Lice kazası – Demografi

Yazar George Aghjayan, 14/07/2021 (Güncelleme 14/07/2021) Çeviren: Arlet İncidüzen

Diyarbakır’ın kuzeydoğu ucunda bulunan Lice Kazası, Palu ve Cabağçur’a komşuydu. Kazanın daha eski nüfus bilgileri yetersizdir. 1800’lerin ortalarında kazanın nahiyeleri Lice, Piçar, Herta, Tavusi, Zikti, Genç, Yahkik ve Hani’de 200’ün üzerinde köy ve kasaba bulunmaktaydı. 1288 (1871-1872) yılı Osmanlı salnamesine göre Diyarbakır nüfusu %84 Müslüman ve %16 gayrimüslim şeklindeki bir dağılımla 7.128 hanede 21.478 kişidir. Bu istatistiklere göre Hani kasabasının nüfusu ağırlıklı olarak gayrimüslimlerden oluşmaktadır.

Takip eden yıllarda Lice de dahil olmak üzere bölgenin coğrafyası hafifçe değişmiş ve nüfus verilerinde gayrimüslimlerin oranı yaklaşık olarak %25’e yükselmiş, genel nüfus ise 25-30 bin kişiye ulaşmıştır. Osmanlı İmparatorluğu resmi kayıtlarının kadınları ve çocukları eksik sayıda kapsamadığı bilinmektedir.

Soykırım arifesinde gayrimüslim kadınların sayısı Müslüman kadın sayısından daha eksik gösterilmiştir. Bunu hesaba katsak bile yaşanan katliamlar ve göç gayrimüslim nüfusun oranının yaklaşık olarak %20’ye düşmesine neden olmuştur. Gayrimüslimlerin büyük çoğunluğunu Ermeniler ve Ortodoks Süryaniler oluşturmaktadır. Soykırım arifesinde kazadaki Ermeni nüfusun 6.000 kişi civarında olduğu tahmin edilmektedir.

Aşağıda Soykırım öncesinde Ermenilerin yaşadıkları Lice kazasına bağlı çeşitli köyler hakkında bilgiler yer almaktadır.

38°27'59.62"K 40°38'46.44"D
2650 Ermeni, 232 hane
Surp Asdvadzadzin Kilisesi

Lice kasabası 1970’lerde yaşanan bir deprem neticesinde eski konumunun bir mil kadar güneyine, bugünkü konumuna taşınmıştır. Bu hareketi yansıtmak için konumu mevcut şehrin en kuzeyine yerleştirdim. 1870’ler boyunda Diyarbakır Vilayeti salnameleri Lice nüfusunu toplam 942 hanede 1634 Müslüman erkek ve 642 gayrimüslim erkek dağılımıyla göstermektedir. Karekin Sırvantzdiants ise bu tarihlerde Lice kasabasında 200 hane Ermeni kaydetmiştir. 1882’de bu veriler 6799 Müslüman erkek ve 3548 gayrimüslim erkek olarak toplam 3548 haneye yükselmiştir. Nüfus her iki kesim için de eskisinin neredeyse dört katına çıkmıştır. Soykırım arifesinde ise Lice’de 232 hanede 2650 Ermeni ve 1980 Ortodoks Süryani yaşamaktaydı.

38°30'50.51"K  40°42'24.61"D
12 hane

Teotig Açkan köyünde Ermeni nüfusu aktaran tek kaynaktır. Lice kazasına bağlı bu isimde bir köy verilerine ulaşamadım. Dr. Sarkis Karayan Açkan köyünü herhangi bir açıklamada bulunmadan Ahtikan’la ilişkilendirmektedir. Koordinatları bunu dikkate alarak belirledim. Bununla birlikte Teotig köyleri coğrafi sıraya göre aktarma eğilimindedir. Bu durumda sıralama Şadkhig, Antak, Açkan ve Nunyas olmalıdır. Açkan’ı hariç tuttuğumuzda bu listedeki köyler batıdan doğuya şeklinde sıralanmış olmaktadır. Kokan [Pınarkuyu] ve Lıçok [Çavundur] köyleri de eklendiğinde sıralama tamamlanmış olacaktır. Teotig’in Açkan ismiyle verdiği köyün bu iki köyden birisi olması gayet muhtemeldir. Sadece Nişanyan bu köylerin herhangi birinde (Lıçok) Ermeni nüfusu olduğunu iddia etmektedir. Açkan’ın hangi köy olduğunu kesin şekilde henüz tespit edemedim.

38°21'16.95"K  40°43'57.34"D
9 hane
Surp Istepan Kilisesi

Sırvantzdiants 1880 civarında köyde 7 hane Ermeni yaşadığını aktarırken Teotig Soykırım arifesinde 9 hane yaşadığını belirtmektedir.

38°20'55.30"K 40°47'32.81"D

Sırvantzdiants 1880 civarında köyde 2 hane Ermeni yaşadığını aktarmaktadır. Bundan sonra Pamutin’de Ermeni nüfus kaydedilmemiştir. Kevorkyan Yamutni’yi Palinçne’yle karıştırmıştır.

38°18'23.35"K 40°42'59.01"D
Surp Kevork Kilisesi

Sırvantzdiants’a göre 1880 civarında köyde 8 hane Ermeni yaşamaktadır. Soykırım öncesinde Ermeni nüfusa sahip köyler arasında sayılmış olsa da köydeki Ermeni nüfusa ait tam bir veri bulunmamaktadır. Halhal günümüzde Hazro ilçesine bağlıdır.

38°24'1.70"K 40°50'1.02"D
30 hane

Sırvantzdiants Harpakhna’da 45 hane Ermeni yaşadığını aktarmaktadır. Soykırım arifesinde bu sayı 30 haneye düşmüştür. Harpakhna günümüzde Kofitni’ye [Dallıca] bağlı bir mezradır.

38°26'2.84"K 40°47'48.73"D

Sırvantzdiants’a göre Herak’ta sadece bir hane Ermeni bulunmaktadır. Kevorkyan’ın listesinde ismi geçmesine rağmen Soykırım arifesinde Ermeni nüfus kaydına rastlanmamaktadır. Herak günümüzde Darakol’a [Kıyı] bağlı bir mezradır.

38°20'38.57"K 40°37'27.58"D

Sırvantzdiants’a göre Herak gibi burada da sadece bir hane Ermeni yaşamaktadır ve Kevorkyan’ın listesinde ismi geçmesine rağmen Soykırım arifesinde Ermeni nüfus kaydına rastlanmamaktadır.

38°24'13.60"K 40°45'16.73"D

Sırvantzdiants Hezmas’ta sadece bir hane Ermeni aktarmaktadır. Soykırım arifesinde Ermeni nüfusa sahip köyler arasında ismi bulunmamaktadır.

38°23'11.09"K 40°44'14.95"D
15 hane

Sırvantzdiants Kur’da 30 hane Ermeni yaşadığını aktarmaktadır. Soykırım arifesinde bu sayı yarıya inmiştir. Kur günümüzde Hezmas’a [Budak] bağlı bir mezradır.

38°23'47.71"K 40°31'9.61"D
35 hane
1 kilise

Ermenilerin yaşadığı Koymah’ın benzer isimlere sahip sayısız köyden hangisine atıfta bulunduğu belirsizdir. Karayan, köyü tahminen Lice’nin yaklaşık 4 mil kuzeyinde Konşahkomları ismiyle bilinen mezranın konumuna yerleştirmektedir. Buranın hemen batısında muhtemelen bu köyün ilişkilendirildiği Koncakh veya Konçah ismiyle bilinen mezra bulunmaktaydı. Yine Teotig Koymah’ı Lice’nin kuzeyinde değil güneyinde konumlandırmaktadır. Sıralama Harpakhna, Kur, Koymah ve Şamşam şeklinde ilerlemektedir. Bu çevrede bazen haritalarda görünen Kom adında bir konum da bulunmaktadır. Koymah, Sarta’dan hemen sonra Sırvantzdiants’ın sıraladığı son konumdur. Sarta dolaylarında Kom ve Koma isimlerinde başka konumlar da mevcuttur. Ben bu konumların sonuncusunu aktarmaktayım ancak aslında her biri için iddiada bulunulabilir. Sırvantzdiants köyde 40 hane Ermeni yaşadığını ve bir kilise bulunduğunu aktarmaktadır. Soykırım arifesinde Teotig Koymah’ın 35 hane nüfusa ve harabe bir kiliseye sahip bir Ermeni köyü olduğunu belirtmektedir.

38°28'6.86"K 40°43'28.76"D
Surp Şımavon Kilisesi

Karayan Malakhdan’ı Malkozan’la [Kenicermik] ilişkilendirmektedir. Bu konum aslında yukarıda bahsedilen Lice’nin güneyindeki Kom konumlarından birine oldukça yakındır. Kenicermik isimlendirmesinin nereden kaynaklandığından emin değilim zira bu ismin kullanıldığına rastlamadım. Bununla birlikte Sırvantzdiants Molla [Yünlüce] isminin Malakhdan için kullanılan başka bir isim olduğunu ve Lice’nin kuzeyinde bulunduğunu aktarmaktadır. Ek olarak Sırvantzdiants’da listelenen köylerin sıralaması Malakhdan’ın konumunu Molla’nın konumuyla tutarlı göstermektedir. Bu nedenle köyün konumunu buraya yerleştirmiş bulunuyorum. Sırvantzdiants köyde 20 hane Ermeni yaşadığını ve Surp Şımavon isminde bir kilise bulunduğunu aktarmaktadır. Bu köyün ismi Soykırım arifesinde Ermeni nüfusa sahip köyler arasında geçmemektedir.

38°20'16.74"K 40°39'20.26"D
7 hane
1 kilise

Hem Sırvantzdiants hem de Teotig köyde 7 hane Ermeni yaşadığını ve bir kilise bulunduğunu aktarmıştır.

38°27'42.69"K 40°39'50.88"D
80 hane
Surp Giragos Kilisesi

Opum Lice kentinin hemen doğusundaydı.  Sırvantzdiants köyde 90 hane Ermeni yaşadığını ve Surp Giragos isminde bir kilise bulunduğunu aktarmaktadır. Soykırım arifesinde Opum’da hâlâ 80 hane Ermeni yaşamaktaydı. Teotig kilisenin ismini Surp Giragos yerine Surp Hagop olarak belirtmiştir.

38°27'6.87"K 40°41'46.60"D
30 hane
Kiliseler: Surp Tovmas, Surp Sarkis, Surp Hagop, Surp Toros, Surp Şımavon

Sırvantzdiants Sarnis’de 17 hane Ermeni yaşadığını aktarmaktadır ancak köyde beş kilise bulunması köyün geçmişte çok daha kalabalık bir yerleşim olduğunu göstermektedir. Soykırım arifesinde Teotig Sarnis’i 30 hanelik nüfusa ve Surp Tovmas isminde aktif bir kiliseye sahip bir Ermeni köyü olarak aktarmaktadır.

38°24'17.19"K 40°30'25.86"D
6 hane

Hem Sırvantzdiants hem de Teotig Sarta’da 6 hanelik küçük bir Ermeni nüfus bulunduğunu aktarmıştır.

38°19'52.60"K 40°45'19.63"D
5 hane

Sırvantzdiants Şadkhig’de 10 hane Ermeni yaşadığını aktarmaktadır. Teotig’in verilerinde bu sayının Soykırım arifesinde 5 haneye düştüğü görülmektedir. Şadkhig günümüzde Antağ’a [Kabakaya] bağlı bir mezradır.

38°17'43.63"K 40°46'5.36"D
40 hane
Surp Hovhannes Kilisesi

Sırvantzdiants köyde 44 hane Ermeni yaşadığını ve Surp Hovhannes isminde bir kilise bulunduğunu aktarmaktadır. Teotig’e göre ise Soykırım öncesinde köyde hâlâ 40 hane Ermeni yaşamakta ve harabe halinde bir kilise bulunmaktadır. Şamşam günümüzde Hazro ilçesine bağlıdır.

38°24'51.89"K 40°46'12.27"D

Sırvantzdiants Şugaga’da sadece 1 hane Ermeni yaşadığını belirtmektedir ve Soykırım arifesinde artık nüfusu olmayan eski bir Ermeni köyü olarak listelenmiştir. Köyün konumunu, eski haritalarda gösterilen konuma yakın bir bina kümesinin yanına yerleştirdim.

38°24'48.62"K 40°23'33.57"D
260 hane
Surp Asdvadzadzin Kilisesi

1870’ler boyunda Diyarbakır Vilayeti salnameleri Hayni’yi nüfusu Hıristiyan ağırlıklı bir kent (908 gayrimüslim erkek ve 818 Müslüman erkek) olarak göstermektedir. Bununla birlikte 1300 (1882-1883) tarihli salname Müslüman erkek nüfusunun bariz bir artışla 4171 sayısına erişirken 984 olan gayrimüslim erkek sayısının neredeyse aynı kaldığını göstermektedir. Sırvantzdiants köyde 295 hane Ermeni yaşadığını ve Surp Asdvadzadzin isminde bir kilise bulunduğunu aktarmaktadır. Teotig ise Soykırım arifesinde köyde 260 hane Ermeni, 40 hane Ortodoks Süryani ve 600 hane Müslüman yaşadığını belirtmiştir.

38°27'5.39"K 40°33'48.63"D

Sırvantzdiants Barbeş’te 3 hane Ermeni yaşadığını aktarmıştır ve Soykırım arifesinde artık nüfusu olmayan eski bir Ermeni köyü olarak listelenmiştir. Bu ismin başka hiçbir yerde kullanıldığını bulamasam da Karayan Barbeş’i Palinçne’nin 7 mil kadar güneyinde, günümüzdeki Kocaköy (38°13'43.7"K 40°33'04.1"D) ilçesine konumlandırmıştır. Oysa Jelle Verheij konumu Hayni’nin kuzeydoğunda Lice yönünde vermiştir. Kevorkyan da Barbeş’i Hayni’nin kuzeydoğusunda, belirttiğim koordinatlara uygun konumlandırmaktadır. Aslında, bu konumların herhangi biri doğru olabilir.

38°21'23.81"K 40°13'27.72"D
Surp Bedros-Boğos Kilisesi

Sırvantzdiants köyde 60 hane Ermeni yaşadığını ve Surp Bedros-Boğos isminde bir kilise bulunduğunu aktarmaktadır. Soykırım arifesinde tam bir nüfus verisi olmadan Ermeni nüfuslu köyler arasında gösterilmektedir. Depne günümüzde Dicle ilçesine bağlıdır.

38°20'32.66"K 40°40'50.64"D

Sırvantzdiants Garas’da 20 hane Ermeni yaşadığını aktarmaktadır. Kevorkyan Sırvantzdiants’ın verilerini alıntılayarak köyde 30 hane Ermeni ve Surp Sarkis isminde bir kilise bulunduğunu aktarmaktadır. Garas Soykırım arifesinde tam bir nüfus verisi olmasa da Ermeni nüfuslu köyler arasında gösterilmektedir. Kevorkyan Kervas ve Garvas isimlerini de kullanmaktadır ancak Lice bölgesinde bu isimde başka bir köy daha bulunmaktaydı. Verheij Kevorkyan’ı referans alarak Kervas’ın Ermeni nüfusa sahip olduğunu belirtmiştir. Garas eskiden beri aynı isimle veya hafif telaffuz farklarıyla, Karaz, Garaz vb. şekilde adlandırılmış durmaktadır ve günümüzdeki ismi Kocaköy’dür.

38°18'50.18"K 40°29'51.27"D

Sırvantzdiants Havre’de 7 hane Ermeni yaşadığını aktarmaktadır. Bundan sonra köyde hiç Ermeni nüfus verisi kaydedilmemiştir. Havre günümüzde Kocaköy ilçesine bağlıdır.

38°22'40.05"K 40°22'42.06"D
Surp Nışan Kilisesi

Sırvantzdiants Cumayig’de 11 hane Ermeni yaşadığını aktarmaktadır. Soykırım arifesinde tam bir nüfus verisi olmadan Ermeni nüfuslu köyler arasında gösterilmektedir.

38°12'38.10"K 40°30'25.64"D
20 hane

Günümüzde Kocaköy ilçesine bağlı olan Katin, sadece Teotig’in verilerinde Hayni kazasına bağlı olarak gösterilmektedir. Soykırım arifesinde 20 hanelik bir Ermeni nüfusa sahip olduğu aktarılmıştır.

38°31'38.71"K 40°18'8.48"D

Sırvantzdiants Kherçig’de 3 hane Ermeni yaşadığını aktarmaktadır. Bundan sonra köyde hiç Ermeni nüfus verisi kaydedilmemiştir. Karayan Kherçig’i Horsik’le ilişkilendirmektedir ve bu da belirttiğim koordinatlara denk gelmektedir.

38°19'17.70"K 40°35'24.10"D

Sırvantzdiants Palinçne’de 10 hane Ermeni yaşadığını aktarmaktadır. Soykırım arifesinde 20 hanelik bir Ermeni nüfusa sahip olduğu aktarılmıştır. Daha önce de bahsedildiği gibi Kevorkyan bu köyü Pamutin ile karıştırmıştır. Ek olarak Karayan Palinçne’yi Hayni kentinin 1-2 mil güneybatısında konumlandırmaktadır. Aktardığı Pelişna adlandırmasını başka bir kaynakta tespit edemedim. Palinçne’nin konumunu günümüzde Hayni’nin güneydoğusunda bulunan Esenler köyüne göre vermekteyim. Modern haritaların birçoğundan bu konum Balçık veya Yalçık olarak gösterilmiş olsa da Birinci Dünya Savaşı öncesine ait haritalarda ismi Balicni şeklinde görülmektedir. 1935 ile 1960 tarihleri arasındaki Türkiye Cumhuriyeti nüfus sayımlarında köyün Baliçni ismiyle geçmesi nedeniyle Palinçne’nin bu konumda olduğunu düşünmekteyim.

38°20'39.36"K 40°31'18.43"D

Sırvantzdiants Zara’da 5 hane Ermeni yaşadığını aktarmaktadır. Soykırım arifesinde tam bir nüfus verisi olmadan Ermeni nüfuslu köyler arasında gösterilmektedir.

38°32'47.20"K 40°47'3.21"D
Surp Asdvadzadzin Kilisesi

Sırvantzdiants Peçar’da 12 hane Ermeni yaşadığını ve Surp Asdvadzadzin isminde bir kilise bulunduğunu aktarmaktadır. Soykırım arifesinde tam bir nüfus verisi olmadan Ermeni nüfuslu köyler arasında gösterilmektedir.

38°32'20.98"K 40°44'44.73"D
Surp Hripsime Kilisesi

Sırvantzdiants Antu’da 8 hane Ermeni yaşadığını ve Surp Hripsime isminde bir kilise bulunduğunu aktarmaktadır. Bundan sonra köyde Ermeni nüfusu olduğuna dair bir kayıt mevcut değildir. Kevorkyan Antu’nun konumunu belirtmemiştir. Karayan tespit edebildiğim kadarıyla herhangi bir köye uymayan koordinatlar sunmaktadır. Verheij Antu’yu günümüzde Bingöl’ün Genç ilçesine bağlı olan Abdos köyüyle ilişkilendirmektedir. Sırvantzdiants’ın köy sıralaması şöyledir: Yeğmug, Antu, Mırzag ve Talanig. Bu sıralamayı göz önüne alırsak Antu’nun haritalarda Endir olarak geçen köye tekabül ettiğini düşünmekteyim ve koordinatları da buna göre sunmaktayım.

38°39'7.83"K 40°47'14.20"D

Sırvantzdiants Herki’de sadece 1 hane Ermeni yaşadığını aktarmaktadır. Soykırım arifesinde tam bir nüfus verisi olmadan Ermeni nüfuslu köyler arasında gösterilmektedir. Herkin’in koordinatlarını birkaç haritada tasvir edildiği konuma göre yaklaşık olarak belirledim.

Sırvantzdiants Morentar’da 4 hane Ermeni yaşadığını aktarmaktadır. Bundan sonra köy hakkında herhangi bir kayda rastlamadığım için konumunu belirleyemedim.

38°32'37.75"K 40°42'32.63"D
Surp Giragos Kilisesi ve ismi bilinmeyen bir kilise

Sırvantzdiants Mırzag’da 30 hane Ermeni yaşadığını ve biri Surp Giragos isminde iki kilise bulunduğunu aktarmaktadır. Soykırım arifesinde tam bir nüfus verisi olmadan Ermeni nüfuslu köyler arasında gösterilmektedir.

38°37'58.42"K 40°47'30.39"D

Sırvantzdiants Nor Şen’de 30 hane Ermeni yaşadığını aktarmaktadır. Soykırım arifesinde tam bir nüfus verisi olmadan Ermeni nüfuslu köyler arasında gösterilmektedir. Nor Şen’in koordinatları birkaç haritada tasvir edildiği konuma göre yaklaşık olarak belirlenmiştir. Verheij daha modern bir adlandırmayla, verdiğim koordinatların biraz Batısında kalan Doğanlar’ı sunmaktadır.

38°36'51.16"K 40°48'22.07"D
3 kilise

Sırvantzdiants Riz’de 60 hane Ermeni yaşadığını ve üç kilise bulunduğunu aktarmaktadır. Soykırım arifesinde tam bir nüfus verisi olmadan Ermeni nüfuslu köyler arasında gösterilmektedir.

38°30'32.53"K 40°46'29.98"D

Sırvantzdiants Talanig’de 2 hane Ermeni yaşadığını aktarmaktadır. Bundan sonra köy hakkında herhangi bir kayda rastlanmamaktadır.

38°36'17.71"K 40°44'49.54"D

Sırvantzdiants Yeğmug’da 4 hane Ermeni yaşadığını aktarmaktadır. Bundan sonra köy hakkında herhangi bir kayda rastlanmamaktadır. Yeğmug’un koordinatları birkaç haritada tasvir edildiği konuma göre yaklaşık olarak belirlenmiştir.

• Germany. Generalstab der Luftwaffe, cartographer. Turkei 1:200,000. [Berlin, Almanya], Generalstab der Luftwaffe, 1943. Ölçek 1:200,000. 
• Great Britain. War Office: Geographical Section, General Staff, Türkiye: 1:200,000, Londra, 194.
• Ahmet Z. İzgöer, , Kaya Sıbğatullah ve Ali Kaya, Salname-i Diyarbekir, Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi Yayınları, Diyarbakır, 1999.
• Y. Sarkis Karayan, Armenians in Ottoman Turkey, 1914: A Geographic and Demographic Gazetteer, 2018.
• Raymond H. Kévorkian, “Demographic Changes in the Armenian Population of Diarbekir, 1895-1914”, Armenian Tigranakert/Diarbekir and Edessa/Urfa, Derleyen R. Hovannisian, 2006.
• Raymond H. Kévorkian ve Paul B. Paboudjian, Les Arméniens Dans L'empire Ottoman À La Veille Du Génocide, Editions d'art et d'histoire, Paris, 1992.
• R. Kiepert, Karte Von Kleinasien, 1:400,000, 1902. 
• F. R. Maunsell, Eastern Turkey in Asia. Scale, 1: 250,000, or 1.014 Inches to 4 Miles. Compiled at the Intelligence Division, War Office, by Major F.r. Maunsell, Etc. Geographical Section, General Staff, Londra, 1901. 
• Sevan Nişanyan, Adını Unutan Ülke: Türkiye'de Adı Değiştirilen Yerler Sözlüğü, Everest Yayınları, İstanbul, 2010. 
• Palu 1:200,000. Erkan-ı Harbiye-i Umumiyye, İstanbul, 1915.
• Karekin (Rhp.) Srvantzdiants, Toros Ağpar, Hayasdani Camport [Toros Ağpar, Ermenistan Yolcusu], Cilt 2. 1884.
• Teotig, Koğkota Hay Hokevoraganutyan yev İr Hodin Ağedali 1915 Darin  [Ermeni Din Adamlarının Felaketi ve Cemaatlerinin Yıkıcı 1915 Yılı],1985.
• Verheij, Jelle. “Provisional list of Non-Muslim Settlements in the Diyarbekir Vilayet around 1900”, Social Relations in Ottoman Diyarbekir, 1870-1915, Derleyen J. Jongerden ve J. Verheij. 2012.