeni aktarmıştır. Hagopyan ve arkadaşlarına göre, açıkça 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı sırasında terk edilen köyde 1882’de 95 hanelik ve 1909’da 91 hanelik bir Kürt nüfus yaşamaktadır. 1902 Patrikhane nüfus sayımında, virane bir Ermeni kilisesine, haçkarlar ve bir mezarlığa sahip bir Kürt yerleşimi olarak geçmektedir. Bu durumda bu köyün eskiden bir Ermeni köyü olduğunu düşünmek doğaldır. BEÇM adını Kotan’ı Muş Sancağının Ermeni nüfuslu yerleşimlerinden biri olarak aktarmaktadır. Bu köy, 3 km kuzeyindeki, aynı isimli yerleşim yeriyle karıştırılmamalıdır.

Enlem: 39°16’16.6476” Boylam: 41°18’26.406”

Köy, Gümgüm’ün 19 km kuzeybatısında yer almaktaydı.

Kotan, 3 km güneyindeki, aynı isimli (günümüzde Güzelkent) yerleşim yeriyle karıştırılmamalıdır.

Enlem: 39°7’18.4116” Boylam: 41°31’31.2744”

Köy, Gümgüm’ün 8 km güneydoğusunda yer almaktaydı.

Doğrulanmamış kaynaklar aslen köyün adının, Ermenice “bal kayası” manasına gelen “Meğrakar” olduğunu ileri sürmektedir. Belli olmaktadır ki ismi önce “kevirê hûngiv” şeklinde Kürtçeye ardından da Türkçe “baltaşı”na dönüşmüştür. Aynı kaynaklara göre, 19. yüzyıl sonlarında, 20. yüzyıl başlarında köyün Ermeni nüfusu köyden uzaklaştırılmıştır.

Varto bölgesinden bir manzara (Kaynak: Fidel Kaya)

Enlem: 39°12’19.1808” Boylam: 41°23’27.7368”

Köy, Çarbuhar Nehrinin sol kolunda, Gümgüm’ün sağ kıyısında, Gümgüm’den 8 km kuzeybatısında bulunmaktadır. 

Doğrulanmamış kaynaklara göre, 19. yüzyıl sonlarında, 20. yüzyıl başlarında köyün Ermeni nüfusu köyden uzaklaştırılmıştır.

Yaklaşık konum: Enlem: 39°3’5.3892” Boylam: 41°48’44.2008”

Köy, Gümgüm’ün 34 km güneydoğusunda yer almaktaydı.

Bu köyün, tam konumu belirlenememiştir. Mamakhig, Tur. Alpaslan I Barajı yapımın yok olmuş veya 39°3’32.8824”K, 41°49’31.3284”B konumunda bulunan mezraya dönüşüş olabilir. Köyün adı, Ermenice karadiken manasındaki “mamukh” veya “mamkhi”den gelmektedir.

Enlem: 39°10’48.7128” Boylam: 41°33’58.6836”

Köy, Gümgüm’ün 10 km doğusunda yer almaktaydı.

1902 Patrikhane Muş Ovası ve civar köyleri nüfus sayımına göre 1870’lerin başlarında, 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı öncesinde Ermeniler köyü terk etmiştir. Köyde 35 hane Ermeni bulunmaktaydı.

Enlem: 39°17’28.0968” Boylam: 41°16’46.5168”

Köy, Gümgüm’ün 20 km kuzeybatısında kurulmuştu.

Köy, 1902 Patrikhane Muş Ovası ve civar köyleri nüfus sayımında, virane bir Ermeni kilisesine, haçkarlar ve bir mezarlığa sahip bir Kürt yerleşimi olarak geçmektedir. Bu durumda bu köyün eskiden bir Ermeni köyü olduğunu düşünmek doğaldır.

Enlem: 39°16’7.7232” Boylam: 41°16’58.5552”

Köy, Gümgüm’ün 18 km kuzeybatısında, Usdukran Isdorin’in 2 km doğusunda yer almaktaydı.

Mardirosyan’ın güncellenmiş tablosunda, köyde 8 hane veya 52 Ermeni yaşamakta, hiç Kürt bulunmamaktadır. Hagopyan ve arkadaşlarına göre, Askure Medz şeklinde geçen köyde, 1900’lerin başlarında etnik kimliği belirsiz 6 hane yaşamaktadır.

Enlem: 39°16’21.558” Boylam: 41°16’0.3792”

Köy, Gümgüm’ün 12 km kuzeybatısında yer almaktaydı.

Mardirosyan’ın güncellenmiş tablosunda, köyde 6 hane veya 38 Ermeni yaşamakta, hiç Kürt bulunmamaktadır. Patrikhane nüfus sayımı rakamlarına göre, Birinci Dünya Savaşı öncesinde, Yukarı ve Aşağı Ustukran köylerinde 8 hane veya 40 kişilik bir Ermeni nüfusu ve hane sayısı belirsiz bir şekilde 40 kişilik Kürt nüfus vardır.

Hagopyan ve arkadaşlarına göre, Askure Pokr şeklinde geçen köyde, 1900’lerin başlarında etnik kimliği belirsiz az sayıda hane yaşamaktadır.

Enlem: 39°10’45.9984” Boylam: 41°15’9.8244”

Köy, Mergemer’in (Şerefeddin) sağ kıyısında, Çarbuhar’ın sağ kollarından birinde Gümgüm’ün 18 km batısında bulunmaktaydı.

Devgants, 1878’de 525 Ermeni aktarmıştır. Lynch, Baskan şeklinde bahsettiği köyü Ermeni nüfuslu bir köy olarak saymaktadır. A-TO, köyde 80 Ermeni hane bulunduğunu belirtmiştir. Bu durumda Ermenilerin sayısı 640 olmaktadır. Mayewski, 75 hane Ermeni bildirmiş, hiç Kürt nüfustan bahsetmemiştir. Der Garabedyan’a göre, Ermeni nüfus 50 hane veya 356 kişidir. Mardirosyan’ın güncellenmiş tablosunda, köyde 120 hane veya 1038 Ermeni yaşamakta, Kürt nüfusa rastlanmamaktadır. Patrikhane kayıtlarına göre, Birinci Dünya Savaşı öncesinde köydeki Ermeni nüfusu 78 hane veya 575 kişidir. Teotig, 1915’ten önce 7000 Ermeninin yaşadığını aktarmaktadır. Hagopyan ve arkadaşlarına göre, köyde, 1900’lerin başlarında 85 hane veya 566 Ermeni yaşamaktadır. Sasuni, soykırım öncesinde, Ermeni nüfusunu 80 hane (eserinin bir başka yerinde de 50 hane veya 365 kişi) olarak bildirmiştir.

Enlem: 39°15’33.5592” Boylam: 41°21’48.0132”

Köy, Gümgüm’ün 13 km kuzeybatısında yer almaktaydı.

Köy, 1902 Patrikhane nüfus sayımında, virane bir Ermeni kilisesine, haçkarlar ve bir mezarlığa sahip bir Kürt yerleşimi olarak geçmektedir. Bu durumda bu köyün eskiden bir Ermeni köyü olduğunu düşünmek doğaldır.

Enlem: 39°7’40.4076” Boylam: 41°18’24.3036”

Köy, Gümgüm’ün 14 km batısında yer almaktaydı.

Lynch köyü “bir çeşit” Kürt yerleşimi olarak vermektedir. Köy, 1902 Patrikhane nüfus sayımında, virane bir Ermeni kilisesine, haçkarlar ve bir mezarlığa sahip bir Kürt yerleşimi olarak geçmektedir. Bu durumda bu köyün eskiden bir Ermeni köyü olduğunu düşünmek doğaldır. Buranın eskiden bir Ermeni köyü olduğu, köyün 22 km güneydoğusunda bulunan Surp Garabed Manastırının anahtarının 1892’ye kadar Randuli’nin köy papazında duruyor olduğunun anlatılmasından da çıkarılabilir. BEÇM Randuli’yi Muş Sancağının Ermeni nüfuslu yerleşimlerinden biri olarak aktarmaktadır.

Enlem: 39°8’43.386” Boylam: 41°39’37.7964”

Köy, Hamrpert gölünün batısında, Gümgüm’ün 19 km doğusunda yer almaktaydı.

Köy, Muş Ovası ve civarı 1902 Patrikhane nüfus sayımında, virane bir Ermeni kilisesine, haçkarlar ve bir mezarlığa sahip bir Kürt yerleşimi olarak geçmektedir. Bu durumda bu köyün eskiden bir Ermeni köyü olduğunu düşünmek doğaldır. BEÇM Saçak’ı Muş Sancağının Ermeni nüfuslu yerleşimlerinden biri olarak aktarmaktadır.

Enlem: 39°6’39.2256” Boylam: 41°13’27.912”

Köy, Mergemer’in (Şerefeddin) sağ kıyısında, Çarbuhar’ın sağ kollarından birinde Gümgüm’ün 21 km güneybatısında bulunmaktaydı.

Kevorkian ve Paboudjian tarafından güncellenen Patrikhane kayıtlarına göre, Birinci Dünya Savaşı öncesinde köydeki Ermeni nüfusu 60 hane veya 522 kişidir. Mayewski, Selikan’ı Muş kazasının idari bölgesi olarak vermekte ve nüfusu 30 hane Ermeni ile 5 hane Kürt şeklinde aktarmaktadır.  Hagopyan ve arkadaşları köyün bir dönem Muş kazasına dahil olduğu sonucuna varıp 1914’te köyde 80 hane veya 500 kişi civarında Ermeni yaşadığını aktarmaktadırlar. Sasuni, soykırım öncesinde 60 hane Ermeni bulunduğundan bahsetmektedir.

Enlem: 39°12’42.1344” Boylam: 41°35’2.7348”

Köy, Gümgüm’ün 12 km kuzeydoğusunda, Khamurperd Dağlarının yamaçlarından birindeydi.

Hagopyan ve arkadaşlarına göreyse 1900’lerin başlarında köyde etnik kimliği belirsiz 9 hane yaşamaktadır.

Enlem: 39°7’55.5312” Boylam: 41°35’19.2768”

Köy, Hamrpert gölünün batısında, Gümgüm’ün 12 km güneydoğusunda yer almaktaydı.

Köy, Muş Ovası ve civarı 1902 Patrikhane nüfus sayımında, virane bir Ermeni kilisesine, haçkarlar ve bir mezarlığa sahip bir Kürt yerleşimi olarak geçmektedir. Bu durumda bu köyün eskiden bir Ermeni köyü olduğunu düşünmek doğaldır.

Enlem: 39°3’2.0556” Boylam: 41°38’3.5556”

Köy, Aradzani (Murat) nehri sağ kıyısında, Gümgüm’ün 20 km güneydoğusunda, bulunmaktaydı.

BEÇM Şipk’i Muş Sancağının Ermeni nüfuslu yerleşimlerinden biri olarak aktarmaktadır.

Enlem: 39°15’15.5412” Boylam: 41°20’17.4336”

Köy, Gümgüm’ün 15 km kuzeybatısında yer almaktaydı.

Köy, Muş Ovası ve civarı 1902 Patrikhane nüfus sayımında, virane bir Ermeni kilisesine, haçkarlar ve bir mezarlığa sahip bir Kürt yerleşimi olarak geçmektedir. Bu durumda bu köyün eskiden bir Ermeni köyü olduğunu düşünmek doğaldır.

Enlem: 39°5’3.5016” Boylam: 41°23’48.5592”

Köy, Çarbuhar Irmağının sağ kollarından Zreng (Kayalık) deresinin solunda, Gümgüm’ün 11 km güneybatısında bulunmaktaydı.

Doğrulanmamış kaynaklara göre, 19. yüzyıl sonlarında, 20. yüzyıl başlarında köyün Ermeni nüfusu köyden uzaklaştırılmıştır.

Enlem: 39°14’6.072” Boylam: 41°20’43.8504”

Köy, Gümgüm’ün 12 km kuzeybatısında yer almaktaydı.

Doğrulanmamış kaynaklara göre, 19. yüzyıl sonlarında, 20. yüzyıl başlarında köyün Ermeni nüfusu köyden uzaklaştırılmıştır.

Enlem: 39°15’0.972” Boylam: 41°24’14.9436”

Köy, Çarbuhar Nehrinin sol kolunda, Gümgüm’ün sağ kıyısında, Gümgüm’ün 11 km kuzeybatısında bulunmaktadır. Tapak Nerkin, Tapak Verin’in 1 km kadar batısında olmalıdır.

Doğrulanmamış kaynaklara göre, 19. yüzyıl sonlarında, 20. yüzyıl başlarında köyün Ermeni nüfusu köyden uzaklaştırılmıştır ve burada iki yerleşim mevcuttur: Yukarı Tapak (Tapak Verin) ve Aşağı Tapak (Tapak Nerkin).

Enlem: 39°5’24.5868” Boylam: 41°30’12.1392”

Köy, Gümgüm’ün 10 km güneydoğusunda, Aradzani (Murat) nehri ile onun sağ kollarından Çarbuhar’ın birleşme noktası yakınlarından bulunmaktaydı.

Osmanlı makamlarında 1860’larda muhacirlerin yerleştirildiği köy, eskiden bir Ermeni yerleşimiydi. Hagopyan ve arkadaşlarına göreyse 1900’lerin başlarında köyde etnik kimliği belirsiz 50 hane yaşamaktadır.

Enlem: 39°6’27.3888” Boylam: 41°28’57.99”

Köy, Çarbuhar Nehrinin sağ yakasında, Gümgüm’ün 7 km güneyinde yer almaktaydı.

Osmanlı makamlarında 1860’larda muhacirlerin yerleştirildiği köy, eskiden bir Ermeni yerleşimiydi. Köy, Muş Ovası ve civarı 1902 Patrikhane nüfus sayımında, virane bir Ermeni kilisesine, haçkarlar ve bir mezarlığa sahip bir Çerkes yerleşimi olarak geçmektedir. Bu durumda bu köyün eskiden bir Ermeni köyü olduğunu düşünmek doğaldır.

Varto bölgesinden bir manzara (Kaynak: Fidel Kaya)

Enlem: 39°5’38.5008” Boylam: 41°37’40.5948”

Köy, Hamrpert gölünün batısında, Gümgüm’ün 17 km güneydoğusunda yer almaktaydı.

Doğrulanmamış kaynaklara göre, 19. yüzyıl sonlarında, 20. yüzyıl başlarında köyün Ermeni nüfusu köyden uzaklaştırılmıştır.

Enlem: 39°5’48.5088” Boylam: 41°33’31.986”

Köy, Gümgüm’ün 12 km güneydoğusunda, Aradzani (Murat) nehrinin sağ kolu yakınlarında bulunmaktaydı.

Bu köy tamamen yok edilmiştir. Yekmal’ı referans alan BEÇM, Yağmal’ı Muş Sancağının Ermeni nüfuslu köylerinden biri olarak aktarmaktadır.

Köyün konumunu belirlemek mümkün olmamıştır.

Köy, Muş Ovası ve civarı 1902 Patrikhane nüfus sayımında, virane bir Ermeni kilisesine, haçkarlar ve bir mezarlığa sahip terk edilmiş bir yerleşim yeri olarak geçmektedir. Bu durumda bu köyün eskiden bir Ermeni köyü olduğunu düşünmek doğaldır. 

Yaklaşık konum: Enlem: 39°10’37.7688” Boylam: 41°26’47.7096”

Köy, Gümgüm’ün 1 km batısında yer almaktaydı.

Varto’nun gelişmesi sonucunda bu köy bir mahalleye dönüşmüştür. BEÇM, Yergyan şeklinde aktardığı köyü, Muş Sancağının Ermeni nüfuslu köylerinden biri olarak aktarmaktadır.

Enlem: 39°12’21.8412” Boylam: 41°26’20.5944”

Köy, Gümgüm’ün 5 km kuzeyinde yer almaktaydı.

Doğrulanmamış kaynaklara göre, 20. yüzyıl öncesinde, köyün dışında bulunan kilise ve manastır harabeleri nedeniyle Zadşekh eski bir Ermeni yerleşimidir.

Enlem: 39°5’16.8” Boylam: 41°27’33.0372”

Köy, Çarbuhar Irmağının sağ kollarından Zreng (Kayalık) deresinin solunda, Gümgüm’ün 9 km güneyinde bulunmaktaydı.

Osmanlı makamlarında 1860’larda muhacirlerin yerleştirildiği köy, eskiden bir Ermeni yerleşimiydi. Hagopyan ve arkadaşlarına göreyse 1900’lerin başlarında köyde etnik kimliği belirsiz 80 hane yaşamaktadır.

Enlem: 39°6’50.688” Boylam: 41°24’19.836”

Köy, Çarbuhar Nehrinin sağ yakasında, Gümgüm’ün 8 km güneydoğusunda yer almaktaydı.

Doğrulanmamış kaynaklara göre, 19. yüzyıl sonlarında, 20. yüzyıl başlarında köyün Ermeni nüfusu köyden uzaklaştırılmıştır.

• [1] Haygagan Hamarod Hanrakidaran [Özet Ermeni Ansiklopedisi], Armenian Encyclopedia Publishers, Yerevan , 2003, s. 628. [Ermenice]
• [2] Tatevos Hagopyan, Hayasdani badmagan ashkharhakroutiun [Tarihi Ermenistan Coğrafyası], Bölüm 3, Yerevan Devlet Üniversitesi Yayını, Yerevan, 2007, s. 155. [Ermenice]
• [3] Tadevos Hagopyan, Stepan Melik Pakhışyan ve Hovhannes Parseğyan, Hayasdani ev haragits shrchanneri deghanounneri pararan [Ermenistan ve Civarı Toponomi Sözlüğü], Cilt 1, Yerevan Devlet Üniversitesi Yayını, Yerevan, 1986, s. 477. [Ermenice]
• [4] Teotig, Koghkota Trkahai Hokevoraganoutyan yev ir Hodin Aghedali 1915 Dariyin [Osmanlı Ermeni Din Adamlarını Kolkotası ve Halklarının Felaket Yılı 1915], S.N., Teheran, 2014, s. 138. [Ermenice]
• [5] Hagopyan ve arkadaşları, Hayasdani ev haragits shrchanneri, Cilt 4, s. 786.
• [6] Aşod Melkonyan, Արեւմտեան Հայաստանի Էրզրումի նահանգի էթնօազգագրական կառուցուածքի ոչնչացմանն ուղղուած Օսմանեան քաղաքականութիւնը (16-րդ դարից մինչեւ 20-րդ դարի սկիզբը) [Batı Ermenistan, Erzurum Vilayetinde Osmanlı Etno-demografik Yoketme Politikasının Yapısı (16. yüzyıldan 20. yüzyıl başlarına], Fundamental Armenology içinde, Sayı 1 (2015).
• [7] H.F.B Lynch, Armenia: Travels and Studies, Cilt 2, The Turkish Provinces, Longmans, Green, & Co., London, New York, 1901, s. 184, 250.
• [8] Garo Sasuni, Batmoutiun Daroni Ashkharhi [Daron Diyarı Tarihi], 2. baskı, Kiliikya Ermeni Katolikosluğu Yayını, Antilyas, 2013, s. 320, 376. [Ermenice]
• [9] Lynch, Armenia, s. 340.
• [10] Sasuni, Batmoutiun Daroni, s. 320.
• [11] Massis, İstanbul, Şubat 5 (17), 1881.
• [12] Vladimir T. Mayewski, Voenno-statisticheskoe opisanie Vanskogo i Bitlisskogo vilayetov [Van ve Bitlis Vilayetleri Askeri İstatistikleri], Caucasus Military District Headquarters Press, Tiflis, 1904, s. 26. [Rusça]
• [13] Aristakes Devgants, Aitseloutiun i Hayasdan [Ermenistan’a Bir Seyahat], Sovyet Ermenistan Bilimler Akademisi Yayını, 1878, Yerevan, 1985. [Ermenice]
• [14] Bolso hayots batriarkarani 1902-i Msho tashdi ou shrchagaiki kaghaknerou yev kyugherou pnagchoutian martahamar (havakets Kegham Der Garabedian) [Muş Ovası ve civarındaki köy ve kasabaların 1902 İstanbul Ermeni Patrikhanesi nüfus sayımında (Derleyen Keğam Der Garabedyan)], s. 120-126. [Ermenice]
• [15] Luma, Bölüm 1 (Ocak), Tiflis, 1897.
• [16] Naci Okcu ve Hasan Akdağ, Salname-i vilayet-i Erzurum (1287/1870-1288/1871-1289/1872-1290/1873): Erzurum il yıllığı, Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi, Erzurum, 2010, s. 205, 317, 442.
• [17] Massis, İstanbul, Kasım 24 (Aralık 6), 1880.
• [18] Vital Cuinet, La Turquie d’Asie: géographie administrative, statistique, descriptive et raisonée de chaque province de l’Asie-Mineure, Cilt 2, Paris, 1891, s. 592.
• [19] Mayewski, Voenno-statisticheskoe, s. 127-130.
• [20] A-TO (Hovhannes Der Mardirosyan), Vani, Bitlisi yev Erzroumi Vilayetnere [Van, Bitlis ve Erzurum Vilayetleri], Koultoura Matbaası, Yerevan, 1912, s. 157. [Ermenice]
• [21] Sasuni, Batmoutiun Daroni, s. 320.
• [22] Raymond Kévorkian, Paul Paboudjian, Les Arméniens dans l’Empire Ottoman à la veille du genocide, ARHIS, Paris, 1992, s. 500.
• [23] Nazareth Mardirosyan, “Hamayevrobagan Baderazmi entatskoum amayatsadz Arevelyan Hayasdani kavarneri vidjagakroutiune” [Birinci Dünya Savaşı sırasımda Terk Edilmiş Batı Ermenistan Yerleşimleri İstatistiği], Van-Dosb içinde, Sayı 14 (1916), s. 8. [Ermenice]
• [24] Teotig, Koğkota, s. 540.
• [25] Luma, Bölüm 1 (Ocak 1897), s. 167.
• [26] Devgants, Aitseloutiun i Hayasdan, s. 74-75, 90.
• [27] Massis, İstanbul, Kasım 24 (Aralık 6), 1880.
• [28] Alexis M. Kolyubakin, Materialy dlya voenno-statisticheskogo obozreniia Aziatskoi Turcii [Asya Türkiyesi Yeniden Değerlendirilmesi için Askeri-Stratejik Materyal], Cilt 1, Tiflis, 1890, s. 285. [Rusça]
• [29] Cuinet, La Turquie d’Asie, s. 592.
• [30] Mayewski, Voenno-statisticheskoe, s. 130.
• [31] A.g.e., s. 220.
• [32] İstatistik çalışması sayfa 130’da, Mayewski muhacirlere ait 183 hanelik nüfusu Kürtlere dahil etme hatasında bulunduğunu belirtir, bu durumda Kürt nüfus 1417’ye düşmektedir.  
• [33] Mayewski, Voenno-statisticheskoe, s. 130.
• [34] Christopher de Bellaigue, Rebel Land: Unraveling the Riddle of History in a Turkish Town, Penguin Books, Londra, 2010, s. 85.
• [35] Muş Ovası ve civarındaki köy ve kasabaların 1902 İstanbul Ermeni Patrikhanesi nüfus sayımında (Derleyen Keğam Der Garabedyan)], s. 120-126.
• [36] A-TO, Vani, Bitlisi yev Erzroumi Vilayetnere, s. 157.
• [37] AGBU Nubar Library Archive, APC/BNu, DOR 3/3, dn. 59.
• [38] Kévorkian/Paboudjian, Les Arméniens dans l’Empire Ottoman, s. 500.
• [39] Mardirosyan, “Hamayevrobagan Baderazmi”.
• [40] Teotig, Koğkota, s. 138.
• [41] Okcu/Akdağ, Salname-i vilayet-i Erzurum, s. 205, 317, 442.
• [42] Salname-i Vilayet-i Bitlis 1310 [1892 Bitlis Vilayeti Salnamesi], Provincial Document Printing Office, 1308 (1890). [Osmanlıca]
• [43] Kemal Karpat, Ottoman Population, 1830-1914: Demographic and Social Characteristics, The University of Wisconsin Press, Madison, 1985, s. 174.
• [44] Ahmet Tetik (Der.), Arşiv Belgelerinde Ermeni Faaliyetleri, 1914-1918, Cilt 1, Genelkurmay Basım Evi, Ankara, 2005, s. 151.
• [45] Hagopyan ve arkadaşları, Hayasdani ev haragits shrchanneri, s. 600.
• [46] James Bryant, "Notes of a Journey through a part of Kurdistan, in the Summer of 1838", Journal of the Royal Geographical Society of London, Sayı 11 (1841), s. 347.
• [47] Lynch, Armenia, s. 183-184.